Biegły w postępowaniach sądowych

W wyroku o sygn. K 35/04, orzekając o niekonstytucyjności art. 465 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.), w zakresie, w jakim pomijał sądową kontrolę postanowienia prokuratora o wynagrodzeniu biegłego, Trybunał dokonał analizy zadań biegłego. Stwierdził, że: "Biegły to osoba mająca wiadomości specjalne, wezwana przez organ procesowy do zbadania i wyjaśnienia w swej opinii istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności, których poznanie wymaga wiadomości specjalnych z zakresu nauki, sztuki, techniki lub rzemiosła (...) Zadaniem biegłych jest podzielenie się swoją wiedzą specjalistyczną i ułatwienie w ten sposób sądowi dokonania oceny dowodów i poczynienia ustaleń faktycznych (...). Biegły sądowy pełni funkcję pomocniczego organu wymiaru sprawiedliwości w przypadkach wymagających wiadomości specjalnych (...). Pełnienie funkcji biegłego jest obowiązkiem prawnym, a nie tylko obywatelskim (...). W przepisach prawnych w zakresie postępowania karnego wyraźnie podkreśla się obowiązek pełnienia czynności biegłego przez każdą osobę, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie (art. 195 k.p.k.). Bezpodstawne uchylanie się od wykonania czynności biegłego zagrożone jest karą pieniężną (...), a jeżeli ma to charakter uporczywy - także aresztem na czas nieprzekraczający 30 dni (...) Osoba powołana w charakterze biegłego może wnosić o zwolnienie od tego obowiązku, wskazując przyczyny, które uniemożliwiają jej wykonanie czynności biegłego. (...)

Pozycję procesową biegłego wyznacza przy tym szereg szczegółowo unormowanych przez ustawę procesową uprawnień i obowiązków, m.in.: prawo obecności przy czynnościach dowodowych, otrzymania materiałów dowodowych, przeglądania akt sprawy, inicjatywy w poszukiwaniu dowodów, swoboda doboru metod i środków badawczych, prawo wzmożonej ochrony prawnej, składania zażaleń, obowiązek stawiennictwa, złożenia przyrzeczenia, bezstronności, zachowania tajemnicy, osobistego i sumiennego prowadzenia badań oraz kluczowy obowiązek sporządzenia opinii na piśmie lub złożenia ustnej opinii do protokołu w terminie wyznaczonym przez organ procesowy (…). Zarówno z punktu widzenia mocy dowodowej opinii (...) jak i będących przedmiotem niniejszej sprawy uregulowań prawa do wynagrodzenia, nie ma różnic pomiędzy stałym biegłym sądowym a biegłym powołanym do opiniowania w konkretnej sprawie. (...). Do pełnienia tej funkcji powołuje się osobę spośród stałych biegłych sądowych, bądź też inną osobę mającą potrzebne wiadomości specjalne (zob. art. 193 i 195 k.p.k. oraz art. 278 k.p.c.).".

Biegli są grupą podmiotów podobnych, która traktowana jest przez ustawodawcę w przepisach proceduralnych jednakowo, zarówno pod względem ich obowiązków, jak i praw - w szczególności prawa do wynagrodzenia. Posiadana przez nich wiedza specjalna, co nie budzi wątpliwości uczestników postępowania, charakteryzuje całą tę grupę podmiotów i wyodrębnia ją z grona innych podmiotów, nieposiadających tej cechy.

Funkcja opinii biegłego, bez względu na jego specjalizację i sposób powołania, jest jednakowa we wszystkich rodzajach postępowań sądowych i polega na ułatwieniu dokonania właściwych ustaleń faktycznych w rozpoznawanej sprawie. W jednakowym stopniu, niezależnym od posiadanej specjalizacji, biegły jest pomocnikiem powołującego go organu w sytuacjach wymagających wiadomości specjalnych (zob. też wyrok sygn. o K 50/05).

W wypadku obiektywnej (uznanej przez organ zlecający opinię) zawiłości opiniowanej sprawy i odpowiednio większego w związku z tym zaangażowania czasowego biegłego, czynnikiem wpływającym na wysokość jego wynagrodzenia powinien być więc czas poświęcony na wykonaną pracę, nie zaś jego specjalizacja.

Prawo biegłego do wynagrodzenia stanowi prawo majątkowe, którego źródłem są przepisy o charakterze publicznoprawnym.

Biegli stanowią grupę podmiotów podobnych, posiadających - w zakresie prawa do wynagrodzenia - wspólną cechę istotną w rozumieniu art. 64 ust. 2 Konstytucji, a więc także w rozumieniu art. 32 ust. 1 Konstytucji (zob. wyroki: z 26 maja 2010 r., sygn. P 29/08, OTK ZU nr 4/A/2010, poz. 35, część III pkt 5.2. oraz z 21 grudnia 2005 r., sygn. SK 10/05, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 139, część VI pkt 1. i powołane tam orzecznictwo). Całą tę grupę charakteryzuje wysoki poziom wiedzy z określonej dziedziny.

Wprowadzenie górnej granicy wynagrodzenia biegłego-lekarza, bez względu na czas poświęcony opracowaniu opinii, jest rozwiązaniem arbitralnym. Naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej jest tym bardziej oczywiste, że przyjęty mechanizm wynagradzania paradoksalnie uderza przede wszystkim w tych biegłych, którzy przygotowaniu opinii musieli poświęcić wiele godzin pracy (pkt 1.6 uzasadnienia).

Wyrok TK z dnia 9 maja 2012 r., SK 24/11

Standard: 2703 (pełna treść orzeczenia)

Instytucja biegłych występuje w różnego rodzaju postępowaniach prawnych, mających na celu rozstrzyganie spraw (sporów prawnych). Różny jest też stosunek prawny łączący biegłego z instytucją (urzędem, osobą), która go powołuje (zob. postanowienie SN z 28 maja 1997 r., sygn. akt III CKU 24/97, OSP 1998, nr 3, poz. 61). Biegły to osoba mająca wiadomości specjalne, wezwana przez organ procesowy do zbadania i wyjaśnienia w swej opinii istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności, których poznanie wymaga wiadomości specjalnych z zakresu nauki, sztuki, techniki lub rzemiosła (zob. art. 193 § 1 k.p.k., art. 278 § 1 k.p.c. oraz art. 84 k.p.a.; zob. także m.in. art. 56, 65, 287, 298, 385, 394, 738, 856, 922 k.c., art. 1143 § 3 k.p.c.).

Nazwa "biegły", użyta bez bliższego określenia w przepisach prawa procesowego, obejmuje: stałych biegłych sądowych, osoby powołane ad hoc w poszczególnych sprawach w charakterze biegłych, a także instytucje naukowe lub specjalistyczne. Stałych biegłych sądowych ustanawia przy sądzie okręgowym prezes tego sądu (art. 157 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych; Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm. oraz § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych; Dz. U. Nr 15, poz. 133; dalej: r.b.s.).

Decyzja prezesa sądu okręgowego w przedmiocie ustanowienia biegłym lub odmowy ustanowienia ma charakter decyzji administracyjnej (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 29 kwietnia 1992 r., sygn. akt III AZP 3/92, postanowienie SN z 28 maja 1997 r., sygn. akt III CKU 24/97 oraz postanowienie NSA z 18 października 1991 r., II SA 392/91).

Zarówno z punktu widzenia mocy dowodowej opinii (zob. wyroki SN z: 5 lutego 1974 r., sygn. akt III KR 371/73 oraz 19 września 1988 r., sygn. akt I KR 279/88), jak i będących przedmiotem niniejszej sprawy uregulowań prawa do wynagrodzenia, nie ma różnic pomiędzy stałym biegłym sądowym a biegłym powołanym do opiniowania w konkretnej sprawie.

Zadaniem biegłych jest podzielenie się swoją wiedzą specjalistyczną i ułatwienie w ten sposób sądowi dokonania oceny dowodów i poczynienia ustaleń faktycznych (zob. wyrok SN z 20 sierpnia 1980 r., V KRN 178/80; wyrok SN z 27 października 1983 r., sygn. akt II KR 219/83).

Biegły sądowy pełni funkcję pomocniczego organu wymiaru sprawiedliwości w przypadkach wymagających wiadomości specjalnych (zob. wyrok NSA z 20 sierpnia 1998 r., II SA 992/98,). Biegły zostaje dopuszczony w pewnym sensie do funkcji jurysdykcyjnych jako pomocnik sądu w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych. Dlatego też, podobnie jak sędzia, podlega on wyłączeniu (art. 196 § 1 k.p.k. i art. 281 k.p.c.).

Z drugiej strony, rola procesowa biegłego wykazuje też pewne podobieństwo do roli świadka i dlatego stosuje się do niego niektóre przepisy dotyczące świadków (zob. np. art. 196 § 1 i art. 197 § 3 k.p.k. oraz art. 280, 282, 287 i 289 k.p.c.). Pozycję procesową biegłego wyznacza przy tym szereg szczegółowo unormowanych przez ustawę procesową uprawnień i obowiązków, m.in.: prawo obecności przy czynnościach dowodowych, otrzymania materiałów dowodowych, przeglądania akt sprawy, inicjatywy w poszukiwaniu dowodów, swoboda doboru metod i środków badawczych, prawo wzmożonej ochrony prawnej, składania zażaleń, obowiązek stawiennictwa, złożenia przyrzeczenia, bezstronności, zachowania tajemnicy, osobistego i sumiennego prowadzenia badań oraz kluczowy obowiązek sporządzenia opinii na piśmie lub złożenia ustnej opinii do protokołu w terminie wyznaczonym przez organ procesowy.

Stosunek prawny łączący organ prowadzący postępowanie (w rozpatrywanym przypadku - prokuratora) z biegłym, nie stanowi przykładu relacji równoprawnych podmiotów, jak to ma miejsce w stosunku cywilnoprawnym. Stosunek ten wykazuje cechy nadrzędności sądu (prokuratora) i podległości biegłego, gdyż zadanie tego ostatniego jest jednostronnie wyznaczone przez organ, który go powołał i przezeń kontrolowane.

Pogląd taki jest powszechnie przyjmowany w orzecznictwie sądowym i literaturze (zob. uzasadnienie uchwały SN z 28 listopada 1974 r., sygn. akt III CZP 76/74 oraz postanowienia SN z 28 maja 1997 r., III CKU 24/97).

Analizowany stosunek nie wynika również z przepisów cywilnego prawa materialnego, ale bezpośrednio z regulacji proceduralnych, mających przecież charakter publicznoprawny. W judykaturze Sądu Najwyższego podkreśla się, iż stosunek łączący biegłego i organ prowadzący postępowanie ma charakter złożony, zawiera bowiem tak elementy cywilnoprawne (np. przysługiwanie biegłemu odsetek za opóźnienie w wypłacie wynagrodzenia, dla dochodzenia których dopuszczalna jest droga sądowa; zob. uchwałę SN z 19 marca 1996 r., akt III CZP 22/96, jak i administracyjne, związane ze wspomnianym sposobem powołania biegłego i jego podległością organowi, który go powołał (zob. postanowienie SN z 28 maja 1997 r., III CKU 24/97).

Decydujące i w przekonaniu Trybunału charakterystyczne są elementy struktury analizowanego stosunku prawnego, które uwidaczniają nadrzędną, kierowniczą rolę organu prowadzącego postępowanie. Występowanie i natężenie tych elementów uniemożliwia uznanie stosunku prawnego łączącego biegłego oraz prokuratora (inny organ prowadzący postępowanie) jako stosunku cywilnoprawnego. Stanowisko takie jest jednomyślnie przyjmowane zarówno w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i literaturze przedmiotu. Z tego też względu przyjmuje się, że nie można dochodzić roszczeń z tytułu wynagrodzenia należnego biegłemu w drodze procesu cywilnego, gdyż droga sądowa jest w tym przypadku wyłączona.

Prawo biegłego do wynagrodzenia stanowi prawo majątkowe, którego źródłem są przepisy o charakterze publicznoprawnym. Bezsporny jest fakt, iż prawo do wynagrodzenia za sporządzenie opinii i udział w określonych czynnościach sądowych chroni szeroko rozumiany interes majątkowy biegłego. Prawo do wynagrodzenia stanowi swoisty (wyznaczony właściwymi normami prawnymi) ekwiwalent, równoważący restryktywność regulacji procesowej, znacznie wszak limitującej możliwości zwolnienia się z obowiązku przygotowania opinii. Jako uprawnienie o charakterze majątkowym, prawo do wynagrodzenia z tytułu sporządzenia opinii lub udziału w określonych czynnościach sądowych podlega ochronie w świetle art. 64 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.

W sporach dotyczących wysokości wynagrodzenia ustalonej postanowieniem prokuratora prowadzącego postępowanie przygotowawcze ustawodawca powinien zatem zagwarantować biegłemu prawo do kontroli sądowej.

Wyrok TK z dnia 14 marca 2005 r., K 35/04

Standard: 2704 (pełna treść orzeczenia)