Postanowienie wstępne w sprawie o zniesienie współwłasności (art. 618 § 1 k.p.c.)

Szczególny charakter postanowień wstępnych przewidzianych w art. 567 § 2, art. 618 § 1 i 685 k.p.c. różni je od wyroków wstępnych w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c., ponieważ rozstrzygają one samodzielnie zagadnienia sporne, mające prejudycjalne znaczenie dla sprawy głównej, bez odsyłania stron na drogę procesu. Gdyby tych przepisów nie było, to sprawy te, jako wyraźnie nieprzekazane do postępowania nieprocesowego, musiałyby być rozpoznawane w procesie (art. 13 § 1 k.p.c.). Przemawia to za niedopuszczalnością rozciągania instytucji postanowień wstępnych na wypadki przez ustawodawcę nieprzewidziane.

Artykuł 618 § 1 k.p.c. dopuszcza wydanie w sprawie o zniesienie współwłasności postanowienia wstępnego rozstrzygającego spór o prawo żądania zniesienia współwłasności lub o prawo własności. Sporem o prawo własności w rozumieniu art. 618 § 1 k.p.c. jest każdy spór, w wyniku rozstrzygnięcia którego może okazać się, że osoba występująca jako współwłaściciel rzeczy nie jest w ogóle współwłaścicielem, lub że przysługuje jej udział w rzeczy w innej wysokości (por. m.in. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/6 9, uchwały SN z dnia 19 grudnia 1986 r., III CZP 92/86 i z dnia 12 stycznia 2010r., III CZP 114/09, oraz postanowienie SN z dnia 14 grudnia 1981r., I CZ 101/81). Natomiast sporem o prawo żądania zniesienia współwłasności jest spór o to, czy żądanie zniesienia współwłasności zostało skutecznie wyłączone (art. 210 k.c.) lub pozostaje w sprzeczności z ustawą lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy (art. 211 k.c.). Rozstrzygnięcie o sposobie zniesienia współwłasności nie stanowi orzeczenia o prawie żądania zniesienia współwłasności lub o prawie własności w wyżej przytoczonym rozumieniu.

Wydawanie postanowień wstępnych w postępowaniu o zniesienie współwłasności także w innych sprawach niż wymienione w art. 618 § 1 k.p.c. jest możliwe w warunkach odpowiadających jakie odpowiadają wyrokowi wstępnemu, tj. jeżeli przedmiotem postępowania jest zasądzenie świadczenia lub ustalenie, a dochodzeni e świadczenia jest sporne tak co do zasady, jak i co do wysokości (art. 318 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Pojęcie „ zasada roszczenia” oznacza konkretne prawo lub stosunek prawny, a nie pogląd prawny, czy faktyczny, któremu sąd chce dać wyraz w swoim rozstrzygnięciu (por. uchwała SN z dnia 16 marca 2007r., III CZP 17/07, wyrok SN z dnia 4 lutego 2000r., II CKN 738/98, postanowienie SN z dnia 21 października 1999r., I CKN 169/98). „Zasady roszczenia” nie stanowi orzeczenie o sposobie zniesienia współwłasności.

Za przyjętym kierunkiem wykładni przemawia także zasada aktualności orzeczenia sądowego, zgodnie z którą podstawą orzekania jest stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.) i powiązane z nią uprawnienie strony do składania wniosków i kształtowania postępowania w zakresie ustaleń mających służyć podjęciu rozstrzygnięcia w sprawie. Stan rzeczy z daty orzekania decyduje natomiast o wyborze sposobu zniesienia współwłasności według reguł określonych w art. 211 i 212 k.c. Natomiast wydanie postanowienia wstępnego określającego sposób zniesienia współwłasności godziłoby w zasadę aktualności orzeczenia sądowego, podważając sens dalszego postępowania, którego celem byłoby wydanie postanowienia końcowego.

Regulację szczególną dotyczącą możliwości wydania postanowienia wstępnego w sprawie o zniesienie współwłasności zawiera art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (jedn. tekst: Dz.U. z 2015r., poz. 1892 -dalej: „u.w.l.”). Według tego przepisu, jeżeli uczynienie zadość przesłance samodzielności lokali wymaga wykonania robót adaptacyjnych, sąd może w postanowieniu wstępnym, uznającym żądanie ustanowienia odrębnej własności lokali w zasadzie za usprawiedliwione, upoważnić zainteresowanego uczestnika postępowania do ich wykonania - tymczasowo na jego koszt. W razie przeszkód stawianych przez innych uczestników, sąd może w postanowieniu wstępnym lub w postanowieniu oddzielnym wydać stosowne nakazy lub zakazy. Uzupełnia on regulację art. 618 § 1 k.p.c. poszerzając możliwość wydania postanowienia wstępnego o jeszcze jeden przypadek, w którym nie występu ją okoliczności przewidziane w art. 318 § 1 k.p.c. Jest to jednak wyjątek od zasady niedopuszczalności regulowania tego rodzaju problematyki postanowieniem wstępnym (por. postanowienia SN z dnia 30 lipca 2002r., IV CKN 1226/00, z dnia 30 września 2004r., IV CKN 455/04, z dnia 24 maja 2010r., V CSK 16/10 z dnia 22 października 2009r., III CSK 21/09 i z dnia 8 listopada 2013 r., I CSK 723/12).

Nie ma podstaw do stosowania przez analogię w sprawach o zniesienie współwłasności art. 11 ust. 2 u.w.l. w sytuacji, w której sąd dokonuje podziału nieruchomości w inny sposób niż przez wyodrębnienie własności lokali.

Jest to samodzielna instytucja przewidziana tylko na gruncie ustawy o własności lokali, której rationem legis stanowi specyfika ustanowienia odrębnej własności lokali. Nie można z wyjątku określonego w ustawie szczególnej dotyczącej własności lokali czynić zasady ogólnej (por. uz. postanowienia SN z dnia 22 października 2009r., III CSK 21/09).

Ponadto przed wejściem w życie tego przepisu w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano, że dopuszczalne jest zniesienie współwłasności poprzez ustanowienie odrębnej własności lokali, także wtedy gdy przystosowanie lokali do spełnienia wymogu samodzielności wymagało wykonania prac adaptacyjnych. Wyjaśniono również, że sąd samodzielnie ustala korzystając z opinii biegłego, czy istnieją ustawowe przesłanki do ustanowienia odrębnej własności lokali (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 21grudnia 1974r., III CZP 31/74, postanowienia SN z dnia 17 stycznia 1975r., III CRN 364/74, z dnia 17 sierpnia 1982r., III CRN 164/82, z dnia 13 marca 1997r., III CKN 14/97, z dnia 4 sierpnia 1999r., II CKN 549/98, nie publ., i z dnia 6 listopada 2002r., III CKN 1372/00).

Z motywów postanowienia o przedstawieniu Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego wynika, iż Sąd Okręgowy z istnienia w systemie prawnym art. 11 ust. 2 u.w.l. wyprowadził pogląd o potrzebie dostosowania stanu budynku do wymogów wynikających z art. 93 ust. 3b u.g.n. przed datą wydania postanowienia o zniesieniu współwłasności. Nie zasługuje on na podzielenie. Nie jest konieczne, by stan budynku już w dacie wydania postanowienia końcowego odpowiadał stanowi wynikającemu z art. 93 ust. 3b u.g.n., choć byłoby to pożądane. Niejednokrotnie będzie tak, że rodzaj i zakres prac adaptacyjnych będzie związany z wyborem określonego wariantu podziału, o czym sąd powinien orzekać w postanowieniu końcowym.

Instrumentem zapewniającym zgodność postanowienia z prawem i jego wykonanie jest skorzystanie przez sąd z opinii biegłych celem stwierdzenia, czy budynek może być zaadoptowany do wymogów art. 93 ust.3b u.g.n. oraz nałożenie na współwłaścicieli obowiązku przeprowadzenia koniecznych prac adaptacyjnych w drodze odpowiednich nakazów i zakazów wraz z upoważnieniem do wykonania prac na koszt uczestnika, który swojego obowiązku nie realizuje. W przypadku, gdy powstałe z podziału części budynku nie stanowią zamkniętej w sobie funkcjonalnej całości sąd dla zagwarantowania uzasadnionych interesów właścicieli może ustanawiać odpowiednie służebności.

Potrzeba wykonania daleko idących prac adaptacyjnych, których koszt byłby niecelowy z punktu widzenia gospodarczego, może być jednak przeciwwskazaniem do dokonania podziału budynku wraz z gruntem. Również ukształtowanie wskutek podziału stosunków własności w sposób utrwalający istniejące poważne konflikty osobiste nie rokujące rozwiązania, może stanowić istotną przesłankę odmowy podziału nieruchomości w określonym kształcie. Jednak podział budynku wzdłuż ściany pionowej tworzącej dwie samodzielne jego części i wyznaczającej linię podziału gruntu jest możliwy, pomimo sprzeciwu tego ze współwłaścicieli, który korzysta z części budynku i będzie zobligowany do wykonania części prac adaptacyjnych, o ile tylko istnieje możliwość realnego ich wykonania przez zainteresowanych. Kwestie te oceniać należy w oparciu o całokształt okoliczności konkretnej sprawy mając na uwadze stanowisko współwłaścicieli i dotychczasowy sposób korzystania z przedmiotu podziału (por. wyrok SN z dnia 5 stycznia 1970r., I CR 5/71, postanowienia SN z dnia 26 października 1976r., III CRN 227/76, z dnia 10 stycznia 2004 r., IV CSK 339/02, z dnia 20 stycznia 2005r., II CK 383/04, z dnia 8 października 2009r., II CK 2/09, nie publ., i z dnia 12maja 2016r., I CSK 426/15).

Uchwała SN z dnia 22 czerwca 2017 r. III CZP 23/17

Standard: 46984 (pełna treść orzeczenia)

Przepis art. 618 § 1 zd. 2 k.p.c. wskazuje wyłącznie na uprawnienie sądu do wydania postanowienia wstępnego, nieskorzystanie z niego nie stanowi zatem naruszenia prawa.

Postanowienie SN z dnia 5 lutego 2010 r., III CSK 195/09

Standard: 31099 (pełna treść orzeczenia)