Postanowienie z dnia 1999-10-21 sygn. I CKN 169/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 169/98

Postanowienie z dnia 21 października 1999 r.

Postanowienie wstępne wydane w postępowaniu nieprocesowym na podstawie art. 318 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c., rozstrzygające o samej zasadzie żądania, wywołuje skutki orzeczenia formalnie prawomocnego (art. 365 § 1 k.p.c.), wiąże zatem sąd orzekający w sprawie.

Przewodniczący: Sędzia SN Henryk Pietrzkowski

Sędziowie SN: Tadeusz Domińczyk, Iwona Koper (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 21 października 1999 r. na rozprawie sprawy z wniosku Tadeusza W. i Krystyny W. z udziałem Grzegorza U., Jadwigi U., Gminy Miasta G. reprezentowanej przez Zarząd Miasta G. o ustanowienie drogi koniecznej, na skutek kasacji wnioskodawców, od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Toruniu z dnia 20 grudnia 1996 r.,

uchylił zaskarżone postanowienie i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Toruniu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Postanowieniem wstępnym z dnia 21 maja 1994 r. Sąd Rejonowy w Grudziądzu uznał za usprawiedliwione w zasadzie żądanie ustanowienia za wynagrodzeniem drogi koniecznej na działce oznaczonej nr 60 o powierzchni 75 m2 położonej w G. przy ul. N., której właścicielem jest Gmina Miasta G., na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości położonej w G. przy ulicy N. 50, stanowiącej obecnie własność wnioskodawców Tadeusza i Krystyny W.

Sąd Wojewódzki w Toruniu postanowieniem z dnia 4 listopada 1994 r. oddalił rewizję uczestnika Grzegorza U. od tego postanowienia.

Orzekając co do istoty sprawy Sąd Rejonowy w Grudziądzu uwzględnił wniosek Tadeusza i Krystyny W. i postanowieniem z dnia 4 lipca 1996 r. ustanowił służebność drogi koniecznej na nieruchomości oznaczonej jako działka nr 60 (o położeniu i powierzchni wyżej wskazanych), stanowiącej mienie komunalne Gminy Miasta G. na rzecz każdoczesnego właściciela działki nr 50 położonej w G. przy ul. N. oraz zasądził od jej obecnych właścicieli - wnioskodawców solidarnie na rzecz Gminy wynagrodzenie w kwocie 97,80 zł rocznie.

W jego uzasadnieniu. wyraził pogląd, że wydane w sprawie postanowienie wstępne jest wiążące dla obecnego składu sądu zarówno co do zasady, jak i określonej w nim szczegółowo powierzchni drogi koniecznej. Stanowisko to zakwestionował w apelacji uczestnik - Gmina G. podnosząc, że nie stoi na przeszkodzie oddaleniu wniosku wcześniejszy fakt wydania postanowienia wstępnego, albowiem od chwili jego wydania nastąpiła zmiana okoliczności faktycznych sprawy polegająca na rozwiązaniu - przez upływ okresu na jaki została zawarta - umowy dzierżawy działki nr 60 przez uczestników małżonków .Grzegorza i Jadwigę U. oraz przyłączeniu, po uprzednim jej ogrodzeniu, przedmiotowej działki przez wnioskodawców do ich nieruchomości.

Sąd Wojewódzki w Toruniu podzielił zapatrywane skarżącej co do braku związania treścią postanowienia wstępnego zarówno sądu pierwszej instancji jak i drugiej instancji, i przy przyjęciu, że w sytuacji, kiedy granicząca z drogą publiczną nieruchomość na skutek jej zabudowania przez właściciela utraciła dogodny do niej dostęp, nie zachodzi określona w art. 145 k.c. przesłanka ustanowienia drogi koniecznej w postaci braku dostępu nieruchomości do drogi publicznej, wniosek oddalił.

Kasacja wnioskodawców została oparta na obu ustawowych podstawach. Skarżący zarzucali naruszenie przepisów art. 365 § 1 i 523 k.p.c. oraz art. 145 k.c. i wnieśli o zmianę postanowienia Sądu Wojewódzkiego przez oddalenie apelacji uczestnika i zasądzenie na rzecz wnioskodawców kosztów postępowania za obie instancje odwoławcze.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Na tle zarzutów kasacji w pierwszej kolejności rozważenia wymaga kwestia czy - jak wywodzi to kasator z przepisów art. 365 § 1. k.p.c. i art. 523 k.p.c. - Sąd Rejonowy, orzekając co do istoty sprawy, związany był swoim postanowieniem wstępnym, czy też uprawniony jest pogląd Sądu Wojewódzkiego, że zmiana okoliczności sprawy po wydaniu postanowienia wstępnego pozwalała odstąpić od przesądzonej w nim zasady w postanowieniu kończącym postępowanie. To z kolei rodzi pytanie ogólniejszej natury o dopuszczalność w postępowaniu nieprocesowym postanowień wstępnych w przypadkach innych niż wyraźnie przewidziane w tytule II, księgi II k.p.c.

Szczególny charakter postanowień wstępnych, o jakich mowa w art. 567, 618 i 685 k.p.c. różni je od wyroków wstępnych w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c. Rozstrzygają one bowiem samodzielnie zagadnienia sporne, mające dla sprawy głównej znaczenie prejudycjalne, bez odsyłania stron na drogę procesu. W literaturze przedmiotu a także w judykaturze zarysowała się natomiast rozbieżność stanowisk co do tego, czy sąd może wydać w postępowaniu nieprocesowym postanowienie wstępne również w innych wypadkach, na podstawie odpowiednio stosowanego - po myśli art. 13 § 2 k.p.c. - art. 318 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy w obecnym składzie przychyla się do stanowiska, że nie jest wyłączone wydanie postanowienia wstępnego w postępowaniu nieprocesowym także w innych niż wymienione uprzednio sprawach bądź w tych samych sprawach, lecz w innej sytuacji, gdy zachodziłaby możliwość i celowość orzeczenia wstępnego "co do samej zasady" (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 9 maja 1967 r., III CZP 37/67, OSNC 1967, nr 11, poz. 198). Niewątpliwie jednak będzie to dopuszczalne w warunkach, jakie odpowiadają wyrokowi wstępnemu, to jest, o ile przedmiotem postępowania jest zasądzenie świadczenia lub ustalenie, a dochodzone świadczenie jest sporne tak co do zasady, jak i co do wysokości.

Dostrzegając problemy, jakie z poczynionych rozważań wynikają dla oceny dopuszczalności postanowienia wstępnego w niniejszej sprawie trzeba wszakże mieć na względzie przy rozpoznawaniu kasacji stan prawny, jaki ukształtował się skutkiem jego wydania i uprawomocnienia się po oddaleniu skierowanej przeciwko niemu rewizji uczestnika.

Pozostaje więc do rozstrzygnięcia kwestia związania sądu orzekającego w sprawie, treścią wydanego postanowienia wstępnego.

Stosownie do art. 365 § 1 k.p.c. prawomocne orzeczenie wiąże strony i sąd, który je wydał jak również inne sądy oraz organy państwowe, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Do tego pozytywnego skutku prawomocności każdego orzeczenia sądowego dołącza się przy orzeczeniach zawierających rozstrzygnięcie co do istoty sprawy dalszy, negatywny skutek, polegający na tym, że prawomocne orzeczenie zawierające merytoryczne rozstrzygnięcie co do istoty sprawy korzysta z powagi rzeczy osądzonej, co wyklucza ponowne postępowanie sądowe w tej samej sprawie między tymi samymi stronami (art. 366 k.p.c.). Na oznaczenie tego skutku orzeczenia prawomocnego (formalnie) nauka prawna używa określenia "prawomocność materialna".

W postępowaniu nieprocesowym prawomocne orzeczenie co do istoty sprawy korzysta w zasadzie z powagi rzeczy osądzonej. Od zasady tej kodeks postępowania cywilnego wprowadza wyjątki. Prawomocne postanowienie orzekające co do istoty spraw może być zmienione lub uchylone jeśli przepis szczególny tak stanowi. Gdy zaś idzie o prawomocne postanowienia oddalające wniosek sąd może je zmienić w razie zmiany okoliczności sprawy (art. 523 k.p.c.). (...)

Z tej racji wydane w przedmiotowej sprawie prawomocne postanowienie wstępne przesądzające zasadę, na jakiej oparte zostało żądanie wniosku, wiązało nią oba sądy przy orzekaniu co do istoty sprawy. Niedopuszczalne było więc - jako sprzeczne z art. 365 § 1 k.p.c. przy przesądzeniu postanowieniem wstępnym, że żądanie wnioskodawców ustanowienia drogi koniecznej na przedmiotowej działce jest usprawiedliwione co do zasady, oddalenie przez Sąd Wojewódzki wniosku postanowieniem kończącym postępowanie.

Uznanie żądania wniosku za usprawiedliwione co do zasady nie stoi równocześnie na przeszkodzie powoływaniu się przez uczestników postępowania na zaistniałe później okoliczności mające wpływ na wynik sprawy, lecz wykraczające poza samą zasadę, np. w sprawie niniejszej dotyczące określenia przebiegu drogi koniecznej.

W tym stanie rzeczy bezprzedmiotowe staje się ustosunkowywanie się do przedwczesnego zarzutu naruszenia przez Sąd Wojewódzki przepisu art. 145 k.c.

Mając na względzie powyższe Sąd Najwyższy uchylił, na podstawie o art. 393[13] k.p.c., zaskarżone postanowienie i sprawę w celu jej ponownego rozpoznania - przy uwzględnieniu dokonanej niniejszym postanowieniem wykładni prawa - przekazał sądowi drugiej instancji, który rozstrzygnie także o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. i 393[19] k.p.c.).

OSNC 2000 r., Nr 5, poz. 86