Dopuszczalność postanowienia wstępnego w postępowaniach nieprocesowych

Kodeks postępowania cywilnego w zakresie regulującym postępowanie nieprocesowe w ogólności nie zawiera przepisu o takiej treści, jak art. 318 k.p.c. Natomiast ustawodawca wprost wskazał rodzaje spraw oraz przedmiot postępowania, który może zostać rozstrzygnięty postanowieniem wstępnym (por. art. 567 § 2 k.p.c., art. 618 § 1 k.p.c., art. 685 k.p.c.).

Dopuszczalność wydawania postanowień wstępnych w wielowątkowych pod względem faktycznym i prawnym sprawach o zniesienie współwłasności, dział spadku oraz o podział majątku wspólnego podyktowana jest dążeniem do skoncentrowania w jednym postępowaniu wszystkich sporów między uczestnikami. Sąd rozstrzyga postanowieniami wstępnymi samodzielnie i ostatecznie objęte nimi kwestie, które ze względu na ich przedmiot muszą być rozpoznane przed wydaniem orzeczenia co do głównego przedmiotu sprawy, a zatem mają znaczenie prejudycjalne dla sprawy głównej.

Stosownie do art. 618 § 2 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c. i art. 567 § 3 k.p.c., z chwilą wszczęcia postępowania o zniesienie współwłasności, dział spadku czy o podział majątku wspólnego odrębne postępowanie w sprawach wymienionych w art. 567 § 2 k.p.c., art. 618 § 1 k.p.c., art. 685 k.p.c. jest niedopuszczalne. Wskazanie przez ustawodawcę konkretnych spraw rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym, w których możliwe jest wydanie postanowienia wstępnego skłoniło judykaturę w niektórych orzeczeniach do poglądu, iż w postępowaniu nieprocesowym sąd może wydać postanowienie wstępne jedynie w tych przypadkach, w których ustawodawca to wyraźnie dopuszcza (por. uz. uchwały (7) SN z dnia 26 lutego 1968 r., III CZP 101/67 i uz. postanowienia SN z dnia 25 listopada 1999 r., II CKN 750/98).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje jednak pogląd opowiadający się za dopuszczalnością wydawania postanowień wstępnych w sprawach rozpoznawanych w trybie nieprocesowym, poza wyżej wymienionymi ustawowo przypadkami. Dopuszczalność wydawania postanowień wstępnych wywodzi się z odpowiedniego stosowania w postępowaniu nieprocesowym art. 318 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz z założenia, że w przypadkach, gdy ustawa reguluje wydanie postanowienia wstępnego w postępowaniu nieprocesowym, chodzi o instytucje odmienną niż określona w art. 318 § 1 k.p.c. (zob. uchwały SN z dnia 9 maja 1967 r., III CZP 37/67, z dnia 16 marca 2007 r., III CZP 17/07, z dnia 7 maja 2010 r., III CZP 34/10; postanowienia SN z dnia 21 października 1999 r., I CKN 169/98, z dnia 17 kwietnia 2000 r., V CKN 23/00, z dnia 7 sierpnia 2003 r., IV CKN 384/01, z dnia 30 września 2004 r., IV CK 455/04, z dnia 9 lutego 2005 r., III CK 431/04, z dnia 8 listopada 2013 r., I CSK 723/12 z dnia 25 sierpnia 2016 r., V CSK 665/15).

Treść art. 567 § 2 k.p.c., art. 618 § 1 k.p.c. i art. 685 k.p.c. prowadzi do wniosku, że mimo zbieżności nazwy, omawiane szczególne postanowienia wstępne nie są w istocie orzeczeniami odpowiadającymi wyrokom wstępnym w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c. W odróżnieniu bowiem od wyroków wstępnych, postanowienia, o których mowa w art. 567 § 2 k.p.c., art. 618 § 1 k.p.c. i art. 685 k.p.c. mogą mieć też treść negatywną. Wskazanymi rodzajami postanowień wstępnych sąd rozstrzyga ostatecznie i w całości te spory, a nie jak przy wyrokach wstępnych o samej zasadzie roszczenia. W tych szczególnych przypadkach przedmiotem orzekania jest więc nie tyle przesądzenie o zasadzie, ale ostateczne załatwienie pewnej kwestii, która ma znaczenie dla ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie działowej.

Szczególne postanowienia wstępne, wskazane w art. 567 § 2 k.p.c., art. 618 § 1 k.p.c. i art. 685 k.p.c. nie mają odpowiedników w przepisach o wyrokach wstępnych wydawanych w procesie. W związku z tym należy uznać, że stanowią one wyodrębnioną, zamkniętą kategorię postanowień wstępnych, właściwą sprawom działowymi i odpowiadającą ich specyfice.

Szczególny rodzaj postanowienia wstępnego, który może zostać wydany w sprawach działowych, przewiduje art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (jedn. tekst: Dz. U. z 2015 r., poz. 1892 ze zm. - dalej: „u.w.l.”), to jest gdy uczynienie zadość przesłance samodzielności lokali wymaga wykonania robót adaptacyjnych. Wówczas sąd może w postanowieniu wstępnym uznającym żądanie ustanowienia odrębnej własności lokali w zasadzie za usprawiedliwione, upoważnić zainteresowanego uczestnika postępowania do ich wykonania - tymczasowo na jego koszt, a w razie przeszkód stawianych przez innych uczestników, sąd może wydać stosowne nakazy lub zakazy. Ma ono jednak inny charakter, aniżeli postanowienia wstępne, o których mowa w art. 567 § 2 k.p.c., art. 618 § 1 k.p.c., art. 685 k.p.c. Przede wszystkim bowiem postanowieniem tym sąd nie rozstrzyga ostatecznie kwestii podziału budynku przez ustanowienie odrębnej własności lokali. W istocie jest orzeczeniem co do sposobu podziału fizycznego nieruchomości przez ustanowienie odrębnej własności lokali i zbliża się swoją istotą do konstrukcji wyroku wstępnego, o którym stanowi art. 318 § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy przyjął, że w postępowaniu nieprocesowym w sprawach o zniesienie współwłasności, dział spadku, czy podział majątku wspólnego może być wydane postanowienie wstępne na podstawie art. 318 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., także w przypadkach nie objętych normami art. 567 § 2 k.p.c., art. 618 § 1 k.p.c. i art. 685 k.p.c., o ile zachodzi potrzeba ustalenia istnienie określonego stosunku prawnego lub prawa i zasądzenia roszczenia, gdy sporna jest zarówno sama zasada, jak i wysokość roszczenia (zob. uchwały SN z dnia 16 marca 2007 r., III CZP 17/07, z dnia 7 maja 2010 r., III CZP 34/10 oraz postanowienia SN z dnia 21 października 1998 r., I CKN 169/98, z dnia 19 kwietnia 2000 r., II CKN 892/98, z dnia 24 stycznia 2002 r., III CKN 503/00, z dnia 9 lutego 2005 r., III CK 431/04).

Trzeba podkreślić, iż w przypadku pewnych spraw, w których ze względu na przedmiot jest dopuszczalne wydanie postanowienia wstępnego na podstawie art. 318 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. mogłyby się one toczyć w procesie, gdyby nie zostało wszczęte postępowanie działowe (np. w sprawie o zwrot nakładów i wydatków na przedmiot współwłasności, spadku, czy majątku wspólnego). Nie jest jednak dopuszczalne wydanie postanowienia wstępnego określającego sposób dokonania działu spadku lub zniesienia współwłasności (por. postanowienia SN z dnia 22 października 2009 r., III CSK 21/09, z dnia 8 listopada 2013 r., I CSK 723/12; z wyjątkiem przewidzianym w powołanym art. 11 ust. 2 u.w.l.), jak również w ramach postępowania o podział majątku wspólnego przez ograniczenie podziału do jego części przez wyłączenie z podziału pewnego składnika majątkowego (zob. uchwała SN z dnia 22 września 1977 r., III CZP 72/77).

W postępowaniu o podział majątku wspólnego, postanowienie wstępne może rozstrzygać spór co do tego, czy konkretny składnik majątkowy wchodzi, czy też nie wchodzi do tego majątku. Natomiast przedmiotem postanowienia wstępnego nie może być ustalenie składu majątku wspólnego, ponieważ po takim ustaleniu, sąd powinien równocześnie dokonać rozliczeń między uczestnikami, co jest przedmiotem rozstrzygnięcia w postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2005 r., III CK 43/04, nie publ. i z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK 193/12, nie publ.).

Na gruncie konkretnych stanów faktycznych w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym w orzecznictwie dopuszczono możliwość wydania postanowienia wstępnego w postępowaniu o stwierdzeniu nabycia spadku, w celu rozstrzygnięcia sporu o ustalenie ważności lub nieważności testamentu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1967 r., III CZP 37/67) oraz w sprawie o ustanowienie służebności drogi koniecznej za wynagrodzeniem (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1999 r., I CKN 169/98). Natomiast za niedopuszczalne uznano wydanie postanowienia wstępnego w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku w przedmiocie uznania spadkobiercy za niegodnego (zob. uchwała (7) SN z dnia 26 lutego 1968 r., III CZP 101/67, uchwała SN z dnia 10 maja 1967 r., III CZP 31/67).

Z kolei w postanowieniu z dnia 21 lipca 2016 r., II CSK 604/15 Sąd Najwyższy uznał za niedopuszczalne wydanie w sprawie o ustanowienie służebności przesyłu postanowienia wstępnego o uznaniu roszczenia za usprawiedliwione w zasadzie w związku z nieuwzględnieniem podniesionego przez uczestnika zarzutu zasiedzenia tej służebności. W uzasadnieniu wyjaśnił, że objęte zarzutem uczestnika prawo nabycia służebności przez zasiedzenie nie stanowi elementu podstawy roszczenia wnioskodawcy o ustanowienie służebności przesyłu (art. 305[1] - 305[2] k.c.) i dlatego taki stan faktyczny nie realizuje hipotezy normy wynikającej z art. 318 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Zarzuty oparte na własnym prawie uczestnika nie naruszają roszczenia wnioskodawcy, lecz przeciwstawiają mu prawo tego zainteresowanego, zwalniając go od obowiązku uczynienia zadość dochodzonemu roszczeniu.

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na różnice pomiędzy sprawą o ustanowienie służebności drogi koniecznej (w której określenie wynagrodzenia poprzedza wybór wariantu przebiegu drogi koniecznej), a sprawą o ustanowienie służebności przesyłu (w której elementem podstawy wniosku nie jest wybór przebiegu trasy przesyłu).

Rozstrzygając kwestię dopuszczalności w ogóle wydawania postanowień wstępnych w postępowaniu nieprocesowym poza przypadkami wyraźnie wskazanymi w ustawie należy podkreślić, iż ta kwestia powinna być rozstrzygana przy odpowiednim zastosowaniu art. 318 § 1 k.p.c. W konsekwencji możliwość wydania postanowienia wstępnego jest uzależniona o charakteru sprawy, w której da się wyróżnić sfery orzekania o zasadzie roszczenia i o jego wysokości, oraz od tego, czy pomiędzy uczestnikami postępowania sporna jest zarówno zasada roszczenia, jak i jego wysokość.

Postanowienie wstępne, tak jak i wyrok wstępny zmierza do uniknięcia dalszej bezcelowej pracy sądu pierwszej instancji przy wyjaśnianiu i rozstrzyganiu o wysokości dochodzonego roszczenia. Z możliwości wydania postanowienia wstępnego sąd powinien korzystać jedynie wówczas, gdy jest to celowe, a względy ekonomii procesowej przemawiają na rzecz przesądzenia o konkretnym prawie lub stosunku prawnym bez prowadzenia postępowania w pozostałym zakresie, które może okazać się zbędne, gdyby w ramach kontroli instancji stwierdzono wadliwość merytoryczną orzeczenie wstępnego, a zatem, gdy w ten sposób wydanie postanowienia wstępnego wpłynie korzystanie na sprawność postępowania i spowoduje zaoszczędzenie dodatkowych kosztów postępowania.

Adresatem normy zawartej w art. 318 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. jest sąd, ale nie ma on obowiązku wydawania postanowienia wstępnego. Istnienie formalnych przesłanek warunkujących wydanie postanowienia wstępnego oraz celowość jego wydania w danej sprawie podlega kontroli instancyjnej.

Uchwała SN z dnia 15 września 2017 r., III CZP 34/17

Standard: 10860 (pełna treść orzeczenia)

Postanowienia wstępne przewidziane w art. 567 § 2, art. 618 § 1 i 685 k.p.c. różnią się od wyroków wstępnych w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c., gdyż rozstrzygają one samodzielnie ostatecznie i w całości objęte nimi kwestie, mające prejudycjalne znaczenie dla sprawy głównej, bez odsyłania stron na drogę procesu (por. np. postanowienia SN: z dnia 22 października 2009 r, III CSK 21/09, z dnia 8 listopada 2013 r. I CSK 723/12 i z dnia 25 listopada 2009 r., III CSK 21/09).

Kodeks postępowania cywilnego, dążąc do skoncentrowania w jednym postępowaniu sporów pomiędzy uczestnikami postępowania o zniesienie współwłasności, o podział majątku wspólnego oraz o dział spadku - zamiast wprowadzenia normy obowiązującej poprzednio, przewidującej możliwość odesłania uczestników na drogę procesu - ustanowił nową nieznaną w postępowaniu niespornym instytucję postanowień wstępnych. Gdyby tych przepisów nie było, to sprawy te, jako wyraźnie nieprzekazane do postępowania nieprocesowego, musiałyby być rozpoznawane w procesie (art. 13 § 1 k.p.c.). Już choćby ta okoliczność wskazuje, że nie można instytucji postanowień wstępnych rozciągnąć na wypadki przez ustawodawcę nieprzewidziane. Nie można bowiem z wyjątków ściśle określonych w ustawie czynić zasady ogólnej.

Takie postanowienie wstępne może więc być wydane: w razie sporu co do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym; o prawo żądania zniesienia współwłasności lub o prawo własności, jak również co do wzajemnych roszczeń współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy; o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku, a także w razie sporu między współspadkobiercami o to, czy pewien przedmiot należy do spadku. Należy także pamiętać o szczególnym wypadku możliwości wydania postanowienia wstępnego w postępowaniach o zniesienie współwłasności, dział spadku oraz podział majątku wspólnego po ustaniu majątkowej wspólności ustawowej przewidzianym w art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r., o własności lokali (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 1892).

Unormowanie to niejako uzupełnia regulację art. 685 k.p.c., pozwalając w wypadku, gdy budynek spełnia warunki techniczne do nadania lokalom cechy samodzielności, wydać postanowienie wstępne uznające żądanie ustanowienia odrębnej własności lokali za usprawiedliwione co do zasady, z upoważnieniem zainteresowanego uczestnika do wykonania - tymczasowo na jego koszt -nieodzownych prac adaptacyjnych. Takie postanowienie ponadto może zawierać stosowne nakazy lub zakazy zmierzające do usunięcia przeszkód stawianych przez innych uczestników (por. postanowienie SN z dnia 25 listopada 1999 r., II CKN 750/98).

Taki też prejudycjalny charakter mają także wydawane w postępowaniach działowych postanowienia wstępne o nieważności zawartej między małżonkami umowy zmieniającej ustrój ustawowy (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1971 r., III CZP 35/71), oraz o roszczeniu przewidzianym w art. 231 k.c. (por. uchwałę SN z dnia 7 maja 2010 r., III CZP 34/10). W tej ostatniej wyjaśniono także, że o tym czy roszczenie o zabudowę należy uwzględnić, czy zasadzić odpowiednią kwotę tytułem zwrotu nakładów - polegających na wzniesieniu budynku - poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków decydują okoliczności sprawy.

Stanowiska wyrażone w tych uchwałach wynikają z tego, że w judykaturze przesądzono w uchwale Izby Cywilnej, z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP12/69, że po prawomocnym zakończeniu postępowania działowego wyłączona jest (art. 618 § 3 k.p.c.) możliwość zaliczenia danego przedmiotu do majątku wspólnego, czy wystąpienia przez spadkobiercę z roszczeniem z art. 231 k.c., przy powołaniu się na okoliczności istniejące przed zakończeniem postepowania działowego. Roszczenie to - jako roszczenie z tytułu nakładów – podlega ogólnej dyspozycji art. 618 § 2 w zw. z art. 688 k.p.c. (por. także uchwałę SN z dnia 31 października 1968, III CZP 74/68).

Trafnie w literaturze zwrócono uwagę, że mimo zbieżności nazwy wskazane wyżej, wydawane w postępowaniach działowych postanowienia wstępne nie są orzeczeniami odpowiadającymi wyrokom wstępnym w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c. Sąd rozstrzyga nimi bowiem żądania i kwestie uboczne powiązane z żądaniem głównym, które w razie sporu muszą być rozstrzygnięte przed zasadniczym przedmiotem postępowania. Rozstrzygnięcia w nich zawarte są ostateczne i mają charakter prejudycjalny do głównego przedmiotu sporu, a więc w odróżnieniu od „klasycznych” orzeczeń wstępnych mogą mieć treść także negatywną. Tymi postanowieniami sąd rozstrzyga ostatecznie i w całości te spory - a nie jak przy ogólnych orzeczeniach wstępnych - o samej zasadzie żądania. Przedmiotem orzekania jest tu więc nie tylko przesądzenie o zasadzie, ale ostateczne załatwienie pewnej kwestii, w zakresie wskazanym w danym przepisie szczególnym, co ma znaczenie dla ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy działowej.

Mając na względzie taki charakter prawny tych postępowań wstępnych Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów - zasadzie prawnej - z dnia 26 lutego 1968 r., III CZP 101/67 przesądził, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wstępnego jest niedopuszczalne. Wyjaśnił w niej, że charakter i istota żądania stwierdzenia nabycia spadku sprzeciwia się podziałowi tego żądania na samą zasadę i wysokość, wobec czego art. 318 § 1 k.p.c. należy uznać za nieprzydatny w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Pośrednio więc z tej uchwały, a zwłaszcza jej uzasadnienia wynika wniosek, że z jednej strony postanowienia wstępne rozstrzygające kwestie prejudycjalne mogą być wydawane tylko w postępowaniach działowych, a nie w innych sprawach rozpoznawanych w tym trybie, a z drugiej iż aby w postępowaniu nieprocesowym możliwe było wydanie „klasycznego” postanowienia wstępnego muszą zostać spełnione wymagania przewidziane w art. 318 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. (por. np. postanowienie SN z dnia z dnia 8 listopada 2013 r. I CSK 723/12).

Postanowienie SN z dnia 21 lipca 2016 r., II CSK 604/15

Standard: 47846 (pełna treść orzeczenia)