Uchwała z dnia 1996-02-29 sygn. III CZP 12/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 12/96

Uchwała z dnia 29 lutego 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: G. Bieniek, B. Czech.

Sąd Najwyższy w sprawie opiekuńczej, dotyczącej małoletniej Anny T., z udziałem Ryszarda T. i Jolanty T., po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 29 lutego 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki we Wrocławiu, postanowieniem z dnia 16 stycznia 1996 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1. Czy dopuszczalne jest zażalenie na przekazanie sprawy (art. 200 § 1 k.p.c.) wyłącznie właściwemu sądowi opiekuńczemu (art. 569 § 1 k.p.c.), a w wypadku odpowiedzi pozytywnej na wyżej sformułowane pytanie

2. Jak należy rozumieć pojęcie Ťosoba, której postępowanie ma dotyczyćť - użyte w § 1 art. 569 k.p.c.?"

podjął następującą uchwałę:

1. W wypadku gdy zarządzenie, o jakim mowa w art. 569 § 2 k.p.c., wydał sąd opiekuńczy po wszczęciu stosownego postępowania opiekuńczego, o przekazaniu sprawy właściwemu wyłącznie sądowi opiekuńczemu (art. 569 § 1 k.p.c.) sąd ten orzeka postanowieniem, na które przysługuje zażalenie.

2. Sądem wyłącznie właściwym do rozpoznania sprawy o ustalenie częstotliwości kontaktów rodziców z dzieckiem jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka (art. 569 § 1 k.p.c.).

Uzasadnienie:

Wnioskodawca Ryszard T., wnosił do Sądu Rejonowego we Wrocławiu, o zmianę orzeczenia w przedmiocie wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnią córką Anną T. przez powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej wnioskodawcy, z jednoczesnym ograniczeniem jej wykonywania przez uczestniczkę postępowania Jolantę T. Uczestniczka postępowania Jolanta T. wnosiła o oddalenie tego wniosku, zaprzeczając twierdzeniom faktycznym przytoczonym przez wnioskodawcę odnośnie do jej stosunku do córki.

Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Krzyków - Wydział Rodzinny i Nieletnich postanowieniem z dnia 4 lipca 1995 r. oddalił wniosek o zmianę orzeczenia w przedmiocie wykonywania władzy rodzicielskiej; ustalił kontakty wnioskodawcy Ryszarda T. z jego małoletnią córką Anną T. w sposób szczegółowy, w tymże orzeczeniu określony, oraz ustanowił nadzór kuratora nad wykonaniem ustalonych kontaktów. Ponadto orzekł o kosztach postępowania. W toku wszczętego na wniosek postępowania opiekuńczego tenże Sąd Rejonowy uznał się niewłaściwym i powołując się na treść art. 569 k.p.c. przekazał prowadzenie postępowania wykonawczego Sądowi Rejonowemu w Lublinie. W złożonym zażaleniu uczestniczka postępowania Jolanta T. dowodziła, że wyłącznie miejscowo właściwym w tej sprawie jest Sąd Rejonowy w Rzeszowie, gdzie zamieszkuje wraz z dzieckiem. Skarżąca wnosiła o uchylenie zaskarżonego postanowienia. Powoływała się na toczące się postępowanie o ustalenie kontaktów córki z ojcem.

Sąd Wojewódzki we Wrocławiu, rozpoznając złożone zażalenie, przedstawił - przytoczone na wstępie zagadnienie prawne, budzące - w jego ocenie - poważne wątpliwości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Sądem opiekuńczym jest Sąd Rejonowy. O właściwości sądu opiekuńczego rozstrzyga art. 569 § 1 k.p.c., stanowiąc, że właściwy wyłącznie jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania - sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. W wypadku gdy brak jest i tej podstawy, właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. Jest to przepis szczególny, który wyłącza kryteria przewidziane w art. 508 § 1 k.p.c. Skoro jest to właściwość wyłączna, zmiana jej na podstawie umowy osób zainteresowanych nie jest dopuszczalna (art. 46 § 2 k.p.c.). Poddanie sprawy innemu sądowi opiekuńczemu może jednak nastąpić w razie istnienia przeszkody w rozpoznaniu tej sprawy albo ze względów celowości (art. 508 § 2 k.p.c.). Następuje to - jak stanowi powołany art. 508 § 2 k.p.c. - w drodze wyznaczenia przez sąd przełożony innego sądu do rozpoznania sprawy w całości lub w części. Na takie postanowienie przysługuje zażalenie.

Odrębne zasady postępowania zawarte w art. 568-584 k.p.c. stwarzają dostateczną możliwość ingerowania przez sad opiekuńczy w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej. Wszczęcie postępowania nie zostało uzależnione od wniosku osób bezpośrednio zainteresowanych. Postępowanie może być wszczęte także z urzędu (art. 570 k.p.c.). Może to nastąpić po zawiadomieniu sądu opiekuńczego przez inne osoby lub organy państwowe, instytucje i organizacje społeczne o zdarzeniach uzasadniających wszczęcie postępowania (art. 572 § 1 i 2 k.p.c.). Artykuł 569 § 2 k.p.c. przewidujący - w wypadkach nagłych - wydanie przez sąd opiekuńczy z urzędu wszelkich potrzebnych zarządzeń, nawet w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, stanowi dopełnienie zakresu różnorodnych środków działania sądu opiekuńczego. Umożliwiają one wypełnienie przez tenże sąd zadań z ustawy wynikających, a zmierzających do ochrony fizycznego i duchowego rozwoju dziecka. Zarządzenie wydane na przytoczonej podstawie prawnej jest natychmiast skuteczne i wykonalne (art. 578 k.p.c.). Takie uregulowanie czyni możliwą bezzwłoczną interwencję sądu opiekuńczego we wszystkich wypadkach uzasadniających taką interwencję, nawet - jak stanowi ustawa - w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej. W tym wypadku o wydanych zarządzeniach sąd ten zawiadamia - w sposób określony w § 246 regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów- sąd opiekuńczy miejscowo właściwy. Unormowanie takie zmierza do skupienia spraw opiekuńczych, dotyczących jednego środowiska rodzinnego, w jednym sądzie.

Uregulowanie właściwości miejscowej, przewidziane w art. 568 § 1 k.p.c., umożliwia spełnienie tych założeń ustawowych. Postanowienie - bo taką formę nadał Sąd Rejonowy we Wrocławiu swojej wypowiedzi - zawierające potrzebne, w rozumieniu art. 569 § 2 k.p.c., zarządzenia, zostało wydane w ramach postępowania opiekuńczego, toczącego się z wniosku rodziców małoletniej Anny T. Zasadnie zatem Sąd Rejonowy wydał postanowienie o przekazaniu sprawy właściwemu w jego ocenie sądowi opiekuńczemu. Zawiadomienie, o jakim mowa w art. 569 § 2 k.p.c., i czynności wynikające z § 246 regulaminu byłyby wystarczające, gdyby tenże Sąd Rejonowy wydał tylko stosowne zarządzenie poza toczącym się postępowaniem wykonawczym. Wydane postanowienie, w przedmiocie właściwości miejscowej, określa podstawy właściwości miejscowej sądu opiekuńczego według kryteriów i ich kolejności wskazanych w art. 26 § 2 k.c. i art. 569 § 1 k.p.c. Przekazanie to oznacza, że potrzeba dalszego działania - w toku postępowania opiekuńczego - sądu, w trybie art. 569 § 2 k.p.c., nie istnieje.

Postanowienie o przekazaniu sprawy właściwemu wyłącznie sądowi opiekuńczemu (art. 569 § 1 k.p.c.), wydane przez sąd opiekuńczy w ramach toczącego się postępowania opiekuńczego (art. 569 § 2 k.p.c.), należy do przewidzianego w art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. katalogu wymienionych wypadków, w których dopuszczalne jest zażalenie.

W judykaturze i nauce nie ma wątpliwości - wbrew odmiennemu stanowisku Sądu Wojewódzkiego - co do tego, że art. 394 § 1 k.p.c. ma także - z mocy art. 13 § 2 k.p.c. - zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym. Artykuł 13 § 2 k.p.c. dotyczy bowiem procesu oraz odpowiednio innych rodzajów postępowania unormowanych w kodeksie postępowania cywilnego. Zażalenie zatem w postępowaniu nieprocesowym przysługuje nie tylko w tym postępowaniu przewidzianym, a wskazanym w wypadkach wymienionych w księdze drugiej, części pierwszej kodeksu, lecz także odpowiednio w wypadkach wyliczonych szczegółowo w art. 394 § 1 k.p.c.

Powyższe wywody uzasadniają udzielenie pozytywnej odpowiedzi na pierwsze z przedstawionych zagadnień, która została dostosowana do okoliczności tej sprawy.

Z uzasadnienia bowiem przedstawionego zagadnienia prawnego zdaje się wynikać, że wątpliwości Sądu Wojewódzkiego ogniskują się wokół dopuszczalności zażalenia na postanowienie wydane w trybie art. 569 § 2 k.p.c.

W uzasadnieniu kwestii prawnej sformułowanej w pytaniu drugim Sąd Wojewódzki nawiązał do kontrowersyjnego zagadnienia, jakim jest udział małoletniego jako uczestnika postępowania w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej. Kwestia ta -w różnych aspektach - była przedmiotem licznych wypowiedzi zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i w literaturze prawniczej. Kierunek wykładni zmierzający do wyłączenia lub ograniczenia udziału dziecka w niektórych sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej został sformułowany i szeroko uzasadniony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 1955 r. I Co 78/54 (OSN 1957, z. 1, poz. 6). U podstaw tego kierunku wykładni legło dążenie do wyłączenia dziecka z uczestnictwa w takiej sprawie i uchronienia go od niekorzystnych następstw, jakie mogłyby powstać w związku z potrzebą wypowiadania się dziecka w spornych kwestiach oraz zgłoszenia wniosków co do treści rozstrzygnięcia. Pogląd odmienny wyrażono w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1951 r. C 715/51 (OSN 1953, z. 2, poz. 37), stwierdzając, że osobą, której dotyczy takie postępowanie, jest dziecko. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1968 r. III CZP 105/67 (OSNCP 1968, z. 10, poz. 162) stanowi kontynuację tego kierunku orzecznictwa. W myśl tej uchwały, wyłącznie właściwym do rozpoznania sprawy o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka (art. 569 § 1 k.p.c.). Analizę wchodzących w rachubę przepisów kodeksu postępowania cywilnego, w tym w szczególności art. 569 k.p.c., Sąd Najwyższy podsumował wnioskiem, że w świetle tych przepisów wynika jasno, że centralną postacią w postępowaniu opiekuńczym jest osoba wymagająca "opieki" i że jej właśnie dotyczy postępowanie przed sądem opiekuńczym. Kontynuacja tej linii orzecznictwa nie pozostaje w kolizji z treścią uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1973 r. III CZP 101/71 (OSNCP 1973, s. 7-8, poz. 118), zgodnie z którą w sprawach o odebranie dziecka - dziecko nie jest uczestnikiem postępowania w rozumieniu art. 510 k.p.c. Uchwała ta dotyczy wyłącznie wykładni art. 510 k.p.c., który posługuje się - będącym przedmiotem tej wykładni - sformułowaniem "Zainteresowanym w sprawie jest każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania...".

Omawiany art. 569 § 1 k.p.c. oraz dalsze przepisy k.p.c. (art. 573, 576 i 577) posługują się innym określeniem. Chodzi o określenie osoby, której postępowanie ma dotyczyć. W świetle przytoczonych rozważań sądem właściwym wyłącznie w sprawie o ustalenie częstotliwości kontaktów rodziców z dzieckiem jest - w rozumieniu art. 569 § 1 k.p.c. - sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka.

Z tych przyczyn i uwzględniając zakres odpowiedzi niezbędnej do rozstrzygnięcia tej sprawy Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi objętej sentencją uchwały.

OSNC 1996 r., Nr 5, poz. 70