Wyrok z dnia 2024-09-05 sygn. C-603/22

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)

z dnia 5 września 2024 r.

Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Dyrektywa (UE) 2016/800 – Gwarancje procesowe dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym – Zakres stosowania – Artykuł 2 ust. 3 – Osoby będące dziećmi w dniu wszczęcia przeciwko nim postępowania karnego, ale kończące w toku postępowania 18 lat – Artykuł 4 – Prawo do informacji – Artykuł 6 – Prawo dostępu do obrońcy – Artykuł 18 – Prawo do pomocy prawnej z urzędu – Artykuł 19 – Środki naprawcze – Dopuszczalność dowodów uzyskanych z naruszeniem praw procesowych

W sprawie C-603/22

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sąd Rejonowy w Słupsku (Polska) postanowieniem z dnia 26 sierpnia 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 19 września 2022 r., w postępowaniu karnym przeciwko

M.S.,

J.W.,

M.P.,

przy udziale:

Prokuratora Rejonowego w Słupsku,

D.G., działającego w charakterze kuratora M.B. i B.B.,

TRYBUNAŁ (trzecia izba),

w składzie: K. Jürimäe (sprawozdawczyni), prezes izby, K. Lenaerts, prezes Trybunału, pełniący obowiązki sędziego trzeciej izby, N. Piçarra, N. Jääskinen i M. Gavalec, sędziowie,

rzecznik generalny: T. Ćapeta,

sekretarz: N. Mundhenke, administratorka,

uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 15 listopada 2023 r.,

rozważywszy uwagi, które przedstawili:

–        w imieniu Prokuratora Rejonowego w Słupsku – T. Rutkowska-Szmydyńska, Prokurator Regionalny w Gdańsku,

–        w imieniu rządu polskiego – B. Majczyna, J. Sawicka i S. Żyrek, w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu rządu czeskiego – M. Smolek, T. Suchá i J. Vláčil, w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu Komisji Europejskiej – S. Grünheid, K. Herrmann, J. Hottiaux i M. Wasmeier, w charakterze pełnomocników,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 22 lutego 2024 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „Kartą”), art. 2 i art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/800 z dnia 11 maja 2016 r. w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym (Dz.U. 2016, L 132, s. 1), art. 12 ust. 2 i art. 13 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności (Dz.U. 2013, L 294, s. 1), art. 3 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym (Dz.U. 2012, L 142, s. 1), art. 7 ust. 1 i 2 oraz art. 10 ust. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym (Dz.U. 2016, L 65, s. 1), a także zasad pierwszeństwa, bezpośredniej skuteczności i skuteczności prawa Unii.

2        Wniosek ten został złożony w ramach postępowania karnego wszczętego przeciwko M.S., J.W. i M.P., trzem małoletnim oskarżonym o to, że wdzierali się do obiektów byłego ośrodka wypoczynkowego, czym działali na szkodę M.B. i B.B., reprezentowanych przez ustanowionego kuratora, D.G.

 Ramy prawne

 Prawo Unii

 Dyrektywa 2012/13

3        Motywy 19 i 26 dyrektywy 2012/13 głoszą:

„(19)      Właściwe organy powinny niezwłocznie poinformować osoby podejrzane lub oskarżone o [prawach procesowych], stosowanych zgodnie z prawem krajowym, które są istotne dla zagwarantowania rzetelnego postępowania, ustnie albo pisemnie, tak jak przewiduje to niniejsza dyrektywa. W celu umożliwienia w praktyce skutecznego wykonywania tych praw, informacji należy udzielić niezwłocznie w toku postępowania, a najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem osoby podejrzanej lub oskarżonej przez policję lub przez inny właściwy organ.

[…]

(26)      Udzielając osobom podejrzanym lub oskarżonym informacji zgodnie z niniejszą dyrektywą, właściwe organy powinny zwrócić szczególną uwagę na osoby, które nie mogą zrozumieć treści lub znaczenia informacji, na przykład ze względu na ich młody wiek lub ich stan psychiczny lub fizyczny”.

4        Artykuł 2 ust. 1 tej dyrektywy stanowi:

„Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie od chwili poinformowania osób przez właściwe organy państwa członkowskiego, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania rozumianego jako ostateczne rozstrzygnięcie tego, czy osoba podejrzana lub oskarżona popełniła przestępstwo, w tym również, w stosownych przypadkach, wydania wyroku oraz rozstrzygnięcia wszelkich środków odwoławczych”.

5        Zgodnie z art. 3 wspomnianej dyrektywy:

„1.      Państwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym niezwłocznie udzielano informacji dotyczących przynajmniej poniższych praw procesowych, stosowanych zgodnie z prawem krajowym, aby umożliwić skuteczne wykonywanie tych praw:

a)      prawo dostępu do obrońcy;

b)      wszelkie uprawnienia do bezpłatnej porady prawnej i warunki jej uzyskania;

c)      prawo do informacji dotyczących oskarżenia, zgodnie z art. 6;

d)      prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego;

e)      prawo do odmowy składania wyjaśnień.

2.      Państwa członkowskie zapewniają, aby informacje określone w ust. 1 zostały udzielone ustnie lub pisemnie, w prostym i przystępnym języku, z uwzględnieniem wszelkich szczególnych potrzeb osób podejrzanych lub oskarżonych, wymagających szczególnego traktowania”.

6        Artykuł 8 tej dyrektywy, zatytułowany „Weryfikacja i środki ochrony prawnej”, przewiduje:

„1.      Państwa członkowskie zapewniają, aby udzielenie informacji osobom podejrzanym lub oskarżonym zgodnie z art. 3–6 zostało odnotowane przy użyciu procedur rejestracji określonych w prawie danego państwa członkowskiego.

2.      Państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone lub ich obrońcy mieli prawo zakwestionowania, zgodnie z procedurami przewidzianymi w prawie krajowym, braku lub odmowy udzielenia przez właściwe organy informacji zgodnie z niniejszą dyrektywą”.

 Dyrektywa 2013/48

7        Motywy 15 i 50 dyrektywy 2013/48 głoszą:

„(15) W niniejszej dyrektywie termin »adwokat« odnosi się do każdej osoby, która zgodnie z prawem krajowym posiada stosowne kwalifikacje i uprawnienia – w tym uzyskane w drodze uznania przez uprawniony organ – do udzielania porad prawnych i pomocy prawnej podejrzanym lub oskarżonym.

[…]

(50) Państwa członkowskie powinny zapewnić, aby przy ocenie wyjaśnień złożonych przez podejrzanych lub oskarżonych lub dowodów uzyskanych z naruszeniem ich prawa dostępu do adwokata lub w przypadkach, gdy zezwolono na odstępstwo od tego prawa zgodnie z niniejszą dyrektywą, szanowane były prawo do obrony i rzetelnego postępowania. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który stwierdza, że prawo do obrony będzie co do zasady w sposób nieodwracalny naruszone w przypadku, gdy do celów skazania danej osoby wykorzysta się obciążające ją wyjaśnienia złożone podczas przesłuchania policyjnego prowadzonego bez dostępu do adwokata. Powinno to pozostawać bez uszczerbku dla wykorzystania wyjaśnień do innych celów dopuszczalnych zgodnie z prawem krajowym, na przykład w przypadku konieczności przeprowadzenia pilnych czynności dochodzeniowych w celu zapobieżenia popełnieniu innych przestępstw lub wystąpieniu poważnych negatywnych konsekwencji dla jakiejkolwiek osoby lub w związku z pilną potrzebą niedopuszczenia do narażenia postępowania karnego na znaczący uszczerbek, kiedy to zapewnienie dostępu do adwokata lub opóźnienie dochodzenia spowodowałoby nieodwracalną szkodę dla trwających dochodzeń dotyczących poważnego przestępstwa. Ponadto powinno to pozostawać bez uszczerbku dla krajowych przepisów lub systemów dotyczących dopuszczalności dowodów i nie powinno uniemożliwiać państwom członkowskim utrzymywania systemu, w ramach którego przed sądem lub sędzią można powołać wszystkie istniejące dowody bez konieczności przeprowadzania jakiejkolwiek odrębnej lub uprzedniej oceny dopuszczalności takich dowodów”.

8        Artykuł 3 tej dyrektywy, zatytułowany „Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym”, brzmi następująco:

„1.      Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani i oskarżeni mieli prawo dostępu do adwokata w takim terminie i w taki sposób, aby osoby te mogły rzeczywiście i skutecznie wykonywać przysługujące im prawo do obrony.

2.      Podejrzani lub oskarżeni mają prawo dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki. W każdym wypadku podejrzani lub oskarżeni mają dostęp do adwokata począwszy od najwcześniejszego spośród następujących terminów:

a)      przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy;

b)      w momencie prowadzenia przez organy ścigania lub inne właściwe organy czynności dochodzeniowych lub innych czynności dowodowych zgodnie z ust. 3 lit. c);

c)      niezwłocznie po pozbawieniu wolności;

d)      zanim zostali wezwani do stawiennictwa przed sądem właściwym w sprawach karnych w odpowiednim czasie, zanim stawią się przed tym sądem.

3.      Prawo dostępu do adwokata pociąga za sobą, co następuje:

a)      państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mieli prawo do spotykania się na osobności i porozumiewania się z reprezentującym ich adwokatem, także przed przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy;

b)      państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mieli prawo do obecności i skutecznego udziału ich adwokata w czasie ich przesłuchiwania. Taki udział musi być zgodny z procedurami określonymi w prawie krajowym, pod warunkiem że takie procedury pozostają bez uszczerbku dla skutecznego wykonywania odnośnego prawa i dla jego istoty. Jeżeli adwokat bierze udział w przesłuchaniu, fakt ten jest odnotowywany, z wykorzystaniem procedury protokołowania, zgodnie z prawem krajowym danego państwa członkowskiego;

c)      państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mieli co najmniej prawo do obecności swojego adwokata podczas następujących czynności dochodzeniowych lub dowodowych, w przypadku gdy czynności te są przewidziane w prawie krajowym oraz jeżeli dla danej czynności jest wymagana lub dozwolona obecność podejrzanego lub oskarżonego:

(i)      okazania w celu rozpoznania;

(ii)      konfrontacji;

(iii)      eksperymentów procesowych polegających na odtworzeniu przebiegu przestępstwa.

[…]

5.      W wyjątkowych okolicznościach i jedynie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą zastosować czasowe odstępstwo od stosowania ust. 2 lit. c), w przypadku gdy oddalenie geograficzne podejrzanego lub oskarżonego uniemożliwia zapewnienie prawa dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki po pozbawieniu go wolności.

6.      W wyjątkowych okolicznościach i jedynie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą zastosować czasowe odstępstwo od stosowania praw przewidzianych w ust. 3, w zakresie, w jakim jest to uzasadnione – w świetle konkretnych okoliczności danej sprawy – jednym z następujących istotnych powodów:

a)      w przypadku pilnej potrzeby zapobieżenia poważnym negatywnym konsekwencjom dla życia, wolności lub nietykalności cielesnej jakiejś osoby;

b)      w przypadku konieczności podjęcia przez organy ścigania natychmiastowego działania w celu niedopuszczenia do narażenia postępowania karnego na znaczący uszczerbek”.

9        Artykuł 12 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Środki naprawcze”, przewiduje:

„1.      Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni w postępowaniu karnym, jak również osoby podlegające nakazowi w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania miały do dyspozycji na mocy prawa krajowego skuteczny środek naprawczy w przypadku naruszenia ich praw przewidzianych w niniejszej dyrektywie.

2.      Bez uszczerbku dla krajowych przepisów i systemów dotyczących dopuszczalności dowodów państwa członkowskie zapewniają, aby w postępowaniu karnym przy ocenie wyjaśnień złożonych przez podejrzanych lub oskarżonych lub dowodów uzyskanych z naruszeniem ich prawa dostępu do adwokata lub w przypadkach, gdy zezwolono na odstępstwo od tego prawa zgodnie z art. 3 ust. 6, przestrzegane były prawo do obrony i prawo do rzetelnego postępowania”.

10      Zgodnie z art. 13 tej dyrektywy:

„Państwa członkowskie zapewniają, aby przy stosowaniu niniejszej dyrektywy uwzględniane były odrębne potrzeby podejrzanych i oskarżonych wymagających szczególnego traktowania”.

 Dyrektywa 2016/343

11      Motywy 31 i 44 dyrektywy 2016/343 głoszą:

„(31)      Państwa członkowskie powinny rozważyć zapewnienie, aby w przypadku gdy podejrzani lub oskarżeni są powiadamiani, na mocy art. 3 dyrektywy [2012/13], o przysługujących im prawach, byli oni również powiadamiani o prawie do nieobciążania samego siebie, w zakresie, w jakim ma ono zastosowanie na mocy prawa krajowego zgodnie z niniejszą dyrektywą.

[…]

(44)      Zasada skuteczności prawa unijnego zobowiązuje państwa członkowskie do wprowadzenia odpowiednich i skutecznych środków naprawczych na wypadek naruszenia prawa przyznanego jednostkom w prawie unijnym. Skuteczny środek naprawczy dostępny na wypadek naruszenia któregokolwiek z praw określonych w niniejszej dyrektywie powinien, w miarę możliwości, wywierać skutek polegający na postawieniu podejrzanych lub oskarżonych w takiej samej sytuacji, w jakiej znaleźliby się, gdyby dane naruszenie nie wystąpiło, w celu ochrony prawa do rzetelnego procesu sądowego i prawa do obrony”.

12      Artykuł 2 tej dyrektywy stanowi:

„Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie do osób fizycznych będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym. Ma zastosowanie na wszystkich etapach postępowania karnego od chwili, gdy dana osoba staje się podejrzana lub zostaje oskarżona o popełnienie czynu zabronionego lub domniemanego czynu zabronionego, aż do uprawomocnienia się orzeczenia w przedmiocie ostatecznego rozstrzygnięcia, czy osoba ta popełniła dany czyn zabroniony”.

13      Artykuł 7 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Prawo do nieskładania wyjaśnień i prawo do nieobciążania samego siebie”, przewiduje w ust. 1 i 2:

„1.      Państwa członkowskie zapewniają podejrzanym i oskarżonym prawo do nieskładania wyjaśnień w związku z czynem zabronionym, o którego popełnienie są podejrzani lub oskarżeni.

2.      Państwa członkowskie zapewniają podejrzanym i oskarżonym prawo do nieobciążania samego siebie.

[…]”.

14      Zgodnie z art. 10 tej dyrektywy, zatytułowanym „Środki naprawcze”:

„1.      Państwa członkowskie zapewniają podejrzanym i oskarżonym skuteczny środek naprawczy na wypadek naruszenia praw przysługujących im na mocy niniejszej dyrektywy.

2.      Z zastrzeżeniem krajowych przepisów i systemów dotyczących dopuszczalności dowodów państwa członkowskie zapewniają, aby przy ocenie oświadczeń składanych przez podejrzanych lub oskarżonych lub przy ocenie dowodów uzyskanych z naruszeniem ich prawa do nieskładania wyjaśnień lub prawa do nieobciążania samego siebie przestrzegane były prawo do obrony i rzetelność postępowania”.

 Dyrektywa 2016/800

15      Motywy 1, 11, 16, 18, 19, 22, 25–27 i 29–32 dyrektywy 2016/800 głoszą:

„(1)      Celem niniejszej dyrektywy jest ustanowienie gwarancji procesowych mających zapewnić dzieciom, to jest osobom, które nie ukończyły 18 lat, będącym podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym możliwość zrozumienia i śledzenia przebiegu takiego postępowania oraz wykonywania przysługującego im prawa do rzetelnego procesu sądowego, oraz zapobieganie ponownemu popełnianiu przez dzieci czynów zabronionych, a także wspieranie ich integracji społecznej.

[…]

(11) Niniejszą dyrektywę lub jej niektóre przepisy należy również stosować do podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym oraz do osób, których dotyczy wniosek, którzy w momencie objęcia postępowaniem byli dziećmi, ale następnie ukończyli 18 lat, zaś stosowanie niniejszej dyrektywy jest właściwe w świetle wszelkich okoliczności danej sprawy, w tym z uwagi na stopień dojrzałości oraz konieczność szczególnego traktowania danej osoby.

[…]

(16)      W niektórych państwach członkowskich niektóre czyny zabronione mniejszej wagi, w szczególności wykroczenia drogowe, wykroczenia związane z naruszeniem ogólnych przepisów władz lokalnych oraz wykroczenia polegające na naruszeniu porządku publicznego, uznaje się za przestępstwa. W takich sytuacjach wymóg, aby właściwe organy zapewniały wszystkie prawa wynikające z niniejszej dyrektywy, byłby nieuzasadniony. Jeżeli prawo państwa członkowskiego przewiduje, że kara za czyn zabroniony mniejszej wagi nie może polegać na pozbawieniu wolności, niniejszą dyrektywę należy stosować jedynie do postępowania przed sądem właściwym w sprawach karnych.

[…]

(18)      Niniejszą dyrektywę należy wykonywać z uwzględnieniem przepisów dyrektyw [2012/13] i [2013/48]. W niniejszej dyrektywie wprowadza się dalsze uzupełniające gwarancje dotyczące informacji, które należy przekazać dziecku i podmiotowi odpowiedzialności rodzicielskiej w celu uwzględnienia szczególnych potrzeb i konieczności szczególnego traktowania dzieci.

(19)      Dzieci powinny otrzymywać informację o ogólnych aspektach przebiegu postępowania. W tym celu należy w szczególności udzielić im zwięzłych wyjaśnień dotyczących następnych kroków proceduralnych w postępowaniu, w takiej mierze, w jakiej jest to możliwe ze względu na dobro postępowania karnego, a także wyjaśnień dotyczących roli organów uczestniczących w postępowaniu. Udzielane informacje powinny być uzależnione od okoliczności sprawy.

[…]

(22)      Państwa członkowskie powinny informować, ustnie lub pisemnie, podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej o przysługujących prawach procesowych. Informacje te należy przekazać jak najszybciej oraz w takim stopniu szczegółowości, jaki jest niezbędny do zabezpieczenia rzetelności postępowania i skutecznego wykonywania przez dziecko tych praw.

[…]

(25)      Dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi mają prawo dostępu do adwokata zgodnie z dyrektywą [2013/48]. Z uwagi na fakt, że dzieci wymagają szczególnego traktowania i nie zawsze są w stanie w pełni rozumieć i śledzić postępowanie karne, w sytuacjach przewidzianych w niniejszej dyrektywie powinny korzystać z pomocy adwokata. W takich sytuacjach państwa członkowskie powinny zadbać o to, by dziecko korzystało z pomocy adwokata, jeżeli dziecko lub podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej nie zapewnili takiej pomocy we własnym zakresie. Państwa członkowskie powinny zapewnić pomoc prawną z urzędu, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia, by dziecko skutecznie korzystało z pomocy adwokata.

(26)      Pomoc adwokata w rozumieniu niniejszej dyrektywy oznacza, że dziecko ma prawo dostępu do adwokata na mocy dyrektywy [2013/48]. W związku z powyższym, jeżeli zastosowanie przepisu dyrektywy [2013/48] sprawiłoby, że dziecko nie mogłoby skorzystać z pomocy adwokata na mocy niniejszej dyrektywy, takiego przepisu nie powinno stosować się do prawa dzieci do dostępu do adwokata na mocy dyrektywy [2013/48]. Z drugiej strony odstępstwa i wyjątki od zasady pomocy adwokata przewidziane w niniejszej dyrektywie nie powinny mieć wpływu na dostęp do adwokata zgodnie z dyrektywą [2013/48] lub na prawo do pomocy prawnej z urzędu zgodnie z Kartą i [europejską Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisaną w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwaną dalej »EKPC«)] oraz prawem krajowym i pozostałym prawem unijnym.

(27)      Ustanowione w niniejszej dyrektywie przepisy dotyczące pomocy adwokata powinny być stosowane bez zbędnej zwłoki po tym, jak dziecko zostanie poinformowane, że jest podejrzanym lub oskarżonym. Na potrzeby niniejszej dyrektywy pomoc adwokata oznacza świadczenie pomocy prawnej i reprezentację przez adwokata w postępowaniu karnym. Jeżeli zgodnie z niniejszą dyrektywą podczas przesłuchania zapewniona ma być pomoc adwokata, adwokat powinien być obecny. Z zachowaniem prawa dziecka do dostępu do adwokata zgodnie z dyrektywą [2013/48], pomoc adwokata nie oznacza, że adwokat musi być obecny podczas każdej czynności dochodzeniowo-śledczej lub związanej z gromadzeniem dowodów.

[…]

(29)      W przypadku gdy dziecko, które początkowo nie było podejrzanym lub oskarżonym, a było na przykład świadkiem, staje się podejrzanym lub oskarżonym, powinno ono mieć prawo do nieobciążania samego siebie i prawo do nieskładania wyjaśnień, w myśl prawa unijnego i EKPC, zgodnie z wykładnią [Trybunału] oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Dlatego też niniejsza dyrektywa zawiera wyraźne odniesienie do sytuacji, w której takie dziecko staje się podejrzanym lub oskarżonym w czasie przesłuchania przez policję lub inny organ ścigania w postępowaniu karnym. Jeżeli w trakcie takiego przesłuchania dziecko niebędące podejrzanym lub oskarżonym staje się podejrzanym lub oskarżonym, przesłuchanie powinno zostać wstrzymane do czasu powiadomienia dziecka o tym, że jest ono podejrzanym lub oskarżonym, oraz otrzymania pomocy adwokata zgodnie z niniejszą dyrektywą.

(30)      Pod warunkiem że jest to zgodne z prawem do rzetelnego procesu sądowego, państwa członkowskie powinny mieć możliwość odstąpienia od obowiązku zapewnienia pomocy adwokata, jeżeli jest to nieproporcjonalne w świetle okoliczności sprawy, z zastrzeżeniem że należy przede wszystkim uwzględniać najlepszy interes dziecka. W każdym razie dzieci powinny korzystać z pomocy adwokata, gdy są one postawione przed właściwym sądem lub sędzią, który ma rozstrzygnąć w sprawie aresztowania na wszystkich etapach postępowań objętych zakresem stosowania niniejszej dyrektywy, jak również w czasie trwania aresztowania. Ponadto nie należy orzekać kary pozbawienia wolności, jeżeli dziecko nie korzystało z pomocy adwokata w sposób umożliwiający mu skuteczne wykonywanie prawa do obrony, a w każdym przypadku podczas rozprawy. Państwa członkowskie powinny mieć możliwość wprowadzenia praktycznych rozwiązań w tym zakresie.

(31)      Państwa członkowskie powinny mieć możliwość stosowania czasowych odstępstw od obowiązku zapewnienia pomocy adwokata na etapie postępowania przygotowawczego, jeżeli przemawiają za tym ważne powody, to jest jeżeli istnieje pilna potrzeba zapobieżenia poważnym szkodliwym skutkom dla życia, wolności lub integralności cielesnej lub w przypadku, gdy wymagane jest podjęcie natychmiastowego działania przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze, aby zapobiec poważnemu utrudnianiu postępowania karnego dotyczącego poważnego przestępstwa, między innymi w celu zdobycia informacji dotyczących osób podejrzanych o współudział w poważnym przestępstwie, lub aby zapobiec utracie ważnych dowodów dotyczących poważnego przestępstwa. W okresie obowiązywania czasowego odstępstwa przyjętego na podstawie jednego z tych ważnych powodów właściwe organy powinny mieć możliwość przesłuchiwania dzieci pod nieobecność adwokata, pod warunkiem że zostały one poinformowane o prawie do nieskładania wyjaśnień i są w stanie to prawo wykonywać, a także pod warunkiem że takie przesłuchanie nie narusza prawa do obrony, w tym prawa do nieobciążania samego siebie. Powinna istnieć możliwość prowadzenia przesłuchania w niezbędnym zakresie wyłącznie w celu uzyskania informacji istotnych dla zapobieżenia poważnym szkodliwym skutkom dla życia, wolności lub integralności cielesnej lub dla zapobieżenia poważnemu utrudnianiu postępowania karnego. Jakiekolwiek nadużycie takiego czasowego odstępstwa co do zasady nieodwracalnie naruszyłoby prawo do obrony.

(32)      Państwa członkowskie powinny wyraźnie określić w swoim prawie krajowym powody i kryteria tych czasowych odstępstw oraz powinny w sposób ograniczony korzystać z możliwości ich stosowania. Wszelkie czasowe odstępstwa powinny być proporcjonalne, ściśle ograniczone w czasie, nie powinny opierać się wyłącznie na rodzaju lub wadze zarzucanego czynu zabronionego i nie powinny naruszać szeroko pojętej rzetelności postępowania. Państwa członkowskie powinny zapewnić, aby w sytuacji, gdy na czasowe odstępstwo zezwolił, zgodnie z niniejszą dyrektywą, właściwy organ niebędący sędzią ani sądem, decyzja w sprawie zezwolenia na czasowe odstępstwo mogła zostać poddana ocenie sądu przynajmniej na etapie postępowania sądowego”.

16      Artykuł 1 lit. a) tej dyrektywy stanowi:

„W niniejszej dyrektywie ustanawia się wspólne normy minimalne dotyczące niektórych praw dzieci, które są:

a)      podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym”.

17      Zgodnie z art. 2 wspomnianej dyrektywy, definiującym jej zakres stosowania:

„1.      Niniejszą dyrektywę stosuje się do dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym. Niniejszą dyrektywę stosuje się do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia kwestii, czy podejrzany lub oskarżony popełnił czyn zabroniony, w tym – w stosownych przypadkach – do czasu wydania wyroku i rozpatrzenia wszelkich środków odwoławczych.

2.      Niniejszą dyrektywę stosuje się, zgodnie z art. 17, do dzieci będących osobami, których dotyczy wniosek, od chwili ich aresztowania w wykonującym nakaz państwie członkowskim.

3.      Z wyjątkiem art. 5, art. 8 ust. 3 lit. b) i art. 15, w zakresie, w jakim przepisy te odnoszą się do podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, niniejszą dyrektywę lub jej niektóre przepisy stosuje się do osób, o których mowa w ust. 1 i 2 niniejszego artykułu, jeżeli w momencie objęcia postępowaniem osoby te były dziećmi, ale następnie ukończyły 18 lat, zaś stosowanie niniejszej dyrektywy lub jej niektórych przepisów jest właściwe w świetle wszelkich okoliczności danej sprawy, w tym ze względu na stopień dojrzałości oraz konieczność szczególnego traktowania danej osoby. Państwa członkowskie mogą postanowić, że niniejszej dyrektywy nie stosuje się, gdy dana osoba ukończy 21 lat.

[…]”.

18      Artykuł 3 pkt 1 tej dyrektywy definiuje „dziecko” jako „osobę w wieku poniżej 18 lat”.

19      Zgodnie z art. 4 dyrektywy 2016/800, zatytułowanym „Prawo do informacji”:

„1.      Państwa członkowskie zapewniają, aby w sytuacji gdy dzieci zostają poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym, niezwłocznie udzielono im informacji o przysługujących im prawach zgodnie z dyrektywą [2012/13] oraz o ogólnych aspektach przebiegu postępowania.

Państwa członkowskie zapewniają również udzielanie dzieciom informacji o prawach ustanowionych w niniejszej dyrektywie. Informacji tych udziela się w następujący sposób:

a)      niezwłocznie, gdy dzieci zostają poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi, w odniesieniu do:

(i)      prawa do poinformowania podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, przewidzianego w art. 5;

(ii)      prawa do pomocy adwokata, przewidzianego w art. 6;

(iii)      prawa do ochrony prywatności, przewidzianego w art. 14;

(iv)      prawa do towarzyszenia dziecku na etapach postępowania innych niż rozprawa oraz posiedzenia sądowe przez podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej, przewidzianego w art. 15 ust. 4;

(v)      prawa do pomocy prawnej z urzędu, przewidzianego w art. 18;

b)      na najwcześniejszym właściwym etapie postępowania, w odniesieniu do:

(i)      prawa do indywidualnej oceny, przewidzianego w art. 7;

(ii)      prawa do badania lekarskiego, w tym prawa do pomocy medycznej, przewidzianego w art. 8;

(iii)      prawa do ograniczenia pozbawienia wolności i do stosowania środków alternatywnych, w tym prawa do okresowej kontroli aresztowania, przewidzianego w art. 10 i 11;

(iv)      prawa do towarzyszenia dziecku podczas rozprawy oraz posiedzeń sądowych przez podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej, przewidzianego w art. 15 ust. 1;

(v)      prawa do osobistej obecności na rozprawie, przewidzianego w art. 16;

(vi)      prawa do skutecznych środków naprawczych, przewidzianego w art. 19;

c)      przy pozbawieniu wolności, w odniesieniu do prawa do szczególnego traktowania w czasie pozbawienia wolności, przewidzianego w art. 12.

2.      Państwa członkowskie zapewniają, by informacji, o których mowa w ust. 1, udzielano pisemnie lub ustnie, w prostym i przystępnym języku, oraz by udzielane informacje odnotowano zgodnie z procedurą utrwalania czynności postępowania określoną w prawie krajowym.

3.      W przypadkach przekazania dzieciom pouczenia o prawach na mocy dyrektywy [2012/13] państwa członkowskie zapewniają, aby pouczenie takie zawierało wzmiankę o prawach przysługujących im na mocy niniejszej dyrektywy”.

20      Artykuł 5 dyrektywy 2016/800, zatytułowany „Prawo dziecka do poinformowania podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej”, przewiduje w ust. 1:

„Państwa członkowskie zapewniają możliwie jak najszybsze udzielenie podmiotowi odpowiedzialności rodzicielskiej informacji, które dziecko ma prawo otrzymać na mocy art. 4”.

21      Artykuł 6 tej dyrektywy, zatytułowany „Pomoc adwokata”, stanowi:

„1.      Dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym mają prawo dostępu do adwokata zgodnie z dyrektywą [2013/48]. Żaden z przepisów niniejszej dyrektywy, w szczególności niniejszy artykuł, nie narusza tego prawa.

2.      Państwa członkowskie zapewniają, by dzieci korzystały z pomocy adwokata zgodnie z niniejszym artykułem, żeby umożliwić im skuteczne wykonywanie przysługującego im prawa do obrony.

3.      Państwa członkowskie zapewniają, by dzieci korzystały z pomocy adwokata bez zbędnej zwłoki po tym, jak zostaną poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi. W każdym przypadku dzieci korzystają z pomocy adwokata począwszy od najwcześniejszego spośród następujących terminów:

a)      przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy;

b)      w momencie dokonywania przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze lub inne właściwe organy czynności dochodzeniowo-śledczych lub innych czynności związanych z gromadzeniem dowodów zgodnie z ust. 4 lit. c);

c)      niezwłocznie po pozbawieniu wolności;

d)      zanim zostali wezwani do stawiennictwa przed sądem właściwym w sprawach karnych w odpowiednim czasie, zanim stawią się przed tym sądem.

4.      Pomoc adwokata obejmuje następujące elementy:

a)      państwa członkowskie zapewniają, aby dzieci miały prawo do spotykania się na osobności i porozumiewania się z reprezentującym je adwokatem, także przed przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy;

b)      państwa członkowskie zapewniają, by dzieci miały prawo do obecności adwokata przy przesłuchaniu oraz by adwokat miał możliwość skutecznego udziału w przesłuchaniu; taki udział musi być zgodny z procedurami określonymi w prawie krajowym, pod warunkiem że procedury te nie naruszają skutecznego wykonywania tego prawa lub jego istoty; jeżeli adwokat bierze udział w przesłuchaniu, wzmiankę o tym fakcie zamieszcza się zgodnie z procedurą utrwalania czynności postępowania określoną w prawie krajowym;

c)      państwa członkowskie zapewniają, aby dzieci korzystały z pomocy adwokata przynajmniej podczas następujących czynności dochodzeniowo-śledczych lub związanych z gromadzeniem dowodów, w przypadku gdy czynności te są przewidziane w prawie krajowym oraz jeżeli przy danej czynności wymagana lub dozwolona jest obecność podejrzanego lub oskarżonego:

(i)      okazania;

(ii)      konfrontacji;

(iii)      eksperymentów procesowych polegających na odtworzeniu przebiegu czynu zabronionego.

5.      Państwa członkowskie przestrzegają zasady poufności porozumiewania się pomiędzy dziećmi a ich adwokatem przy wykonywaniu prawa do pomocy adwokata przewidzianego w niniejszej dyrektywie. Takie porozumiewanie obejmuje spotkania, korespondencję, rozmowy telefoniczne oraz inne formy porozumiewania się dozwolone na mocy prawa krajowego.

6.      Pod warunkiem że jest to zgodne z prawem do rzetelnego procesu sądowego, państwa członkowskie mogą odstąpić od ust. 3, jeżeli pomoc adwokata jest nieproporcjonalna w świetle okoliczności sprawy, przy uwzględnieniu wagi zarzucanego czynu zabronionego, złożoności sprawy oraz środków, jakie można zastosować w związku z takim czynem zabronionym, z zastrzeżeniem że należy przede wszystkim uwzględniać najlepszy interes dziecka.

W każdym przypadku państwa członkowskie zapewniają, by dzieci korzystały z pomocy adwokata:

a)      gdy są one postawione przed właściwym sądem lub sędzią, który ma rozstrzygnąć w sprawie aresztowania na wszystkich etapach postępowania objętych zakresem stosowania niniejszej dyrektywy; oraz

b)      w czasie trwania aresztowania.

Państwa członkowskie zapewniają także, aby kara pozbawienia wolności nie była orzekana, jeżeli dziecko nie korzystało z pomocy adwokata w sposób umożliwiający temu dziecku skuteczne wykonywanie prawa do obrony, oraz zawsze podczas rozprawy.

7.      Jeżeli zgodnie z niniejszym artykułem dziecko musi korzystać z pomocy adwokata, ale adwokat jest nieobecny, właściwe organy odraczają przesłuchanie dziecka lub inne czynności dochodzeniowo-śledcze lub związane z gromadzeniem dowodów, o których mowa w ust. 4 lit. c), na inny rozsądny termin, tak aby umożliwić przybycie adwokata, lub, jeżeli dziecko nie ustanowiło adwokata, aby zorganizować dziecku adwokata.

8.      W wyjątkowych okolicznościach i jedynie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą zastosować czasowe odstępstwo od stosowania praw przewidzianych w ust. 3, w zakresie, w jakim, w świetle konkretnych okoliczności danej sprawy, jest to uzasadnione jednym z następujących ważnych powodów:

a)      w przypadku pilnej potrzeby zapobieżenia poważnym negatywnym konsekwencjom dla życia, wolności lub nietykalności cielesnej jakiejś osoby;

b)      koniecznością podjęcia przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze natychmiastowego działania w celu zapobieżenia poważnemu utrudnieniu postępowania karnego dotyczącego poważnego przestępstwa.

Państwa członkowskie zapewniają, by właściwe organy przy stosowaniu niniejszego ustępu brały pod uwagę najlepszy interes dziecka.

Decyzja o przystąpieniu do przesłuchania pod nieobecność adwokata na mocy niniejszego ustępu może zostać podjęta jedynie z uwzględnieniem okoliczności indywidualnej sprawy przez organ sądowy lub inny właściwy organ, o ile decyzja tego ostatniego może być przedmiotem kontroli sądowej”.

22      Artykuł 7 wspomnianej dyrektywy dotyczy prawa do indywidualnej oceny.

23      Zgodnie z art. 13 ust. 2 tej dyrektywy:

„Państwa członkowskie podejmują właściwe środki, by zapewnić, by dzieci były zawsze traktowane w sposób, który chroni ich godność i jest odpowiedni do ich wieku, stopnia dojrzałości, zdolności pojmowania oraz który uwzględnia ich ewentualne szczególne potrzeby, w tym wynikające z ewentualnych trudności w komunikowaniu się”.

24      Artykuł 15 dyrektywy 2016/800, zatytułowany „Prawo do towarzyszenia dziecku w postępowaniu przez podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej”, stanowi w ust. 4:

„Dodatkowo prócz prawa przewidzianego w ust. 1 państwa członkowskie zapewniają dzieciom prawo do tego, aby na etapach postępowania innych niż rozprawa oraz posiedzenia sądowe, na których dziecko jest obecne, towarzyszył mu podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej lub inna stosowna osoba dorosła, o której mowa w ust. 2, jeżeli właściwy organ uzna, że:

a)      towarzyszenie dziecku przez ten podmiot lub tę osobę leży w najlepszym interesie dziecka; oraz

b)      obecność tego podmiotu lub tej osoby nie zaszkodzi postępowaniu karnemu”.

25      Artykuł 18 tej dyrektywy przewiduje:

„Państwa członkowskie zapewniają, by prawo krajowe dotyczące pomocy prawnej z urzędu gwarantowało skuteczne wykonywanie prawa do pomocy adwokata, zgodnie z art. 6”.

26      Artykuł 19 wspomnianej dyrektywy stanowi:

„Państwa członkowskie zapewniają dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym oraz dzieciom będącym osobami, których dotyczy wniosek, skuteczny środek naprawczy na mocy prawa krajowego w przypadku naruszenia ich praw przysługujących im na mocy niniejszej dyrektywy”.

 Prawo polskie

27      Artykuł 6 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2002 r., poz. 1375), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, (zwanej dalej „k.p.k.”) stanowi:

„Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć”.

28      Artykuł 79 k.p.k. przewiduje:

„§ 1.      W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:

1)      nie ukończył 18 lat;

[…]

§ 2.      Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.

§ 3.      W wypadkach, o których mowa w § 1 i 2, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego.

[…]”.

29      Zgodnie z art. 168a k.p.k.:

„Dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego, chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności”.

30      Artykuł 301 k.p.k. stanowi:

„Na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem ustanowionego obrońcy. Niestawiennictwo obrońcy nie tamuje przesłuchania”.

31      Na mocy art. 9 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2001 r., nr 98, poz. 1070), w brzmieniu mającym zastosowanie do sprawy w postępowaniu głównym, (zwanej dalej „prawem o ustroju sądów powszechnych”) nadzór administracyjny nad działalnością sądów sprawuje Minister Sprawiedliwości.

32      Zgodnie z art. 130 tej ustawy:

„§ 1.      Jeżeli sędziego zatrzymano z powodu schwytania na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa umyślnego albo jeżeli ze względu na rodzaj czynu dokonanego przez sędziego powaga sądu lub istotne interesy służby wymagają natychmiastowego odsunięcia go od wykonywania obowiązków służbowych, prezes sądu albo Minister Sprawiedliwości mogą zarządzić natychmiastową przerwę w czynnościach służbowych sędziego aż do czasu wydania uchwały przez sąd dyscyplinarny, nie dłużej niż na miesiąc.

§ 2.      Jeżeli sędzia, o którym mowa w § 1, pełni funkcję prezesa sądu, zarządzenie przerwy w czynnościach służbowych należy do Ministra Sprawiedliwości.

§ 3.      O wydaniu zarządzenia, o którym mowa w § 1, prezes sądu albo Minister Sprawiedliwości, w terminie trzech dni od dnia jego wydania, zawiadamia sąd dyscyplinarny, który niezwłocznie, nie później niż przed upływem terminu, na który przerwa została zarządzona, wydaje uchwałę o zawieszeniu sędziego w czynnościach służbowych albo uchyla zarządzenie o przerwie w wykonywaniu tych czynności. Sąd dyscyplinarny zawiadamia sędziego o posiedzeniu, jeżeli uzna to za celowe”.

33      Szereg przepisów ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. – Prawo o prokuraturze (Dz.U. z 2016 r., poz. 177), w brzmieniu mającym zastosowanie do sprawy w postępowaniu głównym, dotyczących organizacji i struktury prokuratury oraz kompetencji prokuratorów, zostało wymienionych we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Przepisy te przewidują w szczególności, że urząd Prokuratora Generalnego sprawuje Minister Sprawiedliwości. Ponadto prokuratorzy przy wykonywaniu czynności są co do zasady w pełni niezależni. Jednakże są oni obowiązani wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia prokuratora przełożonego.

 Postępowanie główne i pytania prejudycjalne

34      Przed Sądem Rejonowym w Słupsku (Polska), będącym sądem odsyłającym w niniejszej sprawie, toczy się postępowanie karne przeciwko M.S., J.W. i M.P. (zwanym dalej łącznie „małoletnimi podejrzanymi”), oskarżonym o to, że wdzierali się do niebędącego w użyciu ośrodka wypoczynkowego w Ustce (Polska) (dalej „sporne czyny”), czym działali na szkodę M.B. i B.B. reprezentowanych przez ustanowionego kuratora, D.G. To wdzieranie się stanowi przestępstwo z Kodeksu karnego, zagrożone karą pozbawienia wolności do roku.

35      M.S. jest oskarżony o to, że w okresie od grudnia 2021 r. do stycznia 2022 r. wielokrotnie wdzierał się do obiektu, podczas gdy J.W. i M.P. są oskarżeni o jednorazowe wdarcie się do tego obiektu. W chwili zaistnienia spornych czynów M.S., J.W. i M.P. mieli po 17 lat.

36      W dniu 26 stycznia 2022 r. policja wezwała M.S. na przesłuchanie w charakterze podejrzanego. Funkcjonariusz policji, który go przesłuchiwał, wiedział, że w tym momencie M.S. nie ukończył jeszcze 18 lat. Jego rodziców nie poinformowano wcześniej o tym przesłuchaniu. W wezwaniu nie wskazano, że M.S. może ustanowić obrońcę. M.S. udał się do komisariatu policji ze swoją matką, która pomimo prośby nie mogła uczestniczyć w przesłuchaniu syna ze względu na to, że według policjantów odpowiadał on za sporne czyny jak osoba dorosła. Ponadto matce odmówiono udzielenia wszelkich informacji dotyczących przebiegu postępowania przygotowawczego, a M.S. nie poinformowano również o prawie do zaznajomienia się z aktami postępowania przed wysłaniem aktu oskarżenia do sądu.

37      W trakcie tego pierwszego przesłuchania M.S. przyznał się do popełnienia spornych czynów i przedstawił szczegółowo przebieg wydarzeń, składając wyjaśnienia o charakterze go obciążającym. W następstwie tych wyjaśnień dokonano zmiany zarzutów stawianych M.S., ponieważ w miejsce zarzutu dotyczącego jednokrotnego wdarcia się do odnośnego ośrodka wypoczynkowego zarzucono mu, że wdzierał się do niego wielokrotnie.

38      M.S. ogłoszono i wręczono postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Podpisał on to postanowienie. Wręczono mu także dokument obejmujący ogólne pouczenie o uprawnieniach i obowiązkach podejrzanego w postępowaniu karnym, przy czym dokument ten nie zawierał szczególnej wzmianki o uprawnieniach i obowiązkach małoletnich. W dostarczonym pouczeniu zawarto między innymi informacje o prawie do składania wyjaśnień lub do odmowy składania wyjaśnień oraz do odmowy odpowiedzi na pytania bez konieczności podania przyczyn odmowy, o prawie do korzystania z pomocy ustanowionego przez podejrzanego obrońcy oraz o prawie do złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu, w przypadku gdy nie stać go na obrońcę, a także o prawie do żądania, aby przy przesłuchaniu brał udział ustanowiony obrońca, z zastrzeżeniem, że niestawiennictwo obrońcy nie tamuje przesłuchania. Ponieważ wspomniany dokument był obszerny i skomplikowany, M.S. nie zapoznał się z jego treścią. Podpisał jednak jego przyjęcie.

39      M.S. pouczono także o prawie żądania podania ustnie podstaw stawianych mu zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów na piśmie i doręczenia mu oraz ustanowionemu obrońcy tego uzasadnienia w terminie 14 dni. Nie zrezygnował on z tego prawa ani nie zgłosił takich żądań. M.S. ani jego rodzice nie ustanowili dla niego obrońcy. M.S. nie wyznaczono także obrońcy z urzędu.

40      M.S. był dwukrotnie przesłuchiwany. Żadne z tych przesłuchań nie było rejestrowane w postaci zapisu audiowizualnego. Na podstawie informacji dostarczonych przez M.S. w trakcie owych przesłuchań funkcjonariusze policji ustalili inne osoby podejrzane o nielegalne wejście z nim do odnośnego ośrodka wypoczynkowego, w tym pozostałych małoletnich podejrzanych, J.W. i M.P.

41      Tych dwóch małoletnich wezwano do komisariatu policji w Ustce na przesłuchanie w charakterze podejrzanych. O przesłuchaniu tym nie poinformowano ani rodziców J.W., ani rodziców M.P., przy czym funkcjonariusz policji odpowiedzialny za przesłuchanie wiedział, że obaj podejrzani nie ukończyli 18 lat.

42      Przesłuchania J.W. i M.P. przebiegły analogicznie do przesłuchania M.S. W doręczonych J.W. i M.P. wezwaniach na przesłuchanie nie umieszczono żadnej informacji o prawie do ustanowienia obrońcy lub do korzystania z pomocy obrońcy z urzędu. Ani J.W i M.P., ani ich rodzice nie wiedzieli ani nie zostali powiadomieni, że mają prawo do uzyskania informacji o przebiegu postępowania lub – co się tyczy tych ostatnich – do towarzyszenia swoim synom w czynnościach postępowania przygotowawczego. J.W. i M.P. wręczono ten sam dokument co dokument przekazany M.S., o którym mowa w pkt 38 niniejszego wyroku, przy czym nie zapoznali się oni, podobnie jak M.S., z treścią tego dokumentu ze względu na jego obszerność i skomplikowanie użytego języka.

43      W toku postępowania przygotowawczego nie przeprowadzono indywidualnej oceny małoletnich podejrzanych na podstawie art. 7 dyrektywy 2016/800.

44      W dniu 31 maja 2022 r. Prokurator Prokuratury Rejonowej w Słupsku (Polska) podpisał akt oskarżenia przeciwko małoletnim podejrzanym i skierował go do Sądu Rejonowego w Słupsku. Ponieważ małoletni podejrzani nie mieli ustanowionych obrońców, sąd ten wyznaczył każdemu z nich obrońcę z urzędu.

45      Na rozprawie w dniu 23 sierpnia 2022 r., na której małoletni podejrzani nie przyznali się do winy, M.S. złożył wyjaśnienia, lecz J.W. i M.P. odmówili składania wyjaśnień, odpowiadając wyłączenie na pytania obrońców. W odniesieniu do każdego z małoletnich podejrzanych ich obrońcy wnieśli o pominięcie wyjaśnień złożonych w postępowaniu przygotowawczym, ponieważ dowód ten został uzyskany z naruszeniem ich praw procesowych, to jest w toku przesłuchania prowadzonego przez policję bez udziału obrońcy, którego udział w postępowaniu był obligatoryjny. Obrońcy podnieśli, że materiał dowodowy tak uzyskany nie może stanowić podstawy do ustalenia stanu faktycznego.

46      Sąd Rejonowy w Słupsku oddalił jako niedopuszczalny wniosek Prokuratora Prokuratury Rejonowej w Słupsku o uwzględnienie dowodów z wyjaśnień złożonych przez małoletnich podejrzanych w toku postępowania przygotowawczego w trakcie przesłuchań prowadzonych bez udziału obrońcy. Wyjaśnienia te zostały zatem wyeliminowane z materiału dowodowego.

47      Na rozprawie w dniu 26 sierpnia 2022 r. sąd ten stwierdził z urzędu, że M.P. ukończył 18 lat i że w świetle art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k. M.P. nie dotyczył już obowiązek korzystania z pomocy obrońcy. Obrońca M.P. wniósł jednak o utrzymanie swojego wyznaczenia z urzędu na tej podstawie, że w chwili wszczęcia postępowania karnego M.P. był małoletni, a z okoliczności sprawy wynika, że jego stopień dojrzałości wymaga, aby korzystał on z pomocy obrońcy z urzędu. Wspomniany sąd uwzględnił ten wniosek.

48      We wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Sąd Rejonowy w Słupsku wskazuje również, że przełożonym hierarchicznym Prokuratora Rejonowego w Słupsku, będącego stroną w postępowaniu karnym wszczętym przeciwko małoletnim podejrzanym, jest Prokurator Generalny, będący jednocześnie Ministrem Sprawiedliwości. Kieruje on działalnością prokuratury osobiście lub za pośrednictwem Prokuratora Krajowego oraz pozostałych zastępców Prokuratora Generalnego, wydając zarządzenia, wytyczne i polecenia.

49      Tymczasem sędzia orzekająca w sprawie w postępowaniu głównym w jednoosobowym składzie Sądu Rejonowego w Słupsku była odsunięta od orzekania w okresie od 9 lutego 2022 r. do 8 marca 2022 r. zarządzeniem Prokuratora Generalnego na podstawie art. 130 § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych z uzasadnieniem, że popełniła, w ramach sprawy innej niż sprawa w postępowaniu głównym, czyn tego rodzaju, że powaga Sądu Rejonowego w Słupsku i istotne interesy służby wymagały natychmiastowego odsunięcia jej od wykonywania obowiązków służbowych.

50      W tej innej sprawie sędzia ta wydała bowiem postanowienie uwzględniające wniosek strony, wyłączając tym postanowieniem od orzekania sędziego, który uzyskał powołanie na stanowisko sędziego w procedurze z udziałem Krajowej Rady Sądownictwa ukonstytuowanej po 2018 r., na tej podstawie, że powołanie to nie było zgodne z prawem Unii i EKPC.

51      Prokurator Rejonowy w Słupsku zawiadomił wówczas o tej sytuacji Prokuratora Regionalnego w Gdańsku (Polska), który doprowadził do przekazania tej informacji Ministrowi Sprawiedliwości, zgodnie z wydanymi przez prokuraturę poleceniami zobowiązującymi prokuratorów do niezwłocznego informowania właściwego miejscowo prokuratora regionalnego o przypadkach spraw, w których sędziowie kwestionują status innego sędziego sądu powszechnego lub status sędziów orzekających w Sądzie Najwyższym (Polska). W istocie polecenia te zobowiązują do zawiadamiania o każdej sytuacji, w której sędzia odwołuje się bezpośrednio do przepisów prawa Unii oraz do orzecznictwa Trybunału, z pominięciem prawa krajowego.

52      To właśnie w tym kontekście sąd odsyłający zastanawia się pod wieloma względami nad wykładnią prawa Unii.

53      W pierwszej kolejności, zdaniem sądu odsyłającego, okoliczności, w jakich przebiegało postępowanie karne, pozbawiły małoletnich podejrzanych możliwości skorzystania z minimalnych standardów ochrony mających zastosowanie do „dzieci” w rozumieniu art. 3 pkt 1 dyrektywy 2016/800, gdy są one podejrzane lub oskarżone, a także praw przysługujących wszystkim podejrzanym na mocy dyrektyw 2013/48 i 2012/13, co świadczy o braku prawidłowej transpozycji tych dyrektyw do prawa polskiego.

54      W drugiej kolejności sąd odsyłający zastanawia się nad konsekwencjami, jakie należy wyciągnąć z braku prawidłowej implementacji prawa Unii, biorąc pod uwagę bezpośrednią skuteczność przepisów dotyczących prawa do informacji i prawa do pomocy adwokata. Podkreśla on, że aktualnie obowiązujące regulacje procesowe w Polsce zawierają przepisy, które nie tylko nie są na tyle precyzyjne, aby zagwarantować dzieciom prawa określone w dyrektywie 2016/800, ale także uniemożliwiają dokonanie wykładni, która byłaby zgodna z prawem Unii.

55      W trzeciej kolejności pytania sądu odsyłającego dotyczą skutecznych środków naprawczych mających zagwarantować dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi zneutralizowanie skutków naruszenia ich praw wynikających z dyrektywy 2016/800 oraz dyrektyw 2012/13 i 2013/48 odczytywanych w świetle zasady rzetelnego procesu. Artykuł 19 dyrektywy 2016/800 przewiduje, że dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi zapewnia się skuteczny środek naprawczy na mocy prawa krajowego w przypadku naruszenia ich praw przysługujących im na mocy tej dyrektywy. Jednakże ta ostatnia dyrektywa nie uściśla zdaniem wspomnianego sądu, jakie są te środki naprawcze, co sugeruje, że ich określenie jest pozostawione uznaniu państw członkowskich.

56      Ponadto z dyrektyw 2012/13 i 2013/48 wynika, że w prawie Unii nie istnieją jasne przepisy dotyczące możliwości dowodowego wykorzystania oświadczeń złożonych przez dziecko będące podejrzanym lub oskarżonym pod nieobecność obrońcy. Jednakże art. 12 dyrektywy 2013/48 w związku z jej motywem 50 przewiduje klauzulę wyłączenia dowodów pozyskanych z naruszeniem prawa dostępu do adwokata.

57      Poza tym sąd odsyłający podkreśla, że ani EKPC, ani Karta nie określają sposobu wykonywania prawa do obrony ani konsekwencji jego naruszenia. Pozostawiają one państwom członkowskim wybór środków służących zapewnieniu tych praw w ich systemach sądowych pod warunkiem jednak, że środki te będą zgodne z wymogami rzetelnego procesu. W tym względzie niezbędne jest zdaniem sądu odsyłającego odwołanie się do EKPC w celu określenia minimalnego standardu ochrony, który muszą zapewnić środki naprawcze. W swoim orzecznictwie Europejski Trybunał Praw Człowieka zdefiniował znaczenie prawa do korzystania z pomocy obrońcy dla oceny rzetelności postępowania i orzekł w kwestii możliwości wykorzystania w postępowaniu karnym dowodów zebranych z naruszeniem prawa podejrzanego do korzystania z pomocy obrońcy na wstępnym etapie postępowania karnego.

58      W czwartej kolejności sąd odsyłający przedstawia ostatecznie szereg rozważań dotyczących statusu prokuratora w postępowaniu przygotowawczym oraz niezawisłości sędziów. Zasada skutecznej ochrony uprawnień przyznanych przez prawo Unii nieodzownie opiera się zdaniem tego sądu na niezależności i bezstronności wszystkich organów danego państwa członkowskiego. Mechanizm pozwalający organom władzy wykonawczej ingerować w proces decyzyjny organów prokuratury i jednocześnie w proces decyzyjny sądów jest zaś problematyczny, ponieważ umożliwia władzy wykonawczej wywieranie wpływu na przyjęte kwalifikacje i podważanie wydanych wyroków poprzez ingerencję w proces bezpośredniego stosowania prawa Unii zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i na etapie postępowania sądowego.

59      W szczególności sąd odsyłający wyraża zaniepokojenie uprawnieniem Ministra Sprawiedliwości do zarządzenia, na podstawie art. 130 § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych, natychmiastowej przerwy w czynnościach służbowych sędziego, w sytuacji gdy podejmuje on decyzje bezpośrednio na podstawie prawa Unii lub też decyzje służące zagwarantowaniu niezawisłości i bezstronności sądu.

60      W tych okolicznościach Sąd Rejonowy w Słupsku postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy art. 6 ust. 1 [i] 2, [art. 6 ust.] 3 lit. a) i [art. 6] ust. 7 i art. 18 w zw. z motyw[ami] 25, 26 i 27 dyrektywy [2016/800] należy interpretować w ten sposób, że od momentu postawienia zarzutów osobie podejrzewanej, która nie ukończyła 18. roku życia, organy prowadzące czynności zobowiązane są do zapewnienia dziecku prawa do korzystania z pomocy obrońcy z urzędu, jeśli nie ma ono obrońcy z wyboru (z uwagi na to, że dziecko lub podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej nie zapewnili takiej pomocy we własnym zakresie)[,] oraz do zapewnienia udziału obrońcy w czynnościach postępowania przygotowawczego takich jak przesłuchanie małoletniego w charakterze podejrzanego oraz że uniemożliwia[ją] on[e] przeprowadzenie czynności w postaci przesłuchania małoletniego bez udziału obrońcy[?]

2)      Czy art. 6 ust. 6 i 8 w zw. z motyw[ami] 16, 30, 31 i 32 [dyrektywy 2016/800] należy interpretować w ten sposób, że odstąpienie od korzystania z pomocy obrońcy bez zbędnej zwłoki nie jest dopuszczalne w żadnym przypadku w sprawach o czyny zabronione zagrożone karą pozbawienia wolności, zaś czasowe odstępstwo od stosowania prawa do korzystania z pomocy obrońcy w rozumieniu art. 6 ust. 8 [tej] dyrektywy jest możliwe tylko w postępowaniu przygotowawczym i tylko w przypadku zaistnienia okoliczności ściśle wymienionych w art. 6 ust. 8 lit. a) i b), które to okoliczności muszą zostać wprost stwierdzone w zaskarżalnej co do zasady decyzji o przystąpieniu do przesłuchania pod nieobecnoś[ć] adwokata[?]

3)      Na wypadek odpowiedzi twierdzącej na co najmniej jedno z [powyższych pytań] – czy zatem [ww.] przepisy dyrektywy [2016/800] należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym, takim jak:

a)      art. 301 [zdanie drugie] k.p.k., zgodnie z którym wyłącznie na żądanie podejrzanego przesłuchuje się go z udziałem ustanowionego obrońcy, a niestawiennictwo obrońcy na przesłuchanie podejrzanego nie tamuje przesłuchania;

b)      art. 79 § 3 k.p.k., zgodnie z którym w przypadku osoby, która nie ukończyła 18 lat (art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k.), udział obrońcy jest obowiązkowy dopiero na rozprawie oraz tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego, tj. na etapie postępowania sądowego[?]

4)      Czy przepisy wskazane w pytani[ach] pierwszym i drugim, a także zasadę pierwszeństwa i zasadę bezpośredniej skuteczności dyrektyw należy interpretować w ten sposób, że uprawniają one (względnie zobowiązują) sąd krajowy rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym objętą zakresem stosowania dyrektywy [2016/800] oraz wszelkie organy państwa do pominięcia przepisów prawa krajowego niezgodnych z dyrektywą, takich jak wymienione w pytaniu [trzecim], a w konsekwencji – wobec upływu terminu implementacji – do zastąpienia normy krajowej [ww.] bezpośrednio skutecznymi normami dyrektywy[?]

5)      Czy art. 6 ust. 1, 2, 3 [i] 7 i art. 18 w zw. z art. 2 ust. 1 i [2] w zw. z motyw[ami] 11, 25 i 26 dyrektywy [2016/800] w zw. z art. 13 i motywem 50 dyrektywy [2013/48] należy interpretować w ten sposób, że państwo członkowskie gwarantuje pomoc prawną z urzędu podejrzanym lub oskarżonym w postępowaniu karnym, którzy w momencie objęcia postępowaniem byli dziećmi, ale następnie ukończyli 18 lat, a pomoc ta ma charakter obligatoryjny do czasu prawomocnego zakończenia postępowania[?]

6)      Na wypadek odpowiedzi twierdzącej na pytanie [piąte] – czy zatem [ww.] przepisy dyrektywy [2016/800] należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym, takim jak art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k., zgodnie z którym w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę tylko do czasu, gdy nie ukończy 18 lat[?]

7)      Czy przepisy wskazane w pytaniu [piątym], a także zasadę pierwszeństwa i zasadę bezpośredniej skuteczności dyrektyw należy interpretować w ten sposób, że uprawniają one (względnie zobowiązują) sąd krajowy rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym objętą zakresem stosowania dyrektywy [2016/800] oraz wszelkie organy państwa do pominięcia przepisów prawa krajowego niezgodnych z dyrektywą, takich jak wymienione w pytaniu [szóstym] i zastosowania przepisów prawa krajowego, takich jak art. 79 § 2 k.p.k. w interpretacji zgodnej z dyrektywą (wykładnia prounijna), tzn. do utrzymywania wyznaczenia obrońcy z urzędu wobec oskarżonego, który w chwili postawienia mu zarzutów miał poniżej 18. roku życia, jednak następnie, w toku postępowania, ukończył 18 lat, a wobec którego postępowanie karne pozostaje w toku, do czasu prawomocnego zakończenia postępowania, przyjmując, że jest to niezbędne z uwagi na okoliczności utrudniające obronę, czy też – wobec upływu terminu implementacji – do zastąpienia normy krajowej [ww.] bezpośrednio skutecznymi normami dyrektywy[?]

8)      Czy art. 4 ust. 1–3 w zw. z motyw[ami] 18, 19 i 22 dyrektywy [2016/800] oraz art. 3 ust. 2 w zw. z motyw[ami] 19 i 26 dyrektywy [2012/13] należy interpretować w ten sposób, że właściwe organy (prokuratura, policja), najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem osoby podejrzanej przez policję lub inny właściwy organ, powinny niezwłocznie poinformować zarówno osobę podejrzaną, jak i jednocześnie podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej o tych prawach, które są istotne dla zagwarantowania rzetelnego postępowania oraz o krokach proceduralnych w postępowaniu, w tym w szczególności o obowiązku ustanowienia obrońcy dla osoby małoletniej będącej podejrzaną oraz o konsekwencjach nieustanowienia obrońcy z wyboru dla małoletniego oskarżonego (wyznaczenie obrońcy z urzędu), przy czym w odniesieniu do dzieci będących podejrzanymi informacje te powinny być udzielone w prostym i przystępnym języku, adekwatnym do wieku małoletniego[?]

9)      Czy art. 7 ust. 1 i 2 w zw. z motywem 31 dyrektywy [2016/343] w zw. z art. 3 ust. 1 lit. e) i [art. 3] ust. 2 dyrektywy [2012/13] należy interpretować w ten sposób, że organy państwa członkowskiego prowadzące postępowanie karne z udziałem podejrzanego/oskarżonego będącego dzieckiem mają obowiązek pouczenia dziecka będącego podejrzanym o prawie odmowy wyjaśnień i prawie do nieobciążania samego siebie w sposób zrozumiały i adekwatny do wieku podejrzanego[?]

10)      Czy w świetle art. 4 ust. 1–3 w zw. z motyw[ami] 18, 19 i 22 dyrektywy [2016/800] oraz art. 3 ust. 2 w zw. z motyw[ami] 19 i 26 [dyrektywy 2012/13] należy interpretować w ten sposób, że wymogom wskazanym w [ww.] przepisach nie czyni zadość doręczenie tuż przed przesłuchaniem małoletniego podejrzanego pouczeń ogólnych, bez uwzględnienia szczególnych praw wynikających z zakresu stosowania dyrektywy 2016/800, a przy tym doręczenie takiego pouczenia tylko podejrzanemu, działającemu bez obrońcy, z pominięciem podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej i w sytuacji, gdy pouczenia takie sformułowane są językiem nieadekwatnym do wieku podejrzanego[?]

11)      Czy art. 18 i 19 w zw. z motywem 26 dyrektywy [2016/800] oraz art. 12 ust. 2 w zw. z motywem 50 dyrektywy [2013/48] w powiązaniu z art. 7 ust. 1 i 2 w zw. z art. 10 ust. 2 w zw. z motywem 44 dyrektywy [2016/343] oraz zasadę rzetelnego procesu sądowego należy interpretować w ten sposób, że – w odniesieniu do wyjaśnień złożonych przez podejrzanego podczas przesłuchania policyjnego prowadzonego bez dostępu do adwokata i bez rzetelnego poinformowania podejrzanego o jego prawach, bez poinformowania podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej o prawach i ogólnych aspektach przebiegu postępowania, jakie dziecko ma prawo otrzymać na mocy art. 4 dyrektywy [2016/800] – obligują one (względnie uprawniają) sąd krajowy rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym objętą zakresem stosowania [ww.] dyrektyw oraz wszelkie organy państwa do zapewnienia skutku polegającego na postawieniu podejrzanych/oskarżonych w takiej samej sytuacji, w jakiej znaleźliby się, gdyby dane naruszenia nie wystąpiły, a zatem do pominięcia takiego dowodu, zwłaszcza w przypadku, gdyby uzyskane w takim przesłuchaniu informacje obciążające miały posłużyć do skazania danej osoby[?]

12)      Czy zatem przepisy wskazane w pytaniu [jedenastym], a także zasadę pierwszeństwa i zasadę bezpośredniej skuteczności należy interpretować w ten sposób, że wymagają one od sądu krajowego rozpoznającego sprawę w postępowaniu karnym objętą zakresem stosowania [ww.] dyrektyw oraz od wszelkich innych organów państwa pominięcia przepisów prawa krajowego niezgodnych z [ww.] dyrektywami, takich jak art. 168a k.p.k., zgodnie z którym dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego, chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności[?]

13)      Czy art. 2 ust. 1 dyrektywy [2016/800] w zw. z art. 19 ust. 1 akapit [drugi] TUE oraz zasadę efektywności w prawie [Unii] należy interpretować w ten sposób, że prokurator jako organ uczestniczący w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, stojący na straży praworządności, a przy tym będący gospodarzem postępowania przygotowawczego, ma obowiązek zapewnić na etapie postępowania przygotowawczego skuteczną ochronę prawną w zakresie objętym działaniem [ww.] dyrektywy oraz że w efektywnym stosowaniu prawa Unii winien on gwarantować swą niezależność i bezstronność[?]

14)      W przypadku odpowiedzi pozytywnej na którekolwiek z pytań [od pierwszego do dwunastego], zwłaszcza zaś w przypadku odpowiedzi pozytywnej na pytanie [trzynaste] – czy art. 19 ust. 1 akapit [drugi] TUE (zasada efektywnej ochrony prawnej) w związku z art. 2 TUE, w szczególności w związku z zasadą poszanowania państwa prawnego zgodnie z jej wykładnią dokonaną w orzecznictwie Trybunału (wyrok z dnia 21 grudnia 2021 [r., Euro Box Promotion i in.,] C‑357/19, C‑379/19, C‑547/19, C‑811/19 i C‑840/19, EU:C:2021:1034), a także czy zasadę niezawisłości sędziowskiej ustanowioną w art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE i art. 47 [Karty], zgodnie z jej wykładnią dokonaną w orzecznictwie Trybunału (wyrok z dnia 27 lutego 2018 r., Associação Sindical dos Juízes Portugueses, C‑64/16, EU:C:2018:117) należy interpretować w ten sposób, że zasady te ze względu na możliwość pośredniego wywierania nacisku na sędziów oraz możliwość wydawania w tym zakresie więżących poleceń prokuratorom niższego szczebla przez Prokuratora Generalnego stoją na przeszkodzie ustawodawstwu krajowemu, które wskazuje na zależność prokuratury od organu wykonawczego, jakim jest Minister Sprawiedliwości, a także stoją na przeszkodzie istnieniu uregulowań krajowych, które ograniczają niezależność sądu i niezależność prokuratora w zakresie stosowania prawa Unii, a w szczególności:

a)      art. 130 § 1 [prawa o ustroju sądów powszechnych], pozwalających Ministrowi Sprawiedliwości – w związku z obowiązkiem zgłoszenia przez prokuratora sytuacji, w której sąd orzeka, stosując prawo Unii – na zarządzenie natychmiastowej przerwy w czynnościach służbowych sędziego do czasu wydania uchwały przez sąd dyscyplinarny, nie dłużej niż na miesiąc, gdy ze względu na rodzaj czynu dokonanego przez sędziego, a konkretyzującego się w bezpośrednim stosowaniu prawa Unii, Minister Sprawiedliwości uzna, iż wymaga tego powaga sądu lub istotne interesy służby,

b)      art. 1 § 2, art. 3 § 1 pkt 1 [i] 3 oraz art. 7 § 1–6 [i] 8, a także art. 13 § 1 i 2 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 [r. –] Prawo o prokuraturze, których treść, rozpatrywana we wzajemnym powiązaniu, wskazuje na to, że Minister Sprawiedliwości, będący jednocześnie Prokuratorem Generalnym i naczelnym organem prokuratury, może wydawać wiążące prokuratorów niższego rzędu polecenia także w zakresie ograniczającym lub utrudniającym bezpośrednie stosowanie prawa Unii[?]”.

 Postępowanie przed Trybunałem

61      Sąd odsyłający wniósł o rozpatrzenie przedstawionego odesłania prejudycjalnego w trybie przyspieszonym zgodnie z art. 105 regulaminu postępowania przed Trybunałem. Na poparcie swojego wniosku sąd ten podnosi, po pierwsze, że przedstawione pytania wykraczają poza ramy sprawy w postępowaniu głównym z uwagi na znaczną liczbę spraw dotyczących małoletnich będących podejrzanymi lub oskarżonymi, które rozpoznają sądy polskie każdego miesiąca, oraz że wadliwie przeprowadzone czynności procesowe nieodwracalnie podważają fundamentalne zasady postępowania karnego. Po drugie, sądy te orzekają na podstawie przepisów regulujących polskie postępowanie karne, które zdaniem sądu odsyłającego nie gwarantują minimalnych standardów ochrony wynikających z prawa Unii. Po trzecie, szybkie udzielenie odpowiedzi na pytania prejudycjalne jest konieczne w celu usunięcia wątpliwości dotyczących możliwości wywierania przez organ władzy wykonawczej, jakim jest Minister Sprawiedliwości, wpływu na stosowanie prawa Unii w postępowaniach karnych dotyczących małoletnich będących podejrzanymi lub oskarżonymi.

62      Artykuł 105 § 1 regulaminu postępowania przewiduje, że na wniosek sądu odsyłającego lub w wyjątkowych przypadkach z urzędu, jeżeli charakter sprawy wymaga niezwłocznego rozstrzygnięcia, prezes Trybunału może postanowić, po zapoznaniu się ze stanowiskiem sędziego sprawozdawcy i rzecznika generalnego, o rozpatrzeniu odesłania prejudycjalnego w trybie przyspieszonym, stanowiącym odstępstwo od przepisów tego regulaminu.

63      W tym względzie należy przypomnieć, że taki tryb przyspieszony stanowi instrument procesowy służący zaradzeniu nadzwyczaj pilnej sytuacji [wyrok z dnia 9 stycznia 2024 r., G. i in. (Powołanie sędziów sądów powszechnych w Polsce), C‑181/21 i C‑269/21, EU:C:2024:1, pkt 54 i przytoczone tam orzecznictwo].

64      W niniejszej sprawie w dniu 21 października 2022 r. prezes Trybunału postanowił, po zapoznaniu się ze stanowiskiem sędziego sprawozdawcy i rzecznika generalnego, nie uwzględniać wniosku, o którym mowa w pkt 61 niniejszego wyroku.

65      Z utrwalonego orzecznictwa wynika bowiem, że znaczna liczba osób lub sytuacji prawnych, jakich może dotyczyć orzeczenie sądu odsyłającego, które ma zapaść w wyniku skierowania sprawy do Trybunału w trybie prejudycjalnym, sama w sobie nie stanowi wyjątkowej okoliczności uzasadniającej zastosowanie trybu przyspieszonego [wyrok z dnia 8 grudnia 2020 r., Staatsanwaltschaft Wien (Sfałszowane polecenia przelewu), C‑584/19, EU:C:2020:1002, pkt 36 i przytoczone tam orzecznictwo]. To samo odnosi się do okoliczności, że orzeczenia wydawane przez sądy polskie na podstawie przepisów regulujących polskie postępowanie karne, których ważność jest kwestionowana w świetle prawa Unii, dotyczą potencjalnie znacznej liczby jednostek [zob. analogicznie wyrok z dnia 9 stycznia 2024 r., G. i in. (Powołanie sędziów sądów powszechnych w Polsce), C‑181/21 i C‑269/21, EU:C:2024:1, pkt 55].

66      Ponadto ani to, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy kwestii z zakresu prawa karnego, ani sam – bez wątpienia uzasadniony – interes jednostek w możliwie jak najszybszym ustaleniu zakresu praw, jakie wywodzą one z prawa Unii, nie pozwalają na wykazanie istnienia wyjątkowej okoliczności (zob. podobnie wyrok z dnia 11 kwietnia 2024 r., Sapira i in., C‑114/23, C‑115/23, C‑132/23 i C‑160/23, EU:C:2024:290, pkt 23 i przytoczone tam orzecznictwo).

67      Wreszcie, co się tyczy wątpliwości odnoszących się do możliwości wywierania przez organ władzy wykonawczej, jakim jest Minister Sprawiedliwości, wpływu na stosowanie prawa Unii, wniosek, o którym mowa w pkt 61 niniejszego wyroku, nie zawiera żadnej konkretnej informacji pozwalającej na stwierdzenie, że takiej możliwości można by uniknąć poprzez zastosowanie trybu przyspieszonego.

68      Niemniej jednak prezes Trybunału zdecydował o rozpoznaniu niniejszej sprawy w pierwszej kolejności na podstawie art. 53 § 3 regulaminu postępowania.

 W przedmiocie pytań prejudycjalnych

 W przedmiocie dopuszczalności

69      Rząd polski twierdzi, że pytania prejudycjalne są niedopuszczalne.

70      Po pierwsze, pytania pierwsze i drugie nie są jego zdaniem niezbędne do rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym. Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika bowiem, że sąd odsyłający oddalił jako niedopuszczalne na podstawie prawa krajowego wnioski Prokuratora Prokuratury Rejonowej w Słupsku o przeprowadzenie dowodu z wyjaśnień złożonych przez małoletnich podejrzanych w ramach postępowania przygotowawczego rozpatrywanego w postępowaniu głównym. Sąd ten wyeliminował zatem z akt sprawy wyjaśnienia złożone przez małoletnich podejrzanych w toku tego postępowania przygotowawczego. Ponadto każdy małoletni podejrzany otrzymał obrońcę z urzędu, a w odniesieniu do jednego z nich, który w trakcie postępowania ukończył 18 lat, sąd odsyłający utrzymał wyznaczenie takiego obrońcy z urzędu, wskazując, że to wyznaczenie jest konieczne z uwagi na okoliczności utrudniające obronę.

71      Po drugie, pytania trzynaste i czternaste są zdaniem rządu polskiego czysto hipotetyczne, ponieważ nie mają żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym.

72      Pytanie trzynaste oraz pytanie czternaste lit. b) dotyczą bowiem w sposób ogólny możliwości wydawania przez Ministra Sprawiedliwości, będącego jednocześnie Prokuratorem Generalnym, wiążących prokuratorów niższego rzędu poleceń, które zdaniem sądu odsyłającego mogą także ograniczać lub utrudniać bezpośrednie stosowanie prawa Unii. W tym względzie sąd odsyłający nie wyjaśnił, w jaki sposób zostały zastosowane odnośne przepisy krajowe w postępowaniu głównym.

73      Jeśli chodzi o pytanie czternaste lit. a), dotyczy ono możliwości zarządzenia przerwy w czynnościach służbowych sędzi rozpoznającej sprawę w postępowaniu głównym. W niniejszym zaś przypadku rozpatrywane odsunięcie od czynności służbowych weszło w życie w dniu 9 lutego i ustało w dniu 8 marca 2022 r., a zatem już nie obowiązuje. Ponadto odsunięcie to nastąpiło na gruncie postępowania, które nie ma żadnego związku ze sprawą w postępowaniu głównym. Podstawą rozpatrywanego odsunięcia było zakwestionowanie przez daną sędzię istnienia stosunku służbowego innego sędziego i skuteczność jego powołania w procedurze z udziałem Krajowej Rady Sądownictwa. Taka sytuacja nie może jednak zaistnieć w sprawie w postępowaniu głównym, ponieważ sąd odsyłający orzeka w składzie jednoosobowym. W każdym razie uzasadnienie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie wskazuje na żadne elementy dotyczące kwestii powoływania sędziów w Polsce.

74      Prokurator Regionalny w Gdańsku ze swej strony uważa, że pytania od jedenastego do czternastego są niedopuszczalne, gdyż udzielenie na nie odpowiedzi przez Trybunał nie jest niezbędne w celu rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym.

75      W odniesieniu do powyższych argumentów należy przypomnieć, że Trybunał wielokrotnie orzekał, iż procedura ustanowiona w art. 267 TFUE jest instrumentem współpracy pomiędzy Trybunałem i sądami krajowymi, dzięki któremu Trybunał dostarcza sądom krajowym elementów wykładni prawa Unii, które są im niezbędne do rozstrzygnięcia zawisłych przed nimi sporów, oraz że odesłanie prejudycjalne nie ma służyć wydawaniu opinii doradczych w przedmiocie pytań ogólnych i hipotetycznych, lecz ma być podyktowane potrzebą skutecznego rozstrzygnięcia sporu [wyrok z dnia 9 stycznia 2024 r., G. i in. (Powołanie sędziów sądów powszechnych w Polsce), C‑181/21 i C‑269/21, EU:C:2024:1, pkt 62 i przytoczone tam orzecznictwo].

76      Zgodnie z art. 267 TFUE orzeczenie w trybie prejudycjalnym musi być „niezbędne”, aby umożliwić sądowi odsyłającemu „wydanie wyroku” w zawisłej przed nim sprawie [wyrok z dnia 9 stycznia 2024 r., G. i in. (Powołanie sędziów sądów powszechnych w Polsce), C‑181/21 i C‑269/21, EU:C:2024:1, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo].

77      Zarówno z brzmienia, jak i z systematyki art. 267 TFUE wynika bowiem, że warunkiem zastosowania postępowania prejudycjalnego jest w szczególności rzeczywiste istnienie przed sądem krajowym sporu, w którym sąd ten ma wydać orzeczenie pozwalające na uwzględnienie orzeczenia prejudycjalnego [wyrok z dnia 9 stycznia 2024 r., G. i in. (Powołanie sędziów sądów powszechnych w Polsce), C‑181/21 i C‑269/21, EU:C:2024:1, pkt 64 i przytoczone tam orzecznictwo].

78      W ramach takiej procedury konieczne jest zatem zaistnienie między owym sporem a przepisami prawa Unii, o których wykładnię się zwrócono, łącznika przejawiającego się w tym, że owa wykładnia jest obiektywnie niezbędna z punktu widzenia orzeczenia, jakie ma wydać sąd odsyłający [wyrok z dnia 9 stycznia 2024 r., G. i in. (Powołanie sędziów sądów powszechnych w Polsce), C‑181/21 i C‑269/21, EU:C:2024:1, pkt 65 i przytoczone tam orzecznictwo].

79      Pytania od pierwszego do dwunastego dotyczą w istocie wykładni szeregu przepisów dyrektywy 2016/800 w świetle dyrektyw 2012/13, 2013/48 i 2016/343 w zakresie, w jakim przepisy te regulują prawa procesowe dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym.

80      Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że sąd odsyłający zastanawia się nad zgodnością ustawodawstwa polskiego regulującego postępowanie karne ze wspomnianymi przepisami oraz nad konsekwencjami, jakie w ramach postępowania głównego należy wyciągnąć ze sprzeczności prawa krajowego z prawem Unii. W tym względzie wyjaśnia on, że odpowiedź na pytania od pierwszego do dwunastego jest niezbędna do tego, aby rozstrzygnąć w przedmiocie dopuszczalności dowodu z wyjaśnień złożonych przez małoletnich podejrzanych bez udziału obrońcy w ramach postępowania przygotowawczego.

81      Jest prawdą, że sąd odsyłający wskazuje, iż oddalił wnioski Prokuratora Prokuratury Rejonowej w Słupsku o przeprowadzenie dowodów z obciążających ich wyjaśnień złożonych przez małoletnich podejrzanych w toku postępowania przygotowawczego bez udziału obrońcy i tym samym postanowił wyeliminować te dowody. Podobnie, co się tyczy jednego z małoletnich podejrzanych, który ukończył 18 lat w trakcie toczącego się przed tym sądem postępowania, sąd ten wyjaśnia, że przedłużył na rzecz tego podejrzanego wyznaczenie obrońcy z urzędu.

82      Jednakże, po pierwsze, z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika, że wspomniany sąd nie wydał ostatecznego postanowienia w przedmiocie dopuszczalności wspomnianych dowodów. W związku z tym odpowiedź udzielona na zadane pytania będzie miała wpływ na to postanowienie, co pozwoli sądowi odsyłającemu na wydanie orzeczenia co do istoty sprawy w postępowaniu głównym. Po drugie, co się tyczy postanowienia o przedłużeniu wyznaczenia obrońcy z urzędu dla jednego z podejrzanych w postępowaniu głównym, okazuje się, że zostało ono wydane na późniejszym etapie postępowania i że w konsekwencji nie może ono zaradzić ewentualnym uchybieniom, które wystąpiły w toku postępowania przygotowawczego.

83      Wynika stąd, że w niniejszej sprawie odpowiedź Trybunału na pytania od pierwszego do dwunastego wydaje się niezbędna, aby umożliwić sądowi odsyłającemu rozstrzygnięcie kwestii wstępnych przed przystąpieniem przez ten ostatni sąd do orzekania co do istoty sprawy w postępowaniu głównym [zob. analogicznie wyrok z dnia 6 października 2021 r., W.Ż. (Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego – Powołanie), C‑487/19, EU:C:2021:798, pkt 94 i przytoczone tam orzecznictwo].

84      W związku z tym, ponieważ przesłanki wymienione w pkt 76–78 niniejszego wyroku zostały spełnione, pytania od pierwszego do dwunastego są dopuszczalne.

85      Natomiast pytania trzynaste i czternaste nie spełniają tych przesłanek.

86      W pierwszej kolejności pytanie trzynaste i pytanie czternaste lit. b) dotyczą kwestii, czy w toku postępowania przygotowawczego prokurator powinien odstąpić od stosowania przepisów krajowych sprzecznych z prawem Unii, tak aby zagwarantować skuteczność uprawnień przysługujących małoletnim podejrzanym, i czy w tym celu należy chronić jego niezależność i bezstronność w odniesieniu do ewentualnych ingerencji ze strony władzy wykonawczej.

87      W niniejszej sprawie, w świetle elementów wskazanych w pkt 80–83 niniejszego wyroku, nie wydaje się, aby odpowiedź Trybunału na te pytania była niezbędna do tego, aby sąd odsyłający mógł rozstrzygnąć pojawiające przed nim kwestie wstępne. Z informacji przekazanych przez sąd odsyłający wynika bowiem, że w ramach sprawy w postępowaniu głównym postępowanie przygotowawcze zostało zakończone i że obecnie sądowi temu przysługuje uprawnienie do pominięcia dowodów zebranych z naruszeniem praw procesowych lub do orzekania w przedmiocie prawa osób podejrzanych do pomocy adwokata.

88      W tych okolicznościach kwestia, czy w ramach postępowania przygotowawczego z prawa Unii wynika obowiązek odstąpienia przez prokuratora od stosowania przepisów krajowych sprzecznych z prawem Unii w celu zapewnienia skuteczności praw małoletnich podejrzanych, nie dotyczy dokonania wykładni prawa Unii w odniesieniu do obiektywnych potrzeb rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu głównym, lecz ma charakter ogólny i hipotetyczny.

89      W drugiej kolejności pytanie czternaste lit. a) dotyczy kwestii, czy art. 2 TUE i art. 19 ust. 1 TUE oraz art. 47 Karty stoją na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu umożliwiającemu Ministrowi Sprawiedliwości zarządzenie natychmiastowej przerwy w czynnościach służbowych sędziego.

90      Jest prawdą, że w niniejszym przypadku okazuje się, iż na podstawie tego uregulowania zarządzono przerwę w czynnościach służbowych sędzi rozpoznającej sprawę w postępowaniu głównym.

91      Jednakże z informacji zawartych we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jasno wynika, że przerwa ta, które zresztą już nie obowiązuje, została zarządzona w ramach sprawy odrębnej od sprawy w postępowaniu głównym. Ponadto, jak zauważyła rzecznik generalna w pkt 56 opinii, obawa tej sędzi przed ponownym zarządzeniem wobec niej takiej przerwy w ramach sprawy w postępowaniu głównym ma jedynie charakter hipotetyczny.

92      Pytanie to nie odpowiada zatem obiektywnej potrzebie nierozerwalnie związanej z rozstrzygnięciem sprawy w postępowaniu głównym, lecz zmierza do uzyskania od Trybunału generalnej, oderwanej od tej sprawy oceny uregulowania krajowego [zob. analogicznie wyrok z dnia 9 stycznia 2024 r., G. i in. (Powołanie sędziów sądów powszechnych w Polsce), C‑181/21 i C‑269/21, EU:C:2024:1, pkt 78].

93      Wynika stąd, że pytania trzynaste i czternaste są niedopuszczalne.

 Co do istoty

94      Biorąc pod uwagę powiązanie wszystkich pytań zadanych przez sąd odsyłający, należy zbadać łącznie: w pierwszej kolejności – pytania od pierwszego do czwartego, w drugiej kolejności – pytania od piątego do siódmego, w trzeciej kolejności – pytania od ósmego do dziesiątego, a następnie, w czwartej kolejności – pytania jedenaste i dwunaste, przy czym pytania te należy rozpatrywać wyłącznie w świetle przepisów dyrektywy 2016/800, która dotyczy konkretnie dzieci.

 W przedmiocie pytań od pierwszego do czwartego

95      Poprzez pytania od pierwszego do czwartego, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 1–3 dyrektywy 2016/800 w związku z art. 18 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które, po pierwsze, nie przewiduje, by dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi korzystały z pomocy adwokata, w stosownym przypadku, wyznaczonego z urzędu, przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, i to najpóźniej przed ich pierwszym przesłuchaniem, a po drugie, pozwala na przesłuchanie tych dzieci w charakterze podejrzanych pod nieobecność takiego adwokata przy przesłuchaniu. Ponadto sąd ten zastanawia się, czy w przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na te pytania sąd rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym powinien odstąpić od stosowania takiego uregulowania krajowego.

96      W pierwszej kolejności, zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 2016/800, dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym mają, po pierwsze, prawo dostępu do adwokata zgodnie z dyrektywą 2013/48, przy czym zgodnie z motywem 15 tej dyrektywy termin „adwokat” odnosi się w jej ramach do każdej osoby, która zgodnie z prawem krajowym posiada stosowne kwalifikacje i uprawnienia – w tym uzyskane w drodze uznania przez uprawniony organ – do udzielania porad prawnych i pomocy prawnej podejrzanym lub oskarżonym.

97      W celu określenia zakresu prawa dziecka do pomocy adwokata należy wziąć pod uwagę zakres prawa przysługującego jakiemukolwiek podejrzanemu lub oskarżonemu na mocy art. 3 dyrektywy 2013/48.

98      Jak bowiem wynika z motywów 18 i 26 dyrektywy 2016/800, przy wykładni przepisów dyrektywy 2016/800 należy uwzględnić dyrektywę 2013/48. Jednakże dyrektywa 2016/800 przewiduje uzupełniające gwarancje w celu uwzględnienia szczególnych potrzeb i konieczności szczególnego traktowania dzieci.

99      Po drugie, art. 6 ust. 2 dyrektywy 2016/800 nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, by dzieci korzystały z pomocy adwokata zgodnie z przepisami zawartymi w tym artykule, tak by umożliwić im skuteczne wykonywanie przysługującego im prawa do obrony.

100    Jak wynika w istocie z motywów 1, 25 i 29 dyrektywy 2016/800, ma ona na celu uwzględnienie konieczności szczególnego traktowania dzieci w ramach postępowania karnego i tym samym służy zachęcaniu ich do skorzystania w szczególności z prawa do uzyskania porady prawnej oraz pomocy obrońcy i przedstawiciela, na co wskazano w art. 47 akapit drugi Karty, oraz prawa do obrony, zagwarantowanego w jej art. 48 ust. 2 (zob. analogicznie wyrok z dnia 5 czerwca 2018 r., Kolev i in., C‑612/15, EU:C:2018:392, pkt 104).

101    Po trzecie, podstawowa zasada, zgodnie z którą dzieciom przysługuje prawo do korzystania z pomocy adwokata, została sprecyzowana w art. 6 ust. 3 dyrektywy 2016/800 w odniesieniu do momentu, w którym należy przyznać to prawo [zob. analogicznie wyrok z dnia 12 marca 2020 r., VW (Prawo dostępu do obrońcy w wypadku niestawiennictwa), C‑659/18, EU:C:2020:201, pkt 31].

102    I tak, na mocy owego ust. 3 dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi powinny mieć dostęp do adwokata bez zbędnej zwłoki, a w każdym przypadku, począwszy od najwcześniejszego spośród czterech określonych zdarzeń wymienionych w lit. a)–d) tego ustępu.

103    Co się tyczy w szczególności postępowania przygotowawczego, zgodnie z art. 6 ust. 3 lit. a) dyrektywy 2016/800 dzieci korzystają z pomocy adwokata „przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy”, a zgodnie z art. 6 ust. 3 lit. b) tej dyrektywy „w momencie dokonywania przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze lub inne właściwe organy czynności dochodzeniowo-śledczych lub innych czynności związanych z gromadzeniem dowodów”.

104    Po czwarte, art. 6 ust. 4 dyrektywy 2016/800 uściśla zakres prawa dzieci do korzystania z pomocy adwokata.

105    I tak, z art. 6 ust. 4 lit. a) tej dyrektywy wynika, że dzieciom przysługuje prawo do spotykania się na osobności i porozumiewania się z reprezentującym je adwokatem, także przed przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy. Wspomniany art. 6 ust. 4 lit. b) przewiduje ponadto, że dzieci te mają prawo do obecności adwokata przy przesłuchaniu oraz że adwokat musi mieć możliwość skutecznego udziału w tymże przesłuchaniu.

106    W tym względzie, jak zauważyła rzecznik generalna w pkt 70 opinii, w przeciwieństwie do art. 9 dyrektywy 2013/48, który dotyczy podejrzanych lub oskarżonych niebędących dziećmi, dyrektywa 2016/800 nie przewiduje możliwości zrzeczenia się przez nie przysługującego im prawa do korzystania z pomocy adwokata.

107    Ponadto art. 18 tej dyrektywy stanowi, że państwa członkowskie powinny zapewnić, by prawo krajowe dotyczące pomocy prawnej z urzędu gwarantowało skuteczne wykonywanie prawa do pomocy adwokata zgodnie z art. 6 wspomnianej dyrektywy.

108    Z powyższych rozważań wynika, że dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi powinny mieć na mocy prawa krajowego konkretną i rzeczywistą możliwość korzystania z pomocy adwokata przed pierwszym przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, a najpóźniej – począwszy od tego przesłuchania.

109    Jeżeli adwokat nie został wyznaczony przez dziecko lub podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej przed przesłuchaniem tego dziecka przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, wspomniane dziecko powinno mieć możliwość skorzystania z adwokata wyznaczonego z urzędu, który wspomagałby go przy tym przesłuchaniu.

110    W drugiej kolejności, jak podkreśliła rzecznik generalna w pkt 68 opinii, z tego, że konieczność zapewnienia dzieciom korzystania z pomocy adwokata przed pierwszym przesłuchaniem przez policję lub jakikolwiek inny organ ścigania lub sądowy odpowiedzialny za to przesłuchanie ma charakter bezwzględnie wiążący, wynika, że organy te nie mogą przeprowadzić tego przesłuchania, gdy dane dziecko nie korzysta rzeczywiście z takiej pomocy.

111    Artykuł 6 ust. 7 dyrektywy 2016/800 uściśla bowiem, że jeżeli zgodnie z tym art. 6 dziecko musi korzystać z pomocy adwokata, ale adwokat jest nieobecny, właściwe organy odraczają przesłuchanie dziecka lub inne czynności dochodzeniowo-śledcze lub związane z gromadzeniem dowodów na inny rozsądny termin, tak aby umożliwić obecność adwokata lub, jeżeli dziecko nie ustanowiło adwokata, aby zorganizować dziecku adwokata.

112    Jest prawdą, że art. 6 dyrektywy 2016/800 przewiduje w ust. 6 i 8 pewne odstępstwa od ustanowionego w tej dyrektywie prawa do pomocy adwokata. Jak zaś wynika z tych przepisów, właściwe organy powinny postanowić o tych odstępstwach w każdym indywidualnym przypadku z osobna w celu ustalenia, czy w świetle konkretnych okoliczności każdej sprawy i biorąc pod uwagę najlepszy interes dziecka, planowane odstępstwo jest uzasadnione, z poszanowaniem rygorystycznych warunków ustanowionych we wspomnianych przepisach.

113    Wspomniane przepisy nie mogą w konsekwencji zezwalać na stosowanie w ramach uregulowania krajowego odstępstwa, w sposób ogólny i abstrakcyjny, od prawa dostępu do adwokata w odniesieniu do dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w kontekście postępowania przygotowawczego.

114    W niniejszym przypadku z informacji przekazanych przez sąd odsyłający wynika, że właściwe przepisy prawa krajowego, w szczególności art. 79 § 3 i art. 301 k.p.k, nie przewidują obowiązkowej obecności obrońcy w odniesieniu do dzieci będących podejrzanymi przy ich przesłuchaniu i, bardziej ogólnie, w toku postępowania przygotowawczego. Zgodnie bowiem z tymi przepisami, jeżeli dzieci te nie są zatrzymane, korzystają one z pomocy adwokata w ramach ich przesłuchania tylko wtedy, gdy wyraźnie zwróciły się o skorzystanie z takiej pomocy. Ponadto niestawiennictwo takiego obrońcy nie stoi na przeszkodzie przesłuchaniu wspomnianych dzieci.

115    W tych okolicznościach wydaje się – czego zbadanie należy do sądu odsyłającego – że takie uregulowanie krajowe jest niezgodne z art. 6 ust. 1–3 dyrektywy 2016/800.

116    W tym względzie, biorąc pod uwagę wątpliwości sądu odsyłającego, należy przypomnieć, że w celu zapewnienia skuteczności wszystkich przepisów prawa Unii zasada pierwszeństwa wymaga w szczególności, aby sądy krajowe interpretowały w możliwie najszerszym zakresie swoje prawo wewnętrzne w sposób zgodny z prawem Unii [wyrok z dnia 8 marca 2022 r., Bezirkshauptmannschaft Hartberg-Fürstenfeld (Bezpośrednia skuteczność), C‑205/20, EU:C:2022:168, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo].

117    Obowiązek dokonywania wykładni zgodnej prawa krajowego podlega jednak pewnym ograniczeniom, a w szczególności nie może on służyć jako podstawa do dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem [wyrok z dnia 8 marca 2022 r., Bezirkshauptmannschaft Hartberg-Fürstenfeld (Bezpośrednia skuteczność), C‑205/20, EU:C:2022:168, pkt 36 i przytoczone tam orzecznictwo].

118    Należy również przypomnieć, że zasada pierwszeństwa wymaga od sądu krajowego, do którego kompetencji należy stosowanie przepisów prawa Unii, by – w razie niemożności dokonania wykładni uregulowania krajowego w sposób zgodny z wymogami określonymi w prawie Unii – zapewnił pełną skuteczność wymogów tego prawa w zawisłym przed nim sporze, w razie konieczności odstępując z własnej inicjatywy od stosowania wszelkich przepisów lub praktyk krajowych, także późniejszych, które są niezgodne z przepisem prawa Unii mającym bezpośrednią skuteczność, bez konieczności zwracania się o wcześniejsze uchylenie tego przepisu krajowego lub praktyki krajowej lub oczekiwania na ich uchylenie w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie ustrojowym [wyrok z dnia 8 marca 2022 r., Bezirkshauptmannschaft Hartberg-Fürstenfeld (Bezpośrednia skuteczność), C‑205/20, EU:C:2022:168, pkt 37 i przytoczone tam orzecznictwo].

119    W niniejszym przypadku, biorąc pod uwagę jasne, precyzyjne i bezwarunkowe brzmienie art. 6 ust. 1–3 dyrektywy 2016/800, należy stwierdzić, że jest on bezpośrednio skuteczny.

120    Do sądu odsyłającego należy zatem dokonanie wykładni przepisów krajowych, o których mowa w szczególności w pkt 114 niniejszego wyroku, w możliwie najszerszym zakresie w sposób zgodny z prawem Unii, w celu zapewnienia jego pełnej skuteczności. W braku możliwości dokonania takiej wykładni powinien on z własnej inicjatywy pominąć przepisy krajowe, które okazałyby się niezgodne z tym prawem.

121    W świetle całości powyższych rozważań na pytania od pierwszego do czwartego należy odpowiedzieć, iż art. 6 ust. 1–3 dyrektywy 2016/800 w związku z art. 18 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które, po pierwsze, nie przewiduje, by dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi korzystały z pomocy adwokata, w stosownym przypadku, wyznaczonego z urzędu, przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, i to najpóźniej przed ich pierwszym przesłuchaniem, a po drugie, pozwala na przesłuchanie tych dzieci w charakterze podejrzanych pod nieobecność takiego adwokata przy przesłuchaniu.

 W przedmiocie pytań od piątego do siódmego

122    Na wstępie należy stwierdzić, że poprzez pytania od piątego do siódmego sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o dokonanie wykładni w szczególności kilku przepisów dyrektywy 2016/800, zwłaszcza art. 2 ust. 1 i 2 oraz art. 6 ust. 1–3 i 7 w związku z art. 18 tej dyrektywy.

123    Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że sąd odsyłający zastanawia się, czy prawo do pomocy adwokata wyznaczonego z urzędu, które jest przedmiotem pytań prejudycjalnych od pierwszego do czwartego, przyznane osobom, które w momencie objęcia postępowaniem karnym były dziećmi, ustaje z chwilą, gdy osoby te ukończyły 18 lat.

124    Należy zatem rozumieć, że wątpliwości te odnoszą się zasadniczo do art. 2 dyrektywy 2016/800, który określa zakres stosowania tej dyrektywy, a w szczególności do ust. 1 i 3 tego artykułu.

125    W tych okolicznościach należy uznać, że poprzez pytania od piątego do siódmego, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy art. 2 ust. 1 i 3 dyrektywy 2016/800 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które przewiduje, iż prawo do pomocy adwokata wyznaczonego z urzędu ustaje automatycznie w odniesieniu do osób, które w momencie objęcia postępowaniem karnym były dziećmi, ale następnie ukończyły 18 lat, w zakresie, w jakim takie uregulowanie nie pozwala na ustalenie, czy stosowanie wspomnianej dyrektywy lub jej niektórych przepisów, a w konsekwencji praw, jakie ona przewiduje, jest właściwe w świetle wszelkich okoliczności sprawy, w tym ze względu na stopień dojrzałości oraz konieczność szczególnego traktowania wspomnianych osób. Ponadto sąd ten zapytuje, czy w przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na te pytania sąd rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym powinien odstąpić od stosowania takiego uregulowania krajowego.

126    Zgodnie z art. 2 ust. 1 dyrektywy 2016/800 dyrektywę tę stosuje się do dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym aż do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia kwestii, czy podejrzany lub oskarżony popełnił czyn zabroniony, w tym – w stosownych przypadkach – do czasu wydania wyroku i rozpatrzenia wszelkich środków odwoławczych. W tym względzie art. 3 pkt 1 wspomnianej dyrektywy definiuje pojęcie „dziecka” jako osobę w wieku poniżej 18 lat.

127    Co się tyczy osób, które w momencie objęcia postępowaniem karnym były dziećmi, ale następnie ukończyły 18 lat, art. 2 ust. 3 zdanie pierwsze dyrektywy 2016/800 uściśla, że z wyjątkiem wskazanych w nim przepisów, które odnoszą się do podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, dyrektywę tę stosuje się do tych osób, jeżeli jej stosowanie jest właściwe w świetle wszelkich okoliczności danej sprawy, w tym ze względu na stopień dojrzałości oraz konieczność szczególnego traktowania wspomnianych osób.

128    Z powyższego wynika, że osoby, które w momencie objęcia postępowaniem karnym były dziećmi, nadal korzystają z praw przewidzianych w dyrektywie 2016/800, a w szczególności z prawa do pomocy adwokata zgodnie z art. 6 tej dyrektywy, jeżeli osoby te ukończyły 18 lat w toku tego postępowania i uznano, że stosowanie tej dyrektywy jest właściwe w świetle wszelkich okoliczności danej sprawy, w tym ze względu na stopień dojrzałości oraz konieczność szczególnego traktowania wspomnianych osób.

129    Należy uściślić, że w przypadku gdyby w ramach postępowania karnego stwierdzono, że stosowanie dyrektywy 2016/800 lub jej niektórych przepisów nie jest właściwe, osoba, która ukończyła 18 lat, byłaby objęta zakresem stosowania dyrektyw 2012/13, 2013/48 i 2016/343, mających zastosowanie do podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym niezależnie od ich wieku. W takim przypadku korzystałaby ona z praw przewidzianych w tych dyrektywach na warunkach w nich określonych.

130    Jak wynika z samego brzmienia art. 2 ust. 3 zdanie pierwsze dyrektywy 2016/800, kwestia stosowania tej dyrektywy lub jej niektórych przepisów do osób, które ukończyły 18 lat w trakcie toczącego się przeciwko nim postępowania, zależy od wszystkich okoliczności danej sprawy, a zatem powinna być przedmiotem oceny w każdym indywidualnym przypadku z osobna.

131    W tych okolicznościach wymóg, zgodnie z którym stosowanie dyrektywy 2016/800 lub jej niektórych przepisów powinno okazać się właściwe, w żadnym wypadku nie pozwala państwu członkowskiemu na wyłączenie w sposób ogólny i abstrakcyjny korzystania przez wszystkie osoby, które ukończyły 18 lat w trakcie toczącego się przeciwko nim postępowania, z praw ustanowionych w dyrektywie 2016/800, a w szczególności z prawa do pomocy adwokata zgodnie z art. 6 tej dyrektywy.

132    Wykładnia ta, zgodnie z którą państwa członkowskie nie mogą ustalić w drodze przepisów prawnych bezwzględnej granicy wieku dla korzystania z praw przyznanych przez tę dyrektywę na 18 lat, znajduje potwierdzenie w art. 2 ust. 3 zdanie drugie dyrektywy 2016/800, który przewiduje, że państwa członkowskie mogą postanowić, że dyrektywy tej nie stosuje się do osób, które ukończyły 21 lat.

133    Artykuł 2 ust. 3 dyrektywy 2016/800 stoi w konsekwencji na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które przewiduje w sposób automatyczny, że prawo do pomocy adwokata wyznaczonego z urzędu zgodnie z art. 6 ust. 1–3 dyrektywy 2016/800 w związku z art. 18 tej dyrektywy ustaje w odniesieniu do osób, które ukończyły 18 lat w trakcie toczącego się przeciwko nim postępowania karnego, ale które w momencie wszczęcia przeciwko nim tego postępowania były dziećmi, w zakresie, w jakim takie uregulowanie nie pozwala na ustalenie, czy stosowanie wspomnianej dyrektywy lub jej niektórych przepisów, a w konsekwencji praw, jakie ona przewiduje, jest właściwe w świetle wszelkich okoliczności sprawy, w tym ze względu na stopień dojrzałości oraz konieczność szczególnego traktowania wspomnianych osób.

134    W niniejszym zaś przypadku z informacji przekazanych przez sąd odsyłający wynika, że przepisy prawa krajowego, a w szczególności art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k., przewidują, że w ramach postępowania karnego oskarżony musi korzystać z pomocy adwokata tylko w sytuacji, gdy nie ukończył 18 lat. W praktyce, zdaniem sądu odsyłającego, sądy polskie uważają na tej podstawie prawnej, że udział obrońcy w postępowaniu nie jest obowiązkowy po ukończeniu przez podejrzanego lub oskarżonego 18 lat, co skutkuje automatycznym zwolnieniem obrońcy wyznaczonego z urzędu z jego obowiązków.

135    Stosownie do orzecznictwa przypomnianego w pkt 116–118 niniejszego wyroku do sądu odsyłającego należy dokonanie w możliwie najszerszym zakresie wykładni przepisów krajowych regulujących prawo dostępu do adwokata w sposób zgodny z prawem Unii w celu zapewnienia pełnej skuteczności tego prawa. W braku możliwości dokonania takiej wykładni powinien on, jako że art. 2 ust. 1 i 3 dyrektywy 2016/800 spełnia przesłanki przypomniane w pkt 119 niniejszego wyroku i jest bezpośrednio skuteczny, pominąć z własnej inicjatywy przepisy krajowe, które okazałyby się z nim niezgodne.

136    W świetle całości powyższych rozważań na pytania od piątego do siódmego należy odpowiedzieć, że art. 2 ust. 1 i 3 dyrektywy 2016/800 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które przewiduje, iż prawo do pomocy adwokata wyznaczonego z urzędu ustaje automatycznie w odniesieniu do osób, które w momencie objęcia postępowaniem karnym były dziećmi, ale następnie ukończyły 18 lat, w zakresie, w jakim takie uregulowanie nie pozwala na ustalenie, czy stosowanie wspomnianej dyrektywy lub jej niektórych przepisów, a w konsekwencji praw, jakie ona przewiduje, jest właściwe w świetle wszelkich okoliczności sprawy, w tym ze względu na stopień dojrzałości oraz konieczność szczególnego traktowania wspomnianych osób.

 W przedmiocie pytań od ósmego do dziesiątego

137    Poprzez pytania od ósmego do dziesiątego, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800 w związku z art. 5 ust. 1 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które nie przewiduje otrzymywania przez dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym wraz z podmiotem odpowiedzialności rodzicielskiej, najpóźniej przed pierwszym przesłuchaniem tych dzieci przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, w prostym i przystępnym języku, uwzględniającym szczególne potrzeby i konieczność szczególnego traktowania wspomnianych dzieci, informacji o przysługujących im prawach zgodnie z art. 3 dyrektywy 2012/13 oraz o prawach ustanowionych w dyrektywie 2016/800.

138    Jak wynika z motywu 1 dyrektywy 2016/800, jej celem jest ustanowienie gwarancji procesowych mających zapewnić dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym możliwość zrozumienia i śledzenia takiego postępowania. Zgodnie z art. 1 tej dyrektywy ustanawia się w niej wspólne normy minimalne dotyczące między innymi prawa do informacji, które jest regulowane konkretnie przez przepisy ujęte w art. 4 wspomnianej dyrektywy.

139    W pierwszej kolejności zgodnie z art. 4 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2016/800 państwa członkowskie zapewniają, aby w sytuacji gdy dzieci zostają poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym, niezwłocznie udzielono im informacji o przysługujących im prawach zgodnie z dyrektywą 2012/13 oraz o ogólnych aspektach przebiegu postępowania.

140    Co się tyczy prawa do informacji, przewidzianego w art. 1 dyrektywy 2012/13, Trybunał stwierdził już, że z art. 3 tej dyrektywy wynika, iż prawo to dotyczy w szczególności prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących przynajmniej różnych praw procesowych wymienionych w tym artykule, takich jak prawo dostępu do obrońcy, uprawnienie do bezpłatnej porady prawnej i warunki jej uzyskania, prawo do informacji dotyczących oskarżenia i prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego oraz prawo do odmowy składania wyjaśnień [zob. podobnie wyrok z dnia 9 listopada 2023 r., BK (Zmiana kwalifikacji czynu), C‑175/22, EU:C:2023:844, pkt 33 i przytoczone tam orzecznictwo].

141    W tym względzie, jak wynika z motywu 31 dyrektywy 2016/343, powiadamianie oskarżonych o przysługujących im prawach procesowych na mocy art. 3 dyrektywy 2012/13 dotyczy nie tylko prawa do nieskładania wyjaśnień, lecz również prawa do nieobciążania samego siebie, przy czym prawa te są dwoma prawami, które państwa członkowskie powinny zapewnić tym osobom zgodnie z art. 7 dyrektywy 2016/343.

142    Ponadto art. 4 ust. 1 akapit drugi dyrektywy 2016/800 przewiduje, że dzieciom powinno udzielać się informacji o prawach ustanowionych konkretnie w tej dyrektywie, a w szczególności o prawach wyliczonych w jej art. 4 ust. 1 akapit drugi lit. a).

143    Informacje te dotyczą w szczególności, po pierwsze, przewidzianego w art. 6 wspomnianej dyrektywy prawa tych dzieci do pomocy adwokata, w stosownym przypadku wyznaczonego z urzędu zgodnie z art. 18 tejże dyrektywy.

144    Po drugie, wspomniane informacje dotyczą również przewidzianego w art. 5 dyrektywy 2016/800 prawa do poinformowania podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, a także przewidzianego w art. 15 ust. 4 tej dyrektywy prawa do towarzyszenia dziecku przez ten podmiot na etapach postępowania innych niż rozprawa oraz posiedzenia sądowe. Jak wynika z brzmienia art. 5 ust. 1 rzeczonej dyrektywy, wspomnianemu podmiotowi udziela się możliwie jak najszybciej takich samych informacji, jakie dziecko ma prawo otrzymać na mocy art. 4 dyrektywy 2016/800.

145    W drugiej kolejności należy zauważyć, że zgodnie z art. 4 ust. 1 akapity pierwszy i drugi dyrektywy 2016/800 informacje, jakich należy udzielić dzieciom o przysługujących im prawach zgodnie z tym przepisem, w sytuacji gdy dzieci zostają poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi, muszą zostać im przekazane „niezwłocznie”.

146    W tym względzie, co się tyczy dyrektywy 2012/13, do której odnosi się ów art. 4 ust. 1 akapity pierwszy i drugi, Trybunał orzekł, że aby powiadomienie o prawach mogło być skuteczne, powinno nastąpić na wczesnym etapie postępowania. Z art. 2 tej dyrektywy wynika, że ma ona zastosowanie „od chwili poinformowania osób przez właściwe organy państwa członkowskiego, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa”. Artykuł 3 wspomnianej dyrektywy przewiduje zatem, że „[p]aństwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym niezwłocznie udzielano informacji dotyczących […] praw procesowych […], aby umożliwić skuteczne wykonywanie tych praw” (wyrok z dnia 19 września 2019 r., Rayonna prokuratura Lom, C‑467/18, EU:C:2019:765, pkt 50).

147    Prawo do informacji o przysługujących prawach ma na celu zagwarantowanie rzetelności postępowania karnego i zapewnienie skuteczności prawa do obrony od pierwszego stadium tego postępowania. W tym względzie w motywie 19 dyrektywy 2012/13 podkreślono, że prawo do informacji o przysługujących prawach powinno zostać zrealizowane „najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem osoby podejrzanej lub oskarżonej przez policję”. Ponadto w okresie bezpośrednio następującym po zatrzymaniu osoba zatrzymana uważana jest za najbardziej narażoną na stanowiące nadużycie wymuszenie wyjaśnień, w związku z czym „zasadnicze znaczenie ma poinformowanie podejrzanego lub oskarżonego o przysługujących im prawach szybko, tzn. niezwłocznie po zatrzymaniu, oraz w najbardziej skuteczny sposób”, jak to wynika z pkt 24 wniosku Komisji z dnia 20 lipca 2010 r. dotyczącego dyrektywy [COM(2010) 392 wersja ostateczna], leżącego u podstaw dyrektywy 2012/13 (zob. podobnie wyrok z dnia 19 września 2019 r., Rayonna prokuratura Lom, C‑467/18, EU:C:2019:765, pkt 51, 52).

148    Z uwagi na odniesienie do dyrektywy 2012/13 zawarte w art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800 z tego ostatniego przepisu wynika, że dzieciom powinno się udzielać informacji o przysługujących im prawach możliwie najszybciej po ich poinformowaniu, że są podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym. Poinformowanie o tych prawach powinno nastąpić najpóźniej przed pierwszym przesłuchaniem wspomnianych dzieci przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy (zob. analogicznie wyrok z dnia 19 września 2019 r., Rayonna prokuratura Lom, C‑467/18, EU:C:2019:765, pkt 53).

149    Należy ponadto zauważyć, że jedynie przekazanie tych informacji najpóźniej przed ich pierwszym przesłuchaniem jest w stanie zagwarantować skuteczność praw, o których dzieci powinny zostać poinformowane, w szczególności prawa do pomocy adwokata zgodnie z art. 6 dyrektywy 2016/800, a tym samym umożliwić im skuteczne wykonywanie przysługującego im prawa do obrony, jak wynika to z odpowiedzi na pytania od pierwszego do czwartego.

150    W trzeciej kolejności z art. 4 ust. 2 dyrektywy 2016/800 wynika, że informacji, o których mowa w art. 4 ust. 1 tej dyrektywy, należy udzielić pisemnie lub ustnie „w prostym i przystępnym języku”.

151    W tym względzie, co się tyczy art. 3 ust. 2 dyrektywy 2012/13, prawodawca Unii nałożył na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, aby informacje udzielane tytułem prawa do informacji o przysługujących danej osobie uprawnieniach „zostały udzielone ustnie lub pisemnie, w prostym i przystępnym języku, z uwzględnieniem wszelkich szczególnych potrzeb osób podejrzanych lub oskarżonych, wymagających szczególnego traktowania” (zob. podobnie wyrok z dnia 19 września 2019 r., Rayonna prokuratura Lom, C‑467/18, EU:C:2019:765, pkt 47).

152    Z motywu 18 dyrektywy 2016/800 wynika, że informacji, które należy przekazać dziecku zgodnie z art. 4 tej dyrektywy, powinno się udzielić z uwzględnieniem szczególnych potrzeb i konieczności szczególnego traktowania dzieci.

153    Wynika z tego, że dzieci te powinny otrzymywać owe informacje w wystarczająco prostym i przystępnym języku, który umożliwia im – z uwzględnieniem szczególnych potrzeb i konieczności szczególnego traktowania wspomnianych dzieci – skuteczne zrozumienie, przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, że przysługują im prawa, o których mowa w art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800. Prawa te obejmują w szczególności prawo do pomocy adwokata przewidziane w art. 6 tej dyrektywy, prawo do poinformowania o tych uprawnieniach także podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej zgodnie z art. 5 wspomnianej dyrektywy, a także prawo tego podmiotu do towarzyszenia dziecku na etapach postępowania innych niż rozprawa oraz posiedzenia sądowe zgodnie z art. 15 ust. 4 dyrektywy 2016/800.

154    W niniejszej sprawie sąd odsyłający wskazuje, że zgodnie z prawem polskim małoletni podejrzani otrzymują przed przesłuchaniem formularz pouczenia dla osób dorosłych, który nie przewiduje żadnych szczególnych informacji przeznaczonych dla dzieci. Ponadto nie zostało przewidziane, by formularz ten był przekazywany podmiotom odpowiedzialności rodzicielskiej sprawującym pieczę nad tymi dziećmi.

155    Z wymogów ujętych w pkt 153 niniejszego wyroku wynika zaś, że jeżeli prawo krajowe przewiduje standardowy dokument służący poinformowaniu na piśmie osób podejrzanych lub oskarżonych o przysługujących im prawach zgodnie z art. 3 dyrektywy 2012/13, dokument ten nie może być wykorzystywany do informowania dzieci znajdujących się w takiej samej sytuacji zgodnie z art. 4 dyrektywy 2016/800.

156    Dokument taki, w zakresie, w jakim jest przeznaczony dla osób dorosłych, po pierwsze, nie odpowiada konieczności, by informacji o prawach przysługujących tym dzieciom udzielono na piśmie lub ustnie, w prostym i przystępnym dla nich języku, a po drugie, nie ma na celu poinformowania wspomnianych dzieci o prawach konkretnie ustanowionych w tej ostatniej dyrektywie.

157    Zgodnie z orzecznictwem przypomnianym w pkt 116–118 niniejszego wyroku do sądu odsyłającego należy dokonanie w możliwie najszerszym zakresie wykładni przepisów krajowych regulujących informowanie osób będących podejrzanymi lub oskarżonymi w sposób zgodny z prawem Unii w celu zapewnienia jego pełnej skuteczności. W braku możliwości dokonania takiej wykładni powinien on, jako że art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800 spełnia przesłanki przypomniane w pkt 119 niniejszego wyroku i jest bezpośrednio skuteczny, pominąć z własnej inicjatywy przepisy krajowe, które okazałyby się niezgodne z taką wykładnią.

158    W świetle całości powyższych rozważań na pytania od ósmego do dziesiątego należy odpowiedzieć, że art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800 w związku z art. 5 ust. 1 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które nie przewiduje otrzymywania przez dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym wraz z podmiotem odpowiedzialności rodzicielskiej, najpóźniej przed pierwszym przesłuchaniem tych dzieci przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, w prostym i przystępnym języku, uwzględniającym szczególne potrzeby i konieczność szczególnego traktowania wspomnianych dzieci, informacji o przysługujących im prawach zgodnie z art. 3 dyrektywy 2012/13 oraz o prawach ustanowionych w dyrektywie 2016/800.

 W przedmiocie pytań jedenastego i dwunastego

159    Na wstępie należy zauważyć, po pierwsze, że pytanie jedenaste dotyczy wykładni art. 18 i 19 dyrektywy 2016/800 dla celów ustalenia w istocie, czy przepisy te zobowiązują sąd rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym do nieuwzględnienia obciążających wyjaśnień złożonych przez dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi w toku przesłuchania prowadzonego przez policję z naruszeniem praw, które dzieci te wywodzą z owej dyrektywy.

160    W zakresie, w jakim ów art. 18 dotyczy prawa do pomocy prawnej z urzędu, a prawo to jest związane, jak wynika z pkt 107 niniejszego wyroku, z korzystaniem z prawa dostępu do adwokata, należy uznać, że pytanie to dotyczy zasadniczo wykładni art. 19 tej dyrektywy, dotyczącego środków naprawczych.

161    Po drugie, z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika, że sąd odsyłający pominął te dowody z obciążających wyjaśnień złożonych w niniejszym przypadku przez małoletnich podejrzanych w toku postępowania przygotowawczego bez udziału obrońcy, mimo że nie zostały spełnione przesłanki przewidziane w tym celu w art. 168a k.p.k.

162    W związku z tym należy rozumieć, że poprzez pytania jedenaste i dwunaste, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 19 dyrektywy 2016/800 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które w ramach postępowania karnego nie zezwala sądowi na uznanie za niedopuszczalne dowodów obciążających z wyjaśnień złożonych przez dziecko w toku przesłuchania prowadzonego przez policję z naruszeniem przewidzianego w art. 6 dyrektywy 2016/800 prawa dostępu do adwokata. Ponadto sąd ten zapytuje, czy w przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na te pytania sąd rozpoznający sprawę w postępowaniu karnym powinien odstąpić od stosowania takiego uregulowania.

163    Na mocy art. 19 dyrektywy 2016/800 państwa członkowskie zapewniają dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym skuteczny środek naprawczy na mocy prawa krajowego w przypadku naruszenia ich praw przysługujących im na mocy tej dyrektywy.

164    Na podstawie tego artykułu dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi muszą mieć możliwość skutecznego zakwestionowania naruszenia tych praw, które obejmują, jak wynika z odpowiedzi udzielonych na pytania od pierwszego do dziesiątego, prawa zagwarantowane w art. 4–6 dyrektywy 2016/800.

165    Jednakże art. 19 tej dyrektywy nie reguluje ewentualnych konsekwencji, jakie sąd rozpoznający sprawę co do istoty, w braku takiego zakwestionowania, powinien wyciągnąć z tego naruszenia w odniesieniu do dopuszczalności dowodów uzyskanych z pogwałceniem praw przyznanych przez wspomnianą dyrektywę.

166    To samo dotyczy dyrektywy 2012/13, do której odsyła art. 4 dyrektywy 2016/800, oraz dyrektywy 2013/48, do której odsyła art. 6 dyrektywy 2016/800, zawierających przepisy analogiczne do przepisów art. 19 dyrektywy 2016/800.

167    Jest prawdą, że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 przewiduje, że państwa członkowskie zapewniają, aby przy ocenie wyjaśnień złożonych przez podejrzanych lub oskarżonych lub dowodów uzyskanych z naruszeniem ich prawa dostępu do adwokata lub w przypadkach, gdy zezwolono na odstępstwo od tego prawa, szanowane były prawo do obrony i rzetelnego postępowania. Artykuł 10 ust. 2 dyrektywy 2016/343 zawiera podobny przepis w odniesieniu do oświadczeń i dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa do nieskładania wyjaśnień lub prawa do nieobciążania samego siebie.

168    Jednakże owe przepisy dyrektyw nie mają na celu uregulowania krajowych przepisów i systemów dotyczących dopuszczalności dowodów, ponieważ jak wynika z samego ich brzmienia, mają one zastosowanie „bez uszczerbku” dla tych przepisów i systemów krajowych.

169    Wynika stąd, że w obecnym stanie prawa Unii wyłącznie do prawa krajowego należy co do zasady określenie przepisów dotyczących dopuszczalności, w ramach postępowania karnego, dowodów uzyskanych z naruszeniem praw przyznanych przez dyrektywę 2016/800 [wyrok z dnia 30 kwietnia 2024 r., M.N. (EncroChat), C‑670/22, EU:C:2024:372, pkt 128].

170    W braku uregulowań Unii w danej dziedzinie do wewnętrznego porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy bowiem, zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej, określenie zasad proceduralnych dotyczących środków prawnych mających na celu zapewnienie ochrony uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii, pod warunkiem jednak, że nie są one mniej korzystne niż przepisy regulujące podobne sytuacje podlegające prawu wewnętrznemu (zasada równoważności) i że nie czynią one w praktyce niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania uprawnień wynikających z prawa Unii (zasada skuteczności) [wyrok z dnia 30 kwietnia 2024 r., M.N. (EncroChat), C‑670/22, EU:C:2024:372, pkt 129 i przytoczone tam orzecznictwo].

171    W tym względzie, co się tyczy w szczególności zasady skuteczności, należy przypomnieć, że krajowe przepisy dotyczące dopuszczalności i wykorzystywania informacji i dowodów mają na celu, zgodnie z wyborem dokonanym w prawie krajowym, uniknięcie sytuacji, w której informacje i dowody uzyskane w sposób niezgodny z prawem wyrządzałyby nienależnie szkodę osobie podejrzanej o popełnienie przestępstw. Tymczasem cel ten można zgodnie z prawem krajowym osiągnąć nie tylko poprzez zakaz wykorzystywania takich informacji i dowodów, lecz również poprzez krajowe przepisy i praktyki regulujące ocenę i wyważenie informacji i dowodów, a nawet poprzez uwzględnienie ich bezprawnego charakteru w ramach ustalania kary [wyrok z dnia 2 marca 2021 r., Prokuratuur (Warunki dostępu do danych dotyczących łączności elektronicznej), C‑746/18, EU:C:2021:152, pkt 43 i przytoczone tam orzecznictwo].

172    Konieczność wykluczenia informacji i dowodów uzyskanych z naruszeniem przepisów prawa Unii należy oceniać w szczególności w świetle zagrożenia, jakie dopuszczalność takich informacji i dowodów stwarza dla poszanowania zasady kontradyktoryjności, a tym samym prawa do rzetelnego procesu [wyrok z dnia 2 marca 2021 r., Prokuratuur (Warunki dostępu do danych dotyczących łączności elektronicznej), C‑746/18, EU:C:2021:152, pkt 44].

173    W tym względzie należy zaś zauważyć, że prawo do informacji przewidziane w art. 4 dyrektywy 2016/800 i prawo dostępu do adwokata przewidziane w art. 6 tej dyrektywy właśnie konkretyzują prawa podstawowe do rzetelnego procesu i do poszanowania prawa do obrony, ustanowione w szczególności w art. 47 i art. 48 ust. 2 Karty [zob. analogicznie wyrok z dnia 1 sierpnia 2022 r., TL (Nieobecność tłumacza ustnego i brak tłumaczenia pisemnego), C‑242/22 PPU, EU:C:2022:611, pkt 42].

174    Wynika stąd, że prawo Unii nie nakłada na państwa członkowskie obowiązku ustanowienia możliwości uznania przez sąd za niedopuszczalne dowodów obciążających z wyjaśnień złożonych przez dziecko w toku przesłuchania prowadzonego przez policję z naruszeniem praw przewidzianych w dyrektywie 2016/800, pod warunkiem jednak, że w ramach postępowania karnego sąd ten jest w stanie, po pierwsze, sprawdzić, czy prawa te, interpretowane w świetle art. 47 i art. 48 ust. 2 Karty, były przestrzegane, a po drugie, wyciągnąć wszelkie konsekwencje wynikające z tego naruszenia, w szczególności w odniesieniu do wartości dowodowej dowodów uzyskanych w tych okolicznościach.

175    Zgodnie z orzecznictwem przypomnianym w pkt 116–118 niniejszego wyroku to do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy właściwe przepisy krajowe są zgodne z wymogami wymienionymi w poprzednim punkcie niniejszego wyroku, a w stosownym przypadku dokonanie wykładni tych przepisów w możliwie najszerszym zakresie w sposób zgodny z prawem Unii, w celu zapewnienia jego pełnej skuteczności. W braku możliwości dokonania takiej wykładni powinien on, biorąc pod uwagę to, że jak wskazano w pkt 119 niniejszego wyroku, art. 6 ust. 1–3 dyrektywy 2016/800 jest bezpośrednio skuteczny, pominąć z własnej inicjatywy przepisy krajowe, które okazałyby się z nim niezgodne.

176    W świetle całości powyższych rozważań na pytania jedenaste i dwunaste należy odpowiedzieć, iż art. 19 dyrektywy 2016/800 należy interpretować w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które w ramach postępowania karnego nie zezwala na uznanie przez sąd za niedopuszczalne dowodów obciążających z wyjaśnień złożonych przez dziecko w toku przesłuchania prowadzonego przez policję z naruszeniem przewidzianego w art. 6 dyrektywy 2016/800 prawa dostępu do adwokata, pod warunkiem jednak, że w ramach postępowania karnego sąd ten jest w stanie, po pierwsze, sprawdzić, czy prawo to, interpretowane w świetle art. 47 i art. 48 ust. 2 Karty, było przestrzegane, a po drugie, wyciągnąć wszelkie konsekwencje wynikające z tego naruszenia, w szczególności w odniesieniu do wartości dowodowej dowodów uzyskanych w tych okolicznościach.

 W przedmiocie kosztów

177    Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 6 ust. 1–3 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/800 z dnia 11 maja 2016 r. w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym w związku z art. 18 tej dyrektywy

należy interpretować w ten sposób, że:

stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które, po pierwsze, nie przewiduje, by dzieci będące podejrzanymi lub oskarżonymi korzystały z pomocy adwokata, w stosownym przypadku, wyznaczonego z urzędu, przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, i to najpóźniej przed ich pierwszym przesłuchaniem, a po drugie, pozwala na przesłuchanie tych dzieci w charakterze podejrzanych pod nieobecność takiego adwokata przy przesłuchaniu.

2)      Artykuł 2 ust. 1 i 3 dyrektywy 2016/800

należy interpretować w ten sposób, że:

stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które przewiduje, iż prawo do pomocy adwokata wyznaczonego z urzędu ustaje automatycznie w odniesieniu do osób, które w momencie objęcia postępowaniem karnym były dziećmi, ale następnie ukończyły 18 lat, w zakresie, w jakim takie uregulowanie nie pozwala na ustalenie, czy stosowanie wspomnianej dyrektywy lub jej niektórych przepisów, a w konsekwencji praw, jakie ona przewiduje, jest właściwe w świetle wszelkich okoliczności sprawy, w tym ze względu na stopień dojrzałości oraz konieczność szczególnego traktowania wspomnianych osób.

3)      Artykuł 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800 w związku z art. 5 ust. 1 tej dyrektywy

należy interpretować w ten sposób, że:

stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które nie przewiduje otrzymywania przez dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym wraz z podmiotem odpowiedzialności rodzicielskiej, najpóźniej przed pierwszym przesłuchaniem tych dzieci przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, w prostym i przystępnym języku, uwzględniającym szczególne potrzeby i konieczność szczególnego traktowania wspomnianych dzieci, informacji o przysługujących im prawach zgodnie z art. 3 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym oraz o prawach ustanowionych w dyrektywie 2016/800.

4)      Artykuł 19 dyrektywy 2016/800

należy interpretować w ten sposób, że:

nie stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które w ramach postępowania karnego nie zezwala na uznanie przez sąd za niedopuszczalne dowodów obciążających z wyjaśnień złożonych przez dziecko w toku przesłuchania prowadzonego przez policję z naruszeniem przewidzianego w art. 6 dyrektywy 2016/800 prawa dostępu do adwokata, pod warunkiem jednak, że w ramach postępowania karnego sąd ten jest w stanie, po pierwsze, sprawdzić, czy prawo to, interpretowane w świetle art. 47 i art. 48 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, było przestrzegane, a po drugie, wyciągnąć wszelkie konsekwencje wynikające z tego naruszenia, w szczególności w odniesieniu do wartości dowodowej dowodów uzyskanych w tych okolicznościach.