Prawo podejrzanego dziecka do rzetelnej i prostej informacji o przysługujących mu prawach (art. 4 i 6 D. 2016/800)

Art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800 w związku z art. 5 ust. 1 dyrektywy stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które nie przewiduje otrzymywania przez dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym wraz z podmiotem odpowiedzialności rodzicielskiej, najpóźniej przed pierwszym przesłuchaniem tych dzieci przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, w prostym i przystępnym języku, uwzględniającym szczególne potrzeby i konieczność szczególnego traktowania wspomnianych dzieci, informacji o przysługujących im prawach zgodnie z art. 3 dyrektywy 2012/13 oraz o prawach ustanowionych w dyrektywie 2016/800.

Jak wynika z motywu 1 dyrektywy 2016/800, jej celem jest ustanowienie gwarancji procesowych mających zapewnić dzieciom będącym podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym możliwość zrozumienia i śledzenia takiego postępowania. Zgodnie z art. 1 tej dyrektywy ustanawia się w niej wspólne normy minimalne dotyczące między innymi prawa do informacji, które jest regulowane konkretnie przez przepisy ujęte w art. 4 wspomnianej dyrektywy.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2016/800 państwa członkowskie zapewniają, aby w sytuacji gdy dzieci zostają poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym, niezwłocznie udzielono im informacji o przysługujących im prawach zgodnie z dyrektywą 2012/13 oraz o ogólnych aspektach przebiegu postępowania.

Co się tyczy prawa do informacji, przewidzianego w art. 1 dyrektywy 2012/13, z art. 3 tej dyrektywy wynika, iż prawo to dotyczy w szczególności prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących przynajmniej różnych praw procesowych wymienionych w tym artykule, takich jak prawo dostępu do obrońcy, uprawnienie do bezpłatnej porady prawnej i warunki jej uzyskania, prawo do informacji dotyczących oskarżenia i prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego oraz prawo do odmowy składania wyjaśnień [zob. podobnie wyrok z dnia 9 listopada 2023 r., BK, C-175/22].

Jak wynika z motywu 31 dyrektywy 2016/343, powiadamianie oskarżonych o przysługujących im prawach procesowych na mocy art. 3 dyrektywy 2012/13 dotyczy nie tylko prawa do nieskładania wyjaśnień, lecz również prawa do nieobciążania samego siebie, przy czym prawa te są dwoma prawami, które państwa członkowskie powinny zapewnić tym osobom zgodnie z art. 7 dyrektywy 2016/343.

Art. 4 ust. 1 akapit drugi dyrektywy 2016/800 przewiduje, że dzieciom powinno udzielać się informacji o prawach ustanowionych konkretnie w tej dyrektywie, a w szczególności o prawach wyliczonych w jej art. 4 ust. 1 akapit drugi lit. a). Informacje te dotyczą w szczególności, po pierwsze, przewidzianego w art. 6 wspomnianej dyrektywy prawa tych dzieci do pomocy adwokata, w stosownym przypadku wyznaczonego z urzędu zgodnie z art. 18 tejże dyrektywy.

Wspomniane informacje dotyczą również przewidzianego w art. 5 dyrektywy 2016/800 prawa do poinformowania podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, a także przewidzianego w art. 15 ust. 4 tej dyrektywy prawa do towarzyszenia dziecku przez ten podmiot na etapach postępowania innych niż rozprawa oraz posiedzenia sądowe. Jak wynika z brzmienia art. 5 ust. 1 rzeczonej dyrektywy, wspomnianemu podmiotowi udziela się możliwie jak najszybciej takich samych informacji, jakie dziecko ma prawo otrzymać na mocy art. 4 dyrektywy 2016/800.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 akapity pierwszy i drugi dyrektywy 2016/800 informacje, jakich należy udzielić dzieciom o przysługujących im prawach zgodnie z tym przepisem, w sytuacji gdy dzieci zostają poinformowane, że są podejrzanymi lub oskarżonymi, muszą zostać im przekazane „niezwłocznie”.

146    W tym względzie, co się tyczy dyrektywy 2012/13, do której odnosi się ów art. 4 ust. 1 akapity pierwszy i drugi, Trybunał orzekł, że aby powiadomienie o prawach mogło być skuteczne, powinno nastąpić na wczesnym etapie postępowania. Z art. 2 tej dyrektywy wynika, że ma ona zastosowanie „od chwili poinformowania osób przez właściwe organy państwa członkowskiego, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa”. Artykuł 3 wspomnianej dyrektywy przewiduje zatem, że „[p]aństwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym niezwłocznie udzielano informacji dotyczących […] praw procesowych […], aby umożliwić skuteczne wykonywanie tych praw” (wyrok z dnia 19 września 2019 r., Rayonna prokuratura Lom, C-467/18.

Prawo do informacji o przysługujących prawach ma na celu zagwarantowanie rzetelności postępowania karnego i zapewnienie skuteczności prawa do obrony od pierwszego stadium tego postępowania. W tym względzie w motywie 19 dyrektywy 2012/13 podkreślono, że prawo do informacji o przysługujących prawach powinno zostać zrealizowane „najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem osoby podejrzanej lub oskarżonej przez policję”. Ponadto w okresie bezpośrednio następującym po zatrzymaniu osoba zatrzymana uważana jest za najbardziej narażoną na stanowiące nadużycie wymuszenie wyjaśnień, w związku z czym „zasadnicze znaczenie ma poinformowanie podejrzanego lub oskarżonego o przysługujących im prawach szybko, tzn. niezwłocznie po zatrzymaniu, oraz w najbardziej skuteczny sposób”, jak to wynika z pkt 24 wniosku Komisji z dnia 20 lipca 2010 r. dotyczącego dyrektywy [COM(2010) 392 wersja ostateczna], leżącego u podstaw dyrektywy 2012/13 (zob. podobnie wyrok z dnia 19 września 2019 r., Rayonna prokuratura Lom, C-467/18).

Z uwagi na odniesienie do dyrektywy 2012/13 zawarte w art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800 z tego ostatniego przepisu wynika, że dzieciom powinno się udzielać informacji o przysługujących im prawach możliwie najszybciej po ich poinformowaniu, że są podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym. Poinformowanie o tych prawach powinno nastąpić najpóźniej przed pierwszym przesłuchaniem wspomnianych dzieci przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy (zob. analogicznie wyrok z dnia 19 września 2019 r., Rayonna prokuratura Lom, C‑467/18)..

Jedynie przekazanie tych informacji najpóźniej przed ich pierwszym przesłuchaniem jest w stanie zagwarantować skuteczność praw, o których dzieci powinny zostać poinformowane, w szczególności prawa do pomocy adwokata zgodnie z art. 6 dyrektywy 2016/800, a tym samym umożliwić im skuteczne wykonywanie przysługującego im prawa do obrony, jak wynika to z odpowiedzi na pytania od pierwszego do czwartego.

Z art. 4 ust. 2 dyrektywy 2016/800 wynika, że informacji, o których mowa w art. 4 ust. 1 tej dyrektywy, należy udzielić pisemnie lub ustnie „w prostym i przystępnym języku”. W tym względzie, co się tyczy art. 3 ust. 2 dyrektywy 2012/13, prawodawca Unii nałożył na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, aby informacje udzielane tytułem prawa do informacji o przysługujących danej osobie uprawnieniach „zostały udzielone ustnie lub pisemnie, w prostym i przystępnym języku, z uwzględnieniem wszelkich szczególnych potrzeb osób podejrzanych lub oskarżonych, wymagających szczególnego traktowania” (zob. podobnie wyrok z dnia 19 września 2019 r., Rayonna prokuratura Lom, C-467/18).

Z motywu 18 dyrektywy 2016/800 wynika, że informacji, które należy przekazać dziecku zgodnie z art. 4 tej dyrektywy, powinno się udzielić z uwzględnieniem szczególnych potrzeb i konieczności szczególnego traktowania dzieci.

Wynika z tego, że dzieci te powinny otrzymywać owe informacje w wystarczająco prostym i przystępnym języku, który umożliwia im – z uwzględnieniem szczególnych potrzeb i konieczności szczególnego traktowania wspomnianych dzieci – skuteczne zrozumienie, przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania, lub organ sądowy, że przysługują im prawa, o których mowa w art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800. Prawa te obejmują w szczególności prawo do pomocy adwokata przewidziane w art. 6 tej dyrektywy, prawo do poinformowania o tych uprawnieniach także podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej zgodnie z art. 5 wspomnianej dyrektywy, a także prawo tego podmiotu do towarzyszenia dziecku na etapach postępowania innych niż rozprawa oraz posiedzenia sądowe zgodnie z art. 15 ust. 4 dyrektywy 2016/800.

Jeżeli prawo krajowe przewiduje standardowy dokument służący poinformowaniu na piśmie osób podejrzanych lub oskarżonych o przysługujących im prawach zgodnie z art. 3 dyrektywy 2012/13, dokument ten nie może być wykorzystywany do informowania dzieci znajdujących się w takiej samej sytuacji zgodnie z art. 4 dyrektywy 2016/800. Dokument taki, w zakresie, w jakim jest przeznaczony dla osób dorosłych, po pierwsze, nie odpowiada konieczności, by informacji o prawach przysługujących tym dzieciom udzielono na piśmie lub ustnie, w prostym i przystępnym dla nich języku, a po drugie, nie ma na celu poinformowania wspomnianych dzieci o prawach konkretnie ustanowionych w tej ostatniej dyrektywie.

Do sądu odsyłającego należy dokonanie w możliwie najszerszym zakresie wykładni przepisów krajowych regulujących informowanie osób będących podejrzanymi lub oskarżonymi w sposób zgodny z prawem Unii w celu zapewnienia jego pełnej skuteczności. W braku możliwości dokonania takiej wykładni powinien on, jako że art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/800 spełnia przesłanki przypomniane w pkt 119 niniejszego wyroku i jest bezpośrednio skuteczny, pominąć z własnej inicjatywy przepisy krajowe, które okazałyby się niezgodne z taką wykładnią.

Wyrok TSUE z dnia 5 września 2024 r., C-603/22

Standard: 84334 (pełna treść orzeczenia)