Uchwała z dnia 1995-03-09 sygn. III CZP 149/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 149/94

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 9 marca 1995 r.

Wniosek o wpis hipoteki nie może być uwzględniony, jeżeli dłużnik nie jest już użytkownikiem wieczystym nieruchomości, nawet wtedy, gdy wpis wymagany do przeniesienia użytkowania wieczystego został dokonany przed prawomocnym rozstrzygnięciem wcześniej złożonego wniosku o wpis hipoteki.

Przewodniczący: SSN A. Gola.

Sędziowie SN: B. Myszka (spraw.), M. Słoniewski.

Protokolant: B. Szymczak.

Uzasadnienie

W dniu 10 września 1993 r. Bank - Oddział w K. złożył w Sądzie Rejonowym wniosek o wpis hipoteki przymusowej w księdze wieczystej Kw Nr 17, w której prawo użytkowania wieczystego nieruchomości o obszarze 0.04.84 ha wpisane było na rzecz Marka K. w 1/3 części oraz Jana Stanisława K. w 2/3 częściach. Wnioskodawca dołączył do wniosku nakaz zapłaty, stanowiący tytuł zabezpieczenia, którym Sąd Rejonowy w dniu 27 listopada 1992 r. orzekł, że Marek K. ma w ciągu tygodnia zapłacić wnioskodawcy kwotę 2.825.553.500 zł z odsetkami i kosztami postępowania albo wnieść w tym terminie zarzuty.

Wniosek powyższy został wpisany do dziennika ksiąg wieczystych i opatrzony numerem Dz. Kw 66/93. W dniu 25 listopada 1993 r. Sąd Rejonowy wydał odpis księgi wieczystej Kw Nr 17; brak było w nim wzmianki o wniosku o wpis hipoteki.

Umową notarialną z 25 listopada 1993 r. Marek K. i Jan Stanisław K. zbyli swoje udziały w użytkowaniu wieczystym nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw Nr 17 Markowi C. W umowie strony zawarły wniosek o wpis w księdze wieczystej jako użytkownika wieczystego Marka C. Wypis aktu notarialnego, o którym mowa, wpłynął do Sądu Rejonowego, gdzie zawarty w tym akcie wniosek o wpis został wpisany do dziennika ksiąg wieczystych i opatrzony numerem Dz. Kw 29/93; daty wpływu wniosku w aktach księgi wieczystej nie odnotowano.

Postanowieniem z dnia 9 lutego 1994 r. Dz. Kw. 66/93 Sąd Rejonowy odmówił dokonania wpisu hipoteki przymusowej stwierdzając, że dłużnik zbył swój udział w prawie użytkowania wieczystego, wobec czego istnieje przeszkoda do wpisu.

W rewizji od tego postanowienia, która wpłynęła do Sądu Rejonowego w dniu 3 marca 1994 r., wierzyciel - wskazując na podstawy rewizyjne z art. 368 pkt 1 i 5 kpc - domagał się zmiany zaskarżonego postanowienia i uwzględnienia wniosku o wpis hipoteki.

W dniu 7 lipca 1994 r. Sąd Rejonowy rozpoznał sprawę z wniosku opatrzony numerem Dz. Kw. 29/93 i wpisał w księdze wieczystej jako użytkownika wieczystego Marka C., a w dniu 10 sierpnia 1994 r. przedstawił akt księgi wieczystej Sądowi Wojewódzkiemu w celu rozpoznania rewizji od postanowienia o odmowie dokonania wpisu hipoteki.

Przy rozpoznawaniu sprawy na skutek tej rewizji Sąd Wojewódzki powziął wątpliwości wyrażone w przedstawionym zagadnieniu prawnym, przytoczonym w sentencji uchwały. Uzasadnienie prawne Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.), nazywanej dalej w skrócie ustawą o ks. wiecz., wierzyciel, którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Hipotekę taką, nazwaną przez ustawodawcę przymusową, ustanawia się na wniosek wierzyciela na podstawie tytułu wykonawczego, można ją uzyskać także na podstawie tymczasowego zarządzenia sądu (art. 110 ustawy o ks. wiecz.). Jej przedmiotem mogą być: własność lub udział w współwłasności nieruchomości, a ponadto prawa wymienione w art. 65 ust. 3 i 4 ustawy o ks. wiecz., a więc m.in. użytkowanie wieczyste bądź udział w tym prawie.

Do hipoteki, której przedmiotem jest użytkowanie wieczyste, stosuje się odpowiednio przepisy o hipotece na nieruchomości (art. 65 ust. 5 ustawy o ks. wiecz.). Zgodnie z art. 67 ust. 1 ustawy o ks. wiecz. do powstania hipoteki - o ile nie zachodzi wyjątek określony w ust. 2 tego artykułu - niezbędny jest wpis w księdze wieczystej. Ma on charakter konstytutywny, co oznacza, że stanowi jedną z przesłanek powstania hipoteki, w tym także hipoteki przymusowej.

Wpis hipoteki przymusowej - jak wynika z przytoczonego na wstępie art. 109 ust. 1 - może nastąpić tylko na prawie osoby, która według tytułu wykonawczego jest dłużnikiem wnioskodawcy. Stanowisku takiemu Sąd Najwyższy dał wyraz w uchwale z dnia 30 maja 1994 r., III CZP 72/94, stwierdzając, że wniosek o wpis hipoteki przymusowej nie może być uwzględniony, gdy dłużnik utracił już prawo własności nieruchomości na skutek wcześniejszej czynności przeniesienia własności tej nieruchomości (por.: OSNCP 1994, poz. 235). Rozpoznając wniosek o wpis hipoteki przymusowej na użytkowaniu wieczystym (udziale w tym prawie) sąd powinien więc zbadać, czy wpis ma nastąpić przeciwko użytkownikowi wieczystemu, który według tytułu wykonawczego jest dłużnikiem wnioskodawcy (art. 109 ust. 1 w zw. z art. 65 ust. 3 i 5 oraz art. 46 ustawy o ks. wiecz.). Sąd Wojewódzki powziął wątpliwości co do chwili właściwej dla oceny tej kwestii i rozważał, czy zgodnie z art. 316 § 1 kpc. w zw. z art. 13 § 2 kpc oraz art. 37 ustawy o ks. wiecz. należy brać za podstawę treść księgi wieczystej istniejącą w chwili orzekania o wniosku o wpis hipoteki przymusowej, czy też - z uwagi na treść art. 29 ustawy o ks. wiecz. - stan rzeczy istniejący w chwili złożenia wniosku o dokonanie wpisu.

Rozważania rozpocząć trzeba od przypomnienia, że według art. 37 ustawy o ks. wiecz. sąd rejonowy rozpoznaje sprawy o wpis w księdze wieczystej w postępowaniu nieprocesowym, przy uwzględnieniu zmian wynikających z tej ustawy. Wymieniony przepis odsyła zatem - w wypadkach odmiennie w ustawie o ks. wiecz. nie uregulowanych - do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym. Przepisy te nie regulują samodzielnie wszystkich zagadnień, wobec czego w sprawach o wpis w księdze wieczystej -zgodnie z art. 13 § 2 kpc - stosuje się odpowiednio również przepisy o procesie.

Art. 316 § 1 kpc wyraża podstawową zasadę orzekania rządzącą procesem cywilnym, zgodnie z którą właściwy dla wyrokowania jest stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy, czyli - z reguły - w chwili wydania wyroku (art. 326 § 1 kpc). "Stanem rzeczy" w rozumieniu art. 316 § 1 kpc są zarówno przepisy prawa, na podstawie których ma być podjęte rozstrzygnięcie jak i okoliczności faktyczne sprawy. Przytoczona zasada ma odpowiednie zastosowanie również w postępowaniu nieprocesowym (art. 13 § 2 kpc). Została ona przez ustawodawcę skierowana do sądu pierwszej instancji. W razie zmiany stanu prawnego, na którym oparte zostało rozstrzygnięcie tego sądu, sąd rewizyjny, na podstawie art. 316 § 1 kpc w zw. z art. 393 § 1 kpc, uwzględnia zmieniony stan prawny. W tym zakresie przepis art. 316 § 1 kpc ma odpowiednie zastosowanie także w postępowaniu rewizyjnym. Nie odnosi się to jednak do zmian stanu faktycznego zaistniałych po wydaniu orzeczenia przez sąd pierwszej instancji. Sąd rewizyjny bowiem uwzględnia te zmiany tylko w zakresie unormowanym w art. 385 § 1, art. 368 pkt 6 oraz art. 371 § 1 zd. ostatnie kpc (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1983 r., III CZP 23/83, OSNCP 1984, poz. 44).

Ustawa o ks. wiecz. normuje niektóre kwestie samodzielnie, eliminując stosowanie w tym zakresie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (np. art. 42, art. 47, art. 48 czy art. 5153 ustawy o ks. wiecz.); nie zawiera jednak przepisu, który wyłączałby stosowanie przewidzianej w art. 316 § 1 kpc zasady orzekania. Przykładem takiej regulacji był, obowiązujący przed dniem 1 stycznia 1947 r., § 93 ustawy hipotecznej z 25 lipca 1971 r., Nr 95 austr. dz. u. p.), który stanowił, że "chwila wniesienia podania do sądu hipotecznego jest stanowczą dla ocenienia tego podania". Pod rządem wymienionego przepisu sąd, rozpoznając podanie hipoteczne, uwzględniał stan księgi gruntowej istniejący w chwili wniesienia podania; według tego też stanu oceniał dopuszczalność żądanego wpisu. Przepisu będącego odpowiednikiem wspomnianego § 93 nie zawierał jednak obowiązujący od 1 stycznia 1947 r. dekret z dnia 11 października 1946 r. - Prawo o księgach wieczystych (Dz. U. Nr 57, poz. 320 ze zm.). Nie zawiera go też ustawa o ks. wiecz., która w art. 47 tylko w ograniczonym zakresie wyłącza stosowanie art. 316 § 1 kpc. Stosownie bowiem do art. 47 ustawy o ks. wiecz. okoliczność, że po złożeniu wniosku o wpis osoba, na której rzecz wpis ma nastąpić, albo osoba, której prawo ma być wpisem dotknięte, zmarła lub została pozbawiona bądź ograniczona w możności rozporządzenia prawem albo w zdolności do czynności prawnych -nie stanowi przeszkody do wpisu. Należy zatem przyjąć, że wyrażona w art. 316 § 1 kpc zasada orzekania - z zastrzeżeniem wyjątku, o którym wyżej mowa - obowiązuje również sąd rejonowy przy rozpoznawaniu spraw o wpis w księdze wieczystej. Nie może prowadzić do odmiennego wniosku przepis art. 29 ustawy o ks. wiecz., stanowiący, że wpis w księdze wieczystej ma moc wsteczną od dnia złożenia wniosku o dokonanie wpisu, a w wypadku wszczęcia postępowania z urzędu - od dnia wszczęcia tego postępowania. Czym innym jest wynikająca z przytoczonego przepisu moc wsteczna wpisu, czym innym natomiast - ocena zasadności wniosku o wpis, czyli dopuszczalności wpisu. Moc wsteczna wpisu, będąc jedną z zasad postępowania wieczystoksięgowego, oznacza tylko to, że powstanie skutków prawnych wpisu jest wcześniejsze niż data jego orzekania. Zasada ta ma znaczenie przy określaniu pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych wpisanych do księgi wieczystej oraz ujawnionych w tej księdze praw osobistych i roszczeń (art. 12 i art. 20 ustawy o ks. wiecz.). Dotyczy ona przy tym dokonanego wpisu, a więc takiego, którego dopuszczalność została już poddana ocenie sądu. Dopiero dokonany wpis wywołuje skutki wsteczne w zakresie, o którym mowa w art. 29 ustawy o ks. wiecz. (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1981 r., III CRN 283/80, OSNCP 1981, poz. 195 oraz z dnia 18 lutego 1994 r., III CZP 4/94, OSNCP 1994 , poz. 170).

Merytoryczne rozpoznanie wniosku o wpis wymaga - jak wynika z art. 46 ustawy o ks. wiecz. - zbadania treści wniosku, treści i formy dołączonych do niego dokumentów oraz treści księgi wieczystej. Oceniając zasadność wniosku, czyli dopuszczalność żądanego wpisu, sąd rejonowy - jak była już o tym wyżej mowa - bierze za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili orzekania, w tym także istniejącą w tej dacie treść księgi wieczystej, tzn. stan ujawnionych w niej praw.

Użytkowanie wieczyste (udział w tym prawie) może być przedmiotem rozporządzenia. Do przeniesienia tego prawa - zgodnie z art. 237 k.c. - stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości. Powołany przepis przesądza o konieczności zachowania formy aktu notarialnego dla czynności przenoszącej użytkowanie wieczyste na inny podmiot (art. 158 k.c.), jednakże sama umowa nie powoduje jeszcze przeniesienia tego prawa. Zgodnie bowiem z art. 19 ust. 1 zd. drugie ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jednol. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.) oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste i przeniesienie tego prawa w drodze umowy wymaga wpisu w księdze wieczystej. Wpis ma w tym wypadku charakter konstytutywny, co oznacza, że w razie niezachowania przesłanki wpisu czynność rozporządzająca mająca na celu przeniesienie użytkowania wieczystego nie wywołuje zamierzonego w niej skutku. Dopiero wpis nabywcy jako uprawnionego z tytułu użytkowania wieczystego powoduje, że dochodzi do nabycia użytkowania wieczystego przez nowy podmiot, a tym samym - utraty tego prawa przez osobę, która dokonuje jego przeniesienia. Skutek, o którym mowa, następuje przy tym z chwilą upływu terminu do wniesienia rewizji od wpisu albo - w razie złożenia rewizji - z chwilą jej oddalenia. Innymi słowy, dopiero prawomocny wpis wywołuje skutek konstytutywny, którego wyrazem jest przeniesienie użytkowania wieczystego. Wniosek taki należy wyprowadzić z odpowiedniego zastosowania reguły ogólnej wyrażonej w art. 521 § 1 kpc. Ustawa o ks. wiecz. nie normuje bowiem kwestii skuteczności orzeczeń, do których - zgodnie z art. 49 tej ustawy - należy również wpis. Z treści art. 8 i art. 56 ustawy o ks. wiecz. wynika jedynie, że wpis z chwilą jego dokonania, a więc choćby nieprawomocny, jest osłonięty rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych, którą wyłącza dopiero wzmianka o rewizji, brak natomiast w ustawie o ks. wiecz. wypowiedzi co do skuteczności wpisu w formie skutków konstytutywnych. Wobec braku odmiennego uregulowania tej kwestii odpowiednie zastosowanie ma reguła, w myśl której postanowienia rozstrzygające sprawę co do istoty stają się skuteczne po uprawomocnieniu (art. 521 § 1 kpc w zw. z art. 37 ustawy o ks. wiecz.).

Problem ujęty w pytaniu prawnym dotyczy sytuacji, w której wpis wymagany do przeniesienia przez dłużnika prawa użytkowania wieczystego został dokonany przed prawomocnym rozstrzygnięciem wcześniej złożonego wniosku o wpis hipoteki przymusowej. W takiej sytuacji w chwili orzekania o wniosku o wpis hipoteki przymusowej dłużnikowi nie przysługuje już prawo użytkowania wieczystego, a osoba wpisana w księdze wieczystej jako uprawniona z tytułu tego prawa nie jest dłużnikiem wnioskodawcy. Możliwość uwzględnienia wniosku o wpis hipoteki jest zatem - z przyczyn, o których była już mowa -wyłączona. Gdyby nawet przeniesienie użytkowania wieczystego nastąpiło dopiero po wydaniu przez sąd rejonowy postanowienia o odmowie wpisu hipoteki, sąd rewizyjny bowiem - zgodnie z art. 385 § 1 kpc - powinien wziąć okoliczność tę pod rozwagę jako fakt wiadomy mu urzędowo.

Trzeba jednak zauważyć, że przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się jako następstwo niezachowania zasad kolejności obowiązujących przy rozpoznawaniu wniosków o wpis w tej samej księdze wieczystej. Ustawa o ks. wiecz. zawiera przepisy regulujące prowadzenie dziennika ksiąg wieczystych, kolejność złożenia wniosku o wpis oraz instytucję wzmianki o wniosku (art. 43-45), które pozwalają na skonstruowanie takich zasad i służą ich realizacji. Z przepisów tych wynika, że wniosek o wpis powinien być niezwłocznie wciągnięty do dziennika ksiąg wieczystych i opatrzony numerem kolejnym, który należy niezwłocznie zaznaczyć w odpowiednim dziale księgi wieczystej (wzmianka o wniosku); o kolejności wniosku rozstrzyga przy tym dzień jego złożenia, czyli wpływu do sądu prowadzącego księgę wieczystą lub dzień jego sporządzenia w tym sądzie. Wniosek o niższym numerze kolejnym jest zatem zawsze wcześniejszy od wniosku o wyższym numerze kolejnym. Przepisy o numerze kolejnym wniosku muszą mieć znaczenie dla prowadzenia księgi wieczystej, w przeciwnym razie bowiem konstrukcja numeru kolejnego byłaby zbędna. Z przepisów tych należy wprowadzić regułę, że wpisy powinny być dokonywane w kolejności, jaką wskazują numery kolejne wniosków. Innymi słowy, wzmianki o wniosku poczynione w księdze wieczystej powinny dyktować kolejność rozpoznawania wniosków. Znajomość tych wzmianek - z uwagi na treść art. 2 zd. drugie ustawy o ks. wiecz. - obowiązuje również przy rozpoznawaniu wniosku o wpis wszczynającego postępowanie w określonej sprawie (zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy o ks. wiecz. rozpoznając sprawę sąd bada jedynie "... treść wniosku ...").

Powinność rozpoznawania spraw o wpis w kolejności poczynionych w księdze wieczystej wzmianek nie oznacza, że w każdym razie sąd nie może przed wykreśleniem danej wzmianki przystąpić do rozpoznania wniosku z następnej wzmianki. Jeżeli wnioski dotyczą wpisu praw, które mogą obciążać nieruchomość w większej ilości, zachowanie omawianej zasady kolejności ma jedynie znaczenie porządkowe, gdyż o pierwszeństwie wpisanych praw przesądzi dzień złożenia wniosku, a nie kolejność wpisu (art. 12 i art. 29 ustawy o ks. wiecz.). Inaczej ma się rzecz, gdy wnioski o wpis kolidują ze sobą. Sytuacja taka zachodzi w razie złożenia wniosku o wpis hipoteki przymusowej na użytkowaniu wieczystym, a następnie wniosku o wpis wymagany do przeniesienia przez dłużnika użytkowania wieczystego na inną osobę. Pozytywne załatwienie drugiego z wymienionych wniosków (o wyższym numerze kolejnym) wyklucza takie załatwienie pierwszego. Przy tego rodzaju wnioskach wzmianka o wniosku, która ma skutek tzw. zastrzeżenia miejsca w księdze wieczystej, blokuje księgę dla wpisów z wniosków o wyższych numerach kolejnych. Dopiero po jej wykreśleniu sąd może przystąpić do rozpoznania sprawy z wniosku o wyższym numerze kolejnym. W razie nieuwzględnienia wniosku o wpis hipoteki wzmianka o tym wniosku, która powinna być w księdze wieczystej poczyniona, podlega wykreśleniu z urzędu po uprawomocnieniu się postanowienia o odmowie dokonania wpisu (art. 45 ustawy o ks. wiecz.). Przed uprawomocnieniem się tego postanowienia sąd nie powinien przystępować do rozpoznania wniosku o wpis wymagany do przeniesienia użytkowania wieczystego. Przy wnioskach kolizyjnych bowiem zasada, że wzmianki dyktują kolejność rozpoznawania wniosków, winna być przestrzegana.