Uchwała z dnia 1993-09-15 sygn. II UZP 15/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II UZP 15/93

Uchwała z dnia 15 września 1993 r.

Przewodniczący: Prezes SN J. Wasilewski.

Sędziowie SN: H. Ciepła, S. Dmowski, T. Flemming-Kulesza, K. Kolasiński, K. Kołakowski, T. Romer (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora W. Bryndy, po rozpoznaniu w dniu 15 września 1993 r. wniosku Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, skierowanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do rozpoznania przez skład siedmiu sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego, o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące zagadnienie prawne:

"Czy dopuszczalna jest droga sądowa do dochodzenia, na podstawie art. 298 k.h., od członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne?"

podjął następującą uchwałę:

Droga sądowa jest dopuszczalna do dochodzenia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne od członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na podstawie art. 298 k.h.

Uzasadnienie

Minister Pracy i Spraw Socjalnych zwrócił się na podstawie art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz. U. z 1990 r. Nr 26, poz. 153 ze zm.) z wnioskiem o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na pytanie prawne przytoczone w sentencji uchwały.

Przedstawienie pytania Minister Pracy i Spraw Socjalnych uzasadnił występującymi w tej kwestii zasadniczymi rozbieżnościami w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przytoczył uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 1991 r. III CZP 46/91, zgodnie z którą niedopuszczalna jest droga sądowa z powództwa Skarbu Państwa (Urzędu Skarbowego) przeciwko członkom zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością o zapłatę podatków obciążających tę spółkę w wypadku, gdy egzekucja przeprowadzona przeciwko spółce okazała się bezskuteczna, oraz uchwałę z dnia 19 czerwca 1993 r. III CZP 162/92, w myśl której "dopuszczalna jest droga sądowa do dochodzenia na podstawie art. 298 k.h. od członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne".

Zdaniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, działanie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w sprawie dochodzenia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne w takiej sytuacji musi być sprzeczne z jedną z tych uchwał Sądu Najwyższego. Podkreślił także, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych powinien dysponować możliwie najszerszymi instrumentami dochodzenia należności z tytułu składek. Obowiązek bowiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne bywa często nie tylko zaniedbywany, ale wręcz z premedytacją omijany.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W myśl art. 298 § 1 kodeksu handlowego (k.h.) jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu spółki odpowiadają osobiście i solidarnie za jej zobowiązania.

Zgodnie z § 2 art. 298 k.h. członek zarządu może uwolnić się od odpowiedzialności, o której mowa w § 1 art. 298 k.h., jeżeli wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono upadłość lub wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości (postępowanie układowe), albo że niezgłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego upadłości nastąpiło nie z jego winy, albo wreszcie, że pomimo niezgłoszenia upadłości oraz niewszczęcia postępowania zapobiegającego upadłości wierzyciel nie poniósł szkody.

Artykuł 298 k.h. stanowi wyjątek od zasady, że za zobowiązania podmiotu prawa odpowiada ten podmiot, obciążając odpowiedzialnością za zobowiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością członków zarządu, a więc osoby trzecie, które według art. 159 § 3 k.h. nie odpowiadają osobiście za zobowiązania spółki.

Dlatego też art. 298 k.h. jest przepisem szczególnym, ustanawiającym wyjątek od zasady, wyrażonej w art. 159 § 3 k.h., że wspólnicy nie odpowiadają osobiście za zobowiązania spółki. Odpowiedzialność członków zarządu spółki, określona w art. 298 k.h., to odpowiedzialność za zobowiązania spółki, a ratio legis tego przepisu jest wprowadzenie dodatkowego zabezpieczenia wierzycieli. Zabezpieczenie to jest uwarunkowane nienależytym prowadzeniem spraw spółki przez członków zarządu (art. 298 § 2 k.h.), które doprowadziło do bezskuteczności egzekucji. Członkowie zarządu na podstawie art. 298 k.h. odpowiadają za wszelkie zobowiązania spółki. Przepis ten nie stwarza podstaw do dokonywania wyłączeń np. ze względu na charakter zobowiązania.

Przesłanką odpowiedzialności z art. 298 k.h. jest to, aby egzekucja przeciwko spółce okazała się bezskuteczna. Dopiero bezskuteczność egzekucji uruchamia odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki.

Dla odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o., przewidzianej przez art. 298 k.h., charakterystyczne są orzeczenia przemawiające przeciwko możliwości rozszerzenia tej odpowiedzialności na inne niż członkowie zarządu osoby. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 28 czerwca 1937 r. C I 324/38 (OSN 1939, z. 4, poz. 179) stwierdził, że przepis art. 298 k.h. ma zastosowanie jedynie do zarządców spółki z ograniczoną odpowiedzialnością formalnie ustanowionych i wpisanych do rejestru handlowego, nie obejmuje zaś wspólnika mającego tylko prawo podpisu w zastępstwie członka zarządu. W orzeczeniu z dnia 27 listopada 1936 r. C I 1441/36 (OSN 1937, z. 11-12, poz. 407) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że przepisy art. 298 k.h. o odpowiedzialności zarządców spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za jej zobowiązania dotyczą wyłącznie członków zarządu, ustanowionych w sposób wskazany w § 3 art. 195 k.h. i w tym charakterze wpisanych do rejestru handlowego (pkt 4 art. 166 k.h.), nie zaś osób faktycznie tylko spełniających pewne czynności z zakresu zarządu spółką.

Powyższe orzeczenia akcentują ścisłą interpretację kręgu osób wymienionych w art. 298 k.h. jako ponoszących odpowiedzialność subsydiarną ze względu na wyjątkowy charakter tego przepisu w stosunku do art. 159 k.h.

Charakterystyczne są też dwa orzeczenia dotyczące samej egzekucji, o której mowa w art. 298 k.h. W orzeczeniu z dnia 2 lutego 1954 r. III C 454/53 Sąd Najwyższy stwierdził, że dla odpowiedzialności członków zarządu spółki nie jest bezwzględnym warunkiem uprzednie przeprowadzenie bezskutecznej egzekucji. W wypadku gdy na podstawie stanu majątkowego spółki widoczne jest, że egzekucja z majątku spółki nie zaspokoi wierzyciela, może być ustalona odpowiedzialność członków zarządu spółki bez uprzedniej egzekucji przeciwko spółce; ze strony wierzyciela wystarczy w takim wypadku wskazanie, że egzekucja nie doprowadziłaby do zaspokojenia roszczenia.

W orzeczeniu z dnia 21 lipca 1959 r. CR 1240/58 Sąd Najwyższy uznał, że dyspozycja art. 298 § 1 k.h. nie może być rozumiana w tym sensie, jakoby przewidziane w niej zwolnienie członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z odpowiedzialności za zobowiązania spółki miało być uzależnione od stwierdzenia, że wierzyciel w ogóle nie poniósł szkody, lecz istotna jej treść polega na tym, że omawiane zwolnienie powinno nastąpić wówczas, gdy zostało stwierdzone, że szkoda powstała wskutek niemożności wyegzekwowania danego zobowiązania z majątku spółki, jeżeli niemożność ta nie pozostaje w żadnym związku przyczynowym z niezgłoszeniem upadłości (lub zaniechaniem wszczęcia postępowania zapobiegającego upadłości) oraz, że zobowiązanie mogłoby być pokryte z majątku spółki nawet wówczas, gdyby postępowanie upadłościowe lub zapobiegające upadłości zostało wdrożone.

Orzeczenia te wskazują na to, że art. 298 k.h. jest przepisem mającym na celu ochronę interesu wierzyciela. Odpowiedzialność członków zarządu na podstawie art. 298 k.h. może stanowić podstawę wystąpienia przeciwko nim na drogę sądową nawet wówczas, gdy wierzyciel wskaże, że ewentualna egzekucja przeciwko spółce nie doprowadziłaby do zaspokojenia jego roszczenia.

W konsekwencji nie wydaje się konieczne prowadzenie szerokich rozważań na temat egzekucji i jej bezskuteczności administracyjnej.

W uzasadnieniu do uchwały III CZP 162/92, którego wywody Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów w niniejszej sprawie podziela, stwierdzono m.in. że dla tej odpowiedzialności nie ma znaczenia charakter zobowiązania: publicznoprawny czy cywilnoprawny.

Artykuł 298 k.h., nie różnicując zobowiązań spółki według ich charakteru, stwarza samoistną, odrębną podstawę odpowiedzialności prywatnoprawnej członków zarządu spółki zarówno za zobowiązania publiczne, jak i prywatnoprawne spółki. Członkowie zarządu odpowiadają za szkodę będącą wynikiem obniżenia potencjału majątkowego spółki. Dla tak rozumianej odpowiedzialności odszkodowawczej członków zarządu spółki z o.o. ustawa wprowadza domniemanie "szkody", winy oraz swoisty związek przyczynowy między zachowaniem zarządu a ową szkodą, inne niż dla nienależytego wykonania zobowiązania głównego.

Obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne wynika z ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.).

Zgodnie z art. 26 pkt 1 cyt. ustawy składki na ubezpieczenie społeczne są dochodami Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ze środków Funduszu pokrywa się przede wszystkim wydatki na świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego oraz należne od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych odsetki za opóźnienie w ustaleniu prawa do świadczeń lub ich wypłacie (art. 27 pkt 1 cyt. ustawy).

Zgodnie z art. 35 omawianej ustawy składki na ubezpieczenie społeczne pracowników oraz należności z tytułu odsetek i dodatkowych opłat (w razie nieopłacania składek lub opłacania ich z opóźnieniem) nie opłacane w terminie podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Artykuł 36 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych dopuszcza możliwość stosowania tych samych zasad od składek na ubezpieczenie społeczne osób nie będących pracownikami. Tym samym nie można już mówić o jednolitym charakterze składki na ubezpieczenie społeczne jako składki o charakterze wyłącznie przymusowym, której obowiązek opłacania powstaje tylko na podstawie stosunku publicznoprawnego.

Ponadto sam fakt rozciągnięcia przepisów ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (Dz. U. Nr 27, poz. 111 ze zm.) przez rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 lutego 1989 r. w sprawie rozciągnięcia przepisów ustawy o zobowiązaniach podatkowych... (Dz. U. Nr 6, poz. 40) na należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne nie oznacza zmiany charakteru składki na ubezpieczenie społeczne. Składki te nie stały się automatycznie zobowiązaniem podatkowym w rozumieniu wspomnianej wyżej ustawy o zobowiązaniach podatkowych. Zostały one jedynie potraktowane tak, jak zobowiązania podatkowe celem otwarcia Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych drogi egzekucji administracyjnej do ich dochodzenia.

Nie ma przesłanek do tego, aby zobowiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne chronić w sposób słabszy niż zobowiązania wynikające z innych tytułów.

Nie ma również podstaw prawnych do pozbawienia możliwości dochodzenia zobowiązań z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne na drodze sądowej. Artykuł 298 k.h. stanowi, że członkowie zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością odpowiadają za wszelkie zobowiązania spółki, a tym samym mogą to być zobowiązania z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne. Odpowiedzialność na podstawie art. 298 k.h. nie jest zależna od sposobu, w jaki nastąpiło ustalenie zobowiązania spółki.

Wynika ona z faktu niewywiązania się przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością z zobowiązań wobec wierzyciela, którym może być także Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Bezskuteczność egzekucji otwiera temu wierzycielowi drogę postępowania sądowego celem wyrównania "szkody" poniesionej wskutek nieopłacenia składek, a odpowiedzialność członków zarządu spółki na podstawie art. 298 k.h. ma charakter cywilny.

Kierując się powyższymi względami Sąd Najwyższy podjął przytoczoną w sentencji uchwałę.

OSNC 1994 r., Nr 3, poz. 48