Modyfikacji treści stosunku ubezpieczenia na podstawie art. 357[1] k.c. (rebus sic stantibus)

Judykatura zgodnie przyjmuje, że dopuszczalne jest przekształcenie treści stosunku ubezpieczenia przez odpowiednie podwyższenie sumy gwarancyjnej na podstawie art. 357[1] § 1 k.c., w wypadku wykazania, że po powstaniu stosunku prawnego doszło do nadzwyczajnej zmiany stosunków (por. uchwała SN z dnia 26 listopada 1991 r., III CZP 122/91, uchwała (7) SN z dnia 29 grudnia 1994 r., III CZP 120/94, uchwała SN z dnia 31 maja 1994 r., III CZP 74/94, postanowienie SN z dnia 30 stycznia 2008 r., III CZP 140/07, wyroki SN z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 644/98, z dnia 29 grudnia 1994 r., II CKN 266/99, z dnia 21 września 2011 r., I CSK 727/10, z dnia 17 października 2012 r., II CSK 646/11, z dnia 30 maja 2017 r., IV CSK 445/16).

Nie jest zatem wyłączone zastosowanie tzw. dużej klauzuli rebus sic stantibus odnośnie do umów ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, istotnej zwłaszcza wobec zmiany funkcji ubezpieczeń komunikacyjnych w stosunkach społeczno-gospodarczych i przekształcenie roli wskazanej sumy z limitowania zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela na zapewnienie realnej ochrony ubezpieczonego. Rozbieżność dotyczy nadal tego, czy fakt wyczerpania sumy gwarancyjnej jest równoznaczny z wygaśnięciem zobowiązania (por. uchwała SN z dnia 2 lutego 2011 r., III CZP 128/10, wyroki SN z dnia 21 lipca 2006 r., III CSK 119/05, z dnia 17 października 2012 r., II CSK 646/11, postanowienie SN z dnia 30 stycznia 2008 r., III CZP 140/07). Wyrażany jest przy tym pogląd, że wyczerpanie sumy ubezpieczenia pociąga za sobą nie tylko ustanie odpowiedzialności, ale i wygaśnięcie kontraktowego gwarancyjnego zobowiązania ubezpieczyciela do zapłaty odszkodowania.

Znacząca grupa odmiennych orzeczeń oparta jest na założeniu, że spełnienie świadczenia tylko wtedy jest wykonaniem zobowiązania z umowy ubezpieczenia, gdy odpowiada regułom wskazanym w art. 354 § 1 k.c. (por. uchwała SN z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92, wyroki SN z dnia 5 lutego 2003 r., II CKN1245/00, z dnia 9 kwietnia 2003 r., I CKN 255/01, dnia 21 listopada 2003 r., II CK 244/02, z dnia 21 kwietnia 2005 r., III CK 645/04, z dnia 22 września 2011 r., V CNP 74/10, z dnia 29 marca 2012 r., I CSK 333/11, z dnia 19 listopada 2014 r., II CSK 191/14, z dnia 30 maja 2017 r., IV CSK 445/16). Dochodzi do tego wtedy, gdy wierzyciel jest zaspokojony i przyjmuje świadczenie bez zastrzeżeń. Stanowisko to podziela Sąd Najwyższy rozpoznający przedstawioną skargę kasacyjną.

Wyrok z dnia 11 stycznia 2018 r., III CSK 369/16

Standard: 38764 (pełna treść orzeczenia)

Sąd Najwyższy opowiedział się za dopuszczalnością zastosowania do umowy ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego przepisu art. 357[1] § 1 k.c. i do odpowiedniego podwyższenia na jego podstawie, w wyniku powództwa poszkodowanego, sumy gwarancyjnej, określonej w tej umowie (zob. uchwała (7) SN z dnia 29 grudnia 1994 r., III CZP 120/94, i wyrok SN z dnia 17 października 2012 r., II CSK 646/11). 

Art. 357[1] § 1 k.c. dotyczy wszelkich umów, także więc umowy ubezpieczenia. Odrębność tej umowy nie jest wystarczającą podstawą do wyłączenia zastosowania w odniesieniu do niej tego przepisu, silnie zdeterminowanego racjami aksjologicznymi, aktualnymi również, gdy chodzi o tę umowę. Artykuł 357[1] § 1 k.c. może więc mieć zastosowanie w przypadkach wyczerpania sumy gwarancyjnej, świadczących, ze względu na czas, w jakim doszło do wyczerpania, o niespełnieniu przez sumę gwarancyjną swej ochronnej w stosunku do poszkodowanego roli, jaką jest zachowanie realnej funkcji obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.

Stanowisko zajmowane przez Sąd Najwyższy znalazło niedawno wyraźne potwierdzenie ze strony ustawodawcy w art. 22a ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (jedn. tekst: Dz.U. 2016.2060 – dalej: „u.u.o.”). Przepis ten stanowi w ust. 1, że zakład ubezpieczeń informuje poszkodowanego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów o możliwości wyczerpania się określonej w umowie ubezpieczenia sumy gwarancyjnej, w przypadku gdy łączna kwota wypłaconych odszkodowań lub innych świadczeń przekroczy 80% określonej w umowie ubezpieczenia sumy gwarancyjnej, a w ust. 2, iż zakład ubezpieczeń przekazując informację, o której mowa w ust. 1, jednocześnie informuje poszkodowanego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia o możliwości wytoczenia powództwa o ukształtowanie na podstawie art. 357[1] k.c. stosunku prawnego wynikającego z umowy ubezpieczenia. 

Choć art. 357 § 1 k.c. wymienia tylko umowę, i podobnie w art. 22a u.u.o. jest mowa też tylko o stosunku prawnym wynikającym z umowy (ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych), a roszczenie poszkodowanego wobec Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego nie wynika z umowy, lecz z ustawy, należy dopuścić zastosowanie art. 357 § 1 k.c. także do stosunku między poszkodowanym a Ubezpieczeniowym Funduszem Gwarancyjnym, tj. umożliwić na podstawie art. 357 § 1 k.c., na żądanie poszkodowanego, również podwyższenie sumy gwarancyjnej w stosunku między poszkodowanym a Ubezpieczeniowym Funduszem Gwarancyjnym. Uzasadnia to zbieżność statusu prawnego roszczenia poszkodowanego wobec Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego ze statusem prawnym roszczenia, jakiego poszkodowany mógłby dochodzić od zakładu ubezpieczeń, gdyby posiadacz pojazdu dopełnił swego obowiązku i zawarł z wybranym zakładem ubezpieczeń umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody związane z ruchem pojazdu mechanicznego. Możliwość wyczerpania się w danym czasie sumy gwarancyjnej w razie realizowania przez poszkodowanego roszczenia wobec Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego jest taka sama, jaka byłaby w razie realizowania przez poszkodowanego roszczenie wobec zakładu ubezpieczeń, gdyby posiadacz pojazdu zawarł umowę ubezpieczenia. Za bronionym poglądem przemawia także wykładnia art. 357 § 1 k.c. oraz art. 22a u.u.o. w zgodzie z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji). Brak jakichkolwiek racjonalnych argumentów mogących uzasadniać odmienne traktowanie poszkodowanego z punktu widzenia możliwości podwyższenia sumy gwarancyjnej na podstawie art. 357 § 1 k.c. w zależności od tego, czy poszkodowany realizuje roszczenie wobec zakładu ubezpieczeń, czy też wobec Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego. Nieaktualne stanie się tu jednak całkowicie wymaganie uzależniające zastosowanie art. 357 § 1 k.c. od nieprzewidywalności nadzwyczajnej zmiany stosunków przy zawarciu umowy. Wymaganie to jest zresztą także przy stosowaniu tego przepisu do podwyższenia sumy gwarancyjnej w ramach umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych pozbawione praktycznej doniosłości ze względu na obowiązek zawarcia tej umowy i znajdujące odzwierciedlenie w zawartej umowie ustawowe określenie wysokości sumy gwarancyjnej.

Jest oczywiste w świetle brzmienia art. 357 § 1 k.c., że żądanie przekształcenia treści oznaczonego stosunku zobowiązaniowego przez sąd na podstawie art. 357 § 1 k.c. zakłada istnienie tego stosunku w chwili wystąpienia z takim żądaniem. Przedmiotem przekształcenia nie może więc być stosunek, który w chwili wytoczenia powództwa opartego na art. 357 § 1 k.c. już nie istnieje, dlatego że wskutek wykonania wygasł.

Spełnienie na rzecz poszkodowanego świadczenia w rozmiarze odpowiadającym sumie gwarancyjnej jest co do zasady jednoznaczne z wykonaniem zobowiązania przez, odpowiednio, zakład ubezpieczeń lub przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, i tym samym jednoznaczne z wygaśnięciem stosunku prawnego, w ramach którego świadczenie to zostało spełnione. Zasadą bowiem jest wykonanie zobowiązania przez spełnienie przez dłużnika ustalonego świadczenia (art. 353 k.c.).

Zasada ta dopuszcza jednak wyjątki. Według art. 354 § 1 k.c., dłużnik powinien wykonać zobowiązanie nie tylko zgodnie z jego treścią, ale i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Niezastosowanie się przez dłużnika do wymienionych w tym przepisie kryteriów pomocniczych wykonania zobowiązania – celu społeczno-gospodarczego zobowiązania, zasad współżycia społecznego, ustalonych zwyczajów - może spowodować, że mimo spełnienia świadczenia, zobowiązanie nie zostanie wykonane w sposób skutkujący jego wygaśnięciem. Aby skutek w postaci wygaśnięcia zobowiązania nastąpił, niezbędne jest bowiem pełne zaspokojenie wierzyciela, a w takim razie do pełnego zaspokojenia wierzyciela nie dochodzi (por. np. wyroki SN z dnia 22 września 2011 r., V CNP 74/10, 29 marca 2012 r., I CSK 333/11, i 19 listopada 2014 r., II CSK 191/14). W takim jednak wypadku wierzyciel ze względu na wymóg jego współdziałania przy wykonaniu zobowiązania (art. 354 § 2 k.c.) powinien niezwłocznie po spełnieniu przez dłużnika ustalonego świadczenia dać wyraz temu, że nie uważa spełnienia tego świadczenia za wykonanie zobowiązania w sposób skutkujący jego wygaśnięciem. Podobnie, ze względu na to, że art. 357[1] § 1 k.c. jest przepisem wyjątkowym - wprowadza odstępstwo od zasady pacta sunt servanda - dokonanie w takim wypadku przekształcenia stosunku zobowiązaniowego na podstawie tego przepisu należy dopuścić o tyle tylko, o ile odpowiednie powództwo zostanie wniesione przez wierzyciela niezwłocznie po zamanifestowaniu, że nie uważa on spełnienia ustalonego świadczenia za wykonanie zobowiązania skutkujące jego wygaśnięciem. Przeciwne rozwiązanie, szeroko otwierające możliwość podważania zobowiązań, w ramach których nastąpiło już spełnienie przez dłużnika ustalonego świadczenia, mogłoby zagrażać pewności obrotu prawnego, zasadą bowiem, jak wiadomo, jest wykonanie zobowiązania przez spełnienie przez dłużnika ustalonego świadczenia.

Choć więc spełnienie na rzecz poszkodowanego świadczenia w rozmiarze odpowiadającym sumie gwarancyjnej stanowi co do zasady wykonanie zobowiązania przez, odpowiednio, zakład ubezpieczeń lub przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, i tym samym powoduje wygaśnięcie stosunku prawnego, w ramach którego świadczenie to zostało spełnione, to możliwe są wyjątki od tego. Nie dojdzie, mimo spełnienia świadczenia w rozmiarze odpowiadającym sumie gwarancyjnej, do wykonania i wygaśnięcia zobowiązania wobec poszkodowanego, gdy wywołaniu takich skutków przez to świadczenie sprzeciwiają się w danych okolicznościach zasady współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczy cel zobowiązania. Jeżeli poszkodowany, zgodnie z zasadą współdziałania wierzyciela z dłużnikiem przy wykonaniu zobowiązania, da niezwłocznie wyraz temu, że spełnienia na jego rzecz świadczenia w rozmiarze odpowiadającym sumie gwarancyjnej nie uważa on za wykonanie zobowiązania w sposób skutkujący jego wygaśnięciem przez, odpowiednio, zakład ubezpieczeń lub Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, może następnie, bez nieuzasadnionej zwłoki, w braku dobrowolnego uwzględnienia jego żądania, wytoczyć powództwo o podwyższenie sumy gwarancyjnej na podstawie art. 357[1] § 1 k.c. W stanach faktycznych, do których odnosi się art. 22a u.u.o., przy stosowaniu art. 357[1] § 1 k.c. należy mieć na względzie także zawartą regulację zawartą w art. 22a u.u.o.

Pogląd ten harmonizuje też z ugruntowaną w orzecznictwie wykładnią art. 358[1] § 3 k.c., zawierającego regulację zbliżoną do zamieszczonej w art. 357[1] § 1 k.c. W świetle utrwalonej w judykaturze wykładni art. 358[1] § 3 k.c., spełnienie świadczenia w nominalnej wysokości nie zawsze oznacza wykonanie zobowiązania. Jest tak, gdy spełnienie świadczenia pieniężnego w nominalnej wysokości nie realizuje interesu wierzyciela (por. np. orzeczenia SN z dnia 3 marca 1992 r., I PZP 19/92, 22 września 2011 r., V CNP 74/10, 29 marca 2012 r., I CSK 333/11, 19 listopada 2014 r., II CSK 191/14, i 10 lutego 2016 r., I CSK 113/15). Brak przekonywających argumentów za odmienną wykładnią obu przepisów w odniesieniu do tej samej kwestii: istnienia zobowiązania podlegającego przekształceniu w razie spełnienia przez dłużnika świadczenia w ustalonym pierwotnie rozmiarze.

Wyrok SN z dnia 30 maja 2017 r., IV CSK 445/16

Standard: 38792 (pełna treść orzeczenia)