Uchwała z dnia 1991-11-26 sygn. III CZP 122/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 122/91

Uchwała z dnia 26 listopada 1991 r.

Przewodniczący: Sędzia SN G. Filcek.

Sędziowie SN: H. Ciepła, S. Dąbrowski (spr.).

Protokolant: E. Krentzel.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Franciszka D. przeciwko Państwowemu Zakładowi Ubezpieczeń w Wysokiem Mazowieckiem o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 26 listopada 1991 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łomży postanowieniem z dnia 26 września 1991 r., sygn. akt I Cr 266/91, do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

"Czy dyspozycja art. 358¹ § 3 k.c. pozwala na zasądzenie odszkodowania od Państwowego Zakładu Ubezpieczeń w wysokości wyższej aniżeli górna granica odpowiedzialności przyjęta w polisie ubezpieczeniowej wystawionej w trybie umownego ubezpieczenia zwierząt od padnięcia i uboju z konieczności (załącznik nr 1 do obwieszczenia Prezesa PZU z 15 listopada 1985 r.)?",

podjął następującą uchwałę:

w sprawach o odszkodowanie z umowy ubezpieczenia, w której określono górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, dopuszczalne jest stosowanie art. 357¹ § 1 k.c.

Uzasadnienie faktyczne

Powód Franciszek D. zawarł w listopadzie 1989 r. z pozwanym Państwowym Zakładem Ubezpieczeń umowę ubezpieczenia krów od padnięcia i uboju z konieczności. W umowie przyjęto sumę ubezpieczenia na kwotę 1.800.000 złotych.

W dniu 21 grudnia 1989 r. jedna z krów powoda została dobita i między stronami wynikł spór czy zachodził przypadek uboju z konieczności i czy powodowi należy się od pozwanego odszkodowanie. Sąd Rejonowy w Zambrowie wyrokiem z dnia 12 czerwca 1991 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda znacznie wyższą od sumy ubezpieczenia kwotę 5.065.000 złotych, przyjmując wysokość odszkodowania według cen z daty orzekania.

Rozpoznając rewizje obu stron, Sąd Wojewódzki w Łomży przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia przytoczone na wstępie zagadnienie prawne jako budzące poważne wątpliwości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wprowadzony ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny przepis art. 358¹ § 3 k.c. zawiera szczególną klauzulę rebus sic stantibus, która wiąże się ściśle z zasadą nominalizmu obowiązującą przy wykonywaniu zobowiązań pieniężnych. Wykładnia tego przepisu powinna zatem uwzględniać przepisy określające zakres tej zasady.

Obecnie zasada nominalizmu ma swoje sformułowanie w art. 358¹ § 1 k.c.: jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

Przy tym sformułowaniu nie ulega wątpliwości, że zasada nominalizmu nie ma zastosowania do świadczeń, których wysokość nie została jeszcze ustalona. W umowie ubezpieczenia strony - określając sumę ubezpieczenia - ustaliły tylko górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń (art. 824 § 1 k.c.), nie przesądzając wysokości świadczenia, które stosownie do art. 363 § 2 k.c. z reguły ustalane jest według cen z daty ustalenia odszkodowania.

Skoro nie zachodzą podstawy do stosowania zasady nominalizmu z art. 358¹ § 1 k.c., nie ma również potrzeby stosowania art. 358¹ § 3 k.c. przewidującego wyjątki od tej zasady.

W przedstawionym przez Sąd Wojewódzki zagadnieniu prawnym w istocie nie chodzi o odstąpienie od zasady nominalizmu, lecz o zmianę łączącej strony umowy ubezpieczenia, w części określającej górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń.

Zatem problem dotyczy możliwości stosowania ogólnej zasady rebus sic stantibus wyrażonej w art. 357¹ § 1 k.c.

Ze sformułowania art. 357¹ k.c. wynika, że klauzula rebus sic stantibus powinna być stosowana wyjątkowo, tylko wtedy mianowicie, gdy z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą.

Ocena stanu faktycznego pod kątem tych przesłanek wymaga rozważenia przez Sąd orzekający wszystkich okoliczności sprawy. Nadto art. 357¹ § 1 k.c. wymaga, by owych trudności albo niebezpieczeństwa rażącej straty strony nie przewidywały przy zawarciu umowy. Rozstrzygnięcie modyfikujące prawa i obowiązki wynikające z umowy musi brać pod uwagę interes obu stron. Nie można, chroniąc przed rażącą stratą dłużnika, narażać na takąż stratę wierzyciela, nie można całego ryzyka zmiany stosunków przerzucać na jedną tylko stronę.

Przy wszystkich wyżej wymienionych zastrzeżeniach stwierdzić trzeba, że przepis art. 357¹ § 1 k.c. może mieć zastosowanie do różnych zobowiązań, których źródłem jest umowa. Nie ma podstaw do zacieśniania znaczenia tego przepisu do niektórych tylko rodzajów umów. W grę może wchodzić także umowa ubezpieczenia.

Artykuł 357¹ § 1 k.c. daje Sądowi możliwość oznaczenia wysokości świadczenia, mieści się w tym możliwość zmiany ustalonej w umowie sumy ubezpieczenia.

Przepis art. 824 § 1 k.c. określający, iż suma ubezpieczenia jest górną granicą odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń nie ma charakteru iuris cogentis, dlatego nie stanowi przeszkody w stosowaniu art. 357¹ § 1 k.c. w tym zakresie.

Z powyższych względów na przedstawione zagadnienie udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.