Zbieg roszczeń z art. 138 k.r.o. z art. 358[1] § 3 k.c. i z art. 840 k.p.c.

Nie jest zmianą powództwa w rozumieniu art. 193 k.p.c. zmiana żądania obniżenia alimentów (art. 138 k.r.o.) na żądanie częściowego pozbawienia wykonalności wyroku zasądzającego alimenty i wskazanie - jako podstawy nowego żądania - tylko art. 840 § 1 k.p.c., jeżeli w przytoczonym stanie faktycznym nie ma elementów, mogących uzasadniać powództwo opozycyjne.

Według ustalonej judykatury można żądać zmiany wysokości albo ograniczenia czasu trwania świadczeń alimentacyjnych tylko w drodze powództwa z art. 138 k.r.o., albowiem przepis ten - jako szczególny - wyłącza powództwo opozycyjne przewidziane w art. 840 k.p.c. (zob. uchwałę SN z dnia 16 listopada 1954 r., I CO 45/54, wyrok SN z dnia 12 września 1969 r., III CRN 524/69, wyrok SN z dnia 14 stycznia 1972 r., III CRN 446/71, teza VII uchwały pełnego składu ICiA SN z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86). Nie stanowi też przeszkody do rozpoznania sprawy w trybie art. 138 k.r.o. okoliczność, że powód nadał swemu żądaniu formę powództwa opozycyjnego z art. 840 k.p.c., gdyż rzeczą sądu jest zastosowanie do żądania pozwu - w związku z jego uzasadnieniem - właściwych przepisów prawa.

Orzeczenie wydane w wyniku powództwa opozycyjnego nie narusza prawomocności wyroku, w przeciwieństwie do wyroku w sprawie o zmianę zakresu obowiązku alimentacyjnego, który niweczy prawomocne ustalenie co do wysokości alimentów, czasu trwania obowiązku alimentacyjnego i określa je na nowo. Dlatego zmiana obowiązku alimentacyjnego może nastąpić w drodze powództwa z art. 138 k.r.o.

Powództwo z art. 840 k.p.c. jest natomiast procesową formą obrony dłużnika, zwalczającego wykonalność prawomocnego wyroku. Ze względu na odmienny charakter obu powództw sąd, nie bacząc na sformułowanie żądania, powinien wyjaśniać rzeczywistą jego treść i podejmowane czynności procesowe dostosować do właściwego rodzaju powództwa, albo z art. 138 k.r.o. albo z art. 840 k.p.c. (zob. powołany wyrok z dnia 12 września 1969 r., III CRN 524/69 oraz uchwałę pełnego składu ICiA SN z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86 - teza VII).

Wskazanie przez powoda przepisów prawa materialnego, mających stanowić podstawę prawną orzeczenia, jakkolwiek nie wymagane, może nie pozostawać bez znaczenia dla przebiegu i wyniku sprawy, jeśli pośrednio określa także okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie pozwu (zob. w tym przedmiocie bardzo stanowczy - ze względu na okoliczności sprawy - wyrok SN z dnia 23 lutego 1999 r., I CKN 252/98).

Pełnomocnik powódki "zmieniając" powództwo wskazał, że podstawą żądania jest art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Rzecz jednak w tym, że ani powódka w swoich zeznaniach, ani jej pełnomocnik nie skonkretyzowali okoliczności, do których mógłby odnosić się art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., lecz okolicznościami tymi pozostały w dalszym ciągu możliwości zarobkowe powódki, czyli okoliczności do których odnosi się art. 138 k.p.c. W tej sytuacji nie można przyjąć, że nastąpiła zmiana powództwa w rozumieniu art. 193 k.p.c.

Nie jest zatem zmianą powództwa w rozumieniu art. 193 k.p.c. zmiana żądania obniżenia alimentów (art. 138 k.r.o.) na żądanie częściowego pozbawienia wykonalności wyroku zasądzającego alimenty i wskazanie - jako podstawy nowego żądania - tylko art. 840 § 1 k.p.c., jeżeli w przytoczonym stanie faktycznym nie ma elementów, mogących uzasadniać powództwo opozycyjne.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, iż sprawa, w której zgłoszono oparte na art. 138 k.r.o. żądanie zmiany orzeczenia dotyczącego obowiązku alimentacyjnego przez obniżenie kwot prawomocnie zasądzonych z tego tytułu, jest - bez względu na podnoszone okoliczności - "sprawą o alimenty dotyczącą wysokości świadczeń", o jakiej mowa w art. 393 pkt 2 k.p.c. (postanowienie SN z dnia 25 listopada 1997 r., I CZ 143/97).

Postanowienie SN z dnia 19 października 1999 r., II CZ 108/99

Standard: 11579 (pełna treść orzeczenia)

Podstawę orzekania o zmianie wysokości świadczeń alimentacyjnych, wynikających z orzeczenia lub umowy, stanowić może tylko art. 138 k.r.o. jako przepis szczególny. Pogląd taki znajduje potwierdzenie w dotychczasowym orzecznictwie dotyczącym stosunku art. 138 k.r.o. do art. 840 k.p.c. (przede wszystkim w uchwale SN z dnia 16 grudnia 1987 r. III CZP 91/86, teza VII), które ma pełne zastosowanie również do relacji między art. 138 k.r.o. i art. 3581 § 3 k.c.

Ten ostatni przepis, mający zastosowanie do wszystkich zobowiązań, ma charakter ogólny, wobec czego należy stosować zasadę lex posterior generalis non derogat legi priori speciali. Poza tym sprawy dotyczące obowiązku alimentacyjnego ze względu na swą doniosłość społeczną korzystają z preferencji zarówno procesowych, jak i materialnoprawnych (np. wyłączenie możliwości umorzenia przez potrącenie, niedopuszczalność zbycia tego prawa i zrzeczenia się).

Artykuł 138 k.r.o. jest korzystniejszy dla uprawnionego, ponieważ obejmuje szerszy zakres przyczyn uzasadniających żądanie zmiany wysokości prawomocnie zasądzonych świadczeń, niż art. 358[1] § 3 k.c., który jako przyczynę, uwzględnia tylko istotną zmianę siły nabywczej pieniądza. Dlatego, bez względu na powoływaną podstawę przez stronę powodową, Sąd orzekając o żądaniu zmiany wysokości obowiązku alimentacyjnego powinien brać pod uwagę przesłanki wymienione w art. 138 k.r.o.

Uchwała SN z dnia 16 kwietnia 1991 r., III CZP 24/91

Standard: 32890 (pełna treść orzeczenia)