Uprawnieni do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie (art. 545 k.p.c.)

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć także osoba, która ma być ubezwłasnowolniona.

Zgodnie z art. 545 § 1 k.p.c., wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewni w linii prostej i rodzeństwo (art. 61 [7] k.r.o.) oraz przedstawiciel ustawowy, a także - stosownie do art. 7 k.p.c. – prokurator, Rzecznik Prawo Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka (por. art. 14 pkt 4 w związku z art. 1 ust. 2 i 3 ustawy z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 648 ze zm., oraz art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy z 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, Dz.U. Nr 6, poz. 69 ze zm.). Należy przyjąć, że inicjatywa wymienionych organów publicznych, ze względu na drastyczną ingerencję w prywatność i dobra osobiste, powinna być wyjątkiem; wystąpienie z wnioskiem może być uzasadnione w szczególności wtedy, gdy w sposób oczywisty występują przesłanki określone w art. 13 lub 16 k.c. oraz gdy nie ma innych osób uprawnionych do zgłoszenia wniosku na podstawie art. 545 § 1 k.p.c. albo gdy osoby uprawnione uchylają się od tego albo nie są w stanie samodzielnie zgłosić wniosku wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, nieporadności lub z innych wyjątkowych przyczyn.

Mimo, że enumeratywny katalog osób legitymowanych do zgłoszenia wniosku o ubezwłasnowolnienie należy z punktu widzenia zasad legislacji uznać za zamknięty (delimitatywny), w orzecznictwie oraz doktrynie zaznaczył się spór co do tego, czy taką osobą jest także bezpośrednio zainteresowany, a więc osoba spoza tego katalogu. Przeważał pogląd wyłączający możliwość złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie „samego siebie”, oparty przede wszystkim na wykładni historycznej i językowej, której wyniki nie pozwalały na jakiekolwiek koncesje podmiotowe (por. orz. SN z dnia 8 kwietnia 1954 r., I CR 138/54, z dnia 4 kwietnia 1957 r., 3 CR 588/56, postanowienia SN z dnia 7 czerwca 1965 r., II CR 148/65, i z dnia 7 stycznia 1966 r., I CR 371/65, a także uzasadnienie uchwały (7) SN z dnia 10 listopada 1969 r., III CZP 56/69 oraz uz. uchwały pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 14 października 2004 r., III CZP 37/04).

Były jednak - zarówno w orzecznictwie, jak i piśmiennictwie - wyrażane także poglądy przeciwne, wysuwające na czoło cel ubezwłasnowolnienia, a więc przede wszystkim interes oraz ochronę prawną i społeczną osoby, która ma być ubezwłasnowolniona (por. postanowienie SN z dnia 20 października 1965 r., II CR 273/65).

Współcześnie - w okresie ugruntowanej od ponad półwiecza doktryny praw człowieka, opartej na poszanowaniu godności ludzkiej i kwestionującej instytucję ubezwłasnowolnienia opartą na niepełnosprawności psychicznej - prymat wykładni językowej i historycznej, odwołującej się do poglądów prawnych, medycznych, filozoficznych i socjologicznych ukształtowanych na przełomie XIX i XX wieku, musi być zakwestionowany.

Przemawiają za tym racje humanistyczne i społeczne, zwłaszcza po podpisaniu Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r., ratyfikowanej przez Polskę w dniu 25 października 2012 r. (Dz.U. z 2012 r., poz. 1669; por. oświadczenie rządowe z dnia 25 września 2012 r., Dz.U. z 2012 r., poz. 1170), w której podkreśla się, że dyskryminacja kogokolwiek ze względu na niepełnosprawność jest pogwałceniem przyrodzonej godności i wartości osoby ludzkiej. W związku z tym w wymienionej Konwencji przyjęto popieranie, ochronę i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne. Mając to na względzie, strony Konwencji zobowiązały się zapewnić osobom niepełnosprawnym, na zasadzie równości z innymi osobami, skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości, w tym przez dostosowanie przepisów procesowych, w celu ułatwienia skutecznego w nim udziału (por. uz. uchwały SN z dnia 26 lutego 2015 r., III CZP 102/14).

Zważywszy, że zaawansowane prace legislacyjne prowadzone w Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości, mające na celu dostosowanie prawa polskiego do wymagań wymienionej Konwencji, m.in. przez wyeliminowanie instytucji ubezwłasnowolnienia i wprowadzenia „opieki nad pełnoletnim”, zostały przerwane, ciężar adaptacyjny postanowień Konwencji musi - tam gdzie to możliwe - spoczywać na judykaturze, a zwłaszcza judykaturze Sądu Najwyższego. Nie ulega przy tym wątpliwości, że przyznanie osobie niepełnosprawnej, dotkniętej zaburzeniami psychicznymi lub innymi ograniczeniami przewidzianymi w art. 13 § 1 i art. 16 § 1 k.c., uprawnienia do zgłoszenia wniosku o jej ubezwłasnowolnienie respektuje postanowienia Konwencji i stanowi przejaw uszanowania godności takiej osoby. Uprawnienie bezpośrednio zainteresowanego do złożenia stosownego wniosku przewidywał wyraźnie przygotowany przez Komisję Kodyfikacyjną projekt zmian kodeksu postępowania cywilnego (projektowany art. 598a § 1 k.p.c.; por. Protokół z posiedzenia zespołu problemowego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego ds. zdolności do czynności prawnych osób niepełnosprawnych psychicznie z dnia 15 stycznia 2015 r.).

Jest oczywiste, że osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, to osoba bezpośrednio i najbardziej zainteresowana wynikiem postępowania o ubezwłasnowolnienie, a w wielu wypadkach także jego wszczęciem (por. także art. 546, 547 i 553 k.p.c.). Ta szczególna pozycja tej osoby w postępowaniu jej dotyczącym nie może być osłabiana brakiem uprawnienia do zgłoszenia wniosku o ubezwłasnowolnienie, nie tylko w sytuacjach, w których osoby wymienione w art. 545 § 1 k.p.c. nie chcą lub nie mogą tego uczynić, co może się zdarzyć i co szczególnie drastycznie ogranicza prawo osoby niepełnosprawnej do jej ubezwłasnowolnienia, a w konsekwencji do uzyskania opieki lub kurateli. Niezależnie od tego trudno zaaprobować sytuację, w której zainteresowany może, a niekiedy musi zwrócić się o wniesienie wniosku o jego ubezwłasnowolnienie do prokuratora, nie mając gwarancji, że jego interes zostanie uwzględniony, a nie może złożyć takiego wniosku bezpośrednio do sądu, zachowując przy tym wszystkie gwarancje wynikające z art. 45 Konstytucji.

Godność człowieka jest uwzględniania i szanowana tylko wtedy, gdy ma on możliwość samodzielnej realizacji swojej osobowości, a zwłaszcza gdy nie jest wyłącznie przedmiotem działań ze strony innych uprawnionych podmiotów realizujących za niego jego prawa i cele (por. art. 30 Konstytucji). Za oceną idącą w tym kierunku przemawiają także argumenty uwzględnione przez Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z dnia 7 marca 2007 r., K 28/05 (OTK- 2007, nr 3, poz. 24), powołując się na art. 31 Konstytucji, zakwestionował art. 559 k.p.c. w brzmieniu sprzed zmiany dokonanej ustawą z dnia 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 831), pozbawiający osobę ubezwłasnowolnioną prawa do samodzielnego inicjowania postępowania w sprawie zmiany lub uchylenia jej ubezwłasnowolnienia.

Jest oczywiste, że skoro z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może obecnie, po zmianie art. 559 k.p.c., wystąpić także ubezwłasnowolniony, to brak podstaw - zważywszy że wniosek o zmianę ubezwłasnowolnienia z całkowitego na częściowe jest w istocie wnioskiem osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie o ubezwłasnowolnienie częściowe (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2012 r., III CSK 169/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 97) - do odejmowania osobie z zaburzeniami psychicznymi prawa do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie wtedy, gdy nie była dotychczas ubezwłasnowolniona. Z tego względu, po zmianie art. 559 k.p.c., straciły aktualność, zasadne wcześniej, zastrzeżenia Sądu Najwyższego wyrażone w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2004 r., III CZP 37/04.

Trzeba pamiętać, że skuteczność czynności podejmowanych w postępowaniu cywilnym przez określoną osobę jest uzależniona od dysponowania przez nią zdolnością sądową oraz zdolnością procesową (art. 64 i 65 k.p.c.), przy czym ugruntowany jest pogląd, iż zdolność procesową ma także osoba, która jest dotknięta zaburzeniami psychicznymi, nawet w stopniu wyłączającym trwale świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jeżeli osiągnęła pełnoletność i nie została ubezwłasnowolniona. Jej zdolność procesowa wypływa wprost z pełni zdolności do czynności prawnych (art. 65 § 1 k.p.c. w związku z art. 11 i 12 k.c.) (por. np. uchwała (7) SN z dnia 12 grudnia 1960 r. - zasada prawna - I CO 25/60, uchwały SN z dnia 29 września 1969 r., III CZP 74/69 i z dnia 26 lutego 2015 r., III CZP 102/14, postanowienie SN z dnia 26 sierpnia 1970 r., I CZ 84/70 oraz wyrok SN z dnia 19 maja 1976 r., IV PRN 8/76).

Uchwała SN z dnia 28 września 2016 r., III CZP 38/16

Standard: 48215 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Według art. 545 § 1 k.p.c. wniosek o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie może zgłosić: małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, wreszcie jej przedstawiciel ustawowy. Redakcja cytowanego przepisu i charakter spraw o ubezwłasnowolnienie prowadzi do wniosku, iż wyliczenie to jest wyczerpujące i - poza prokuratorem - inne osoby nie mają uprawnienia do wszczęcia postępowania o ubezwłasnowolnienie.

Prokuratorowi przysługuje prawo wszczęcia postępowania o ubezwłasnowolnienie, ale ocena potrzeby wystąpienia z takim wnioskiem należy wyłącznie do niego.

W niniejszej sprawie prokurator nie złożył takiego wniosku; przystąpił on jedynie do postępowania wszczętego przez skarżącego. Przystąpienie zaś prokuratora do toczącego się postępowania nie sanuje braku legitymacji do wszczęcia postępowania, gdyż prokurator nie reprezentuje interesu konkretnej osoby, ale zawsze jest rzecznikiem interesu ogólnego. Przeciwnie nawet, prawidłowość wszczęcia postępowania stanowi wręcz konieczną przesłankę możliwości przystąpienia prokuratora do toczącej się sprawy.

Postanowienie SN z dnia 7 stycznia 1966 r., I CR 371/65

Standard: 29214 (pełna treść orzeczenia)