Uchwała z dnia 1969-11-10 sygn. III CZP 56/69

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akty III CZP 56/69

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 10 listopada 1969 r.

Przewodniczący: Prezes J. Pawlak. Sędziowie: W. Bryl, R. Czarnecki, J. Ignatowicz, J. Majorowicz, B. Łubkowski (sprawozdawca), J. Pietrzykowski.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej W. Bryndy rozpoznał wniosek Prezesa Sądu Najwyższego Izby Cywilnej z dnia 11 czerwca 1969 r. o podjęcie uchwały w następujących sprawach:

"I. Czy ubezwłasnowolnionemu przysługuje uprawnienie":

a) do postawienia wniosku o wszczęcie postępowania z 559 k.p.c. o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia?

b) do wniesienia skargi o wznowienie postępowania w sprawie jego ubezwłasnowolnienia?

1. Jaki jest tryb postępowania sądu (w razie negatywnej odpowiedzi na pytanie pod I) w razie wniesienia przez ubezwłasnowolnionego: a) wniosku o uchylenie (zmianę) ubezwłasnowolnienia, b) skargi o wznowienie postępowania, a w szczególności, czy sąd ma obowiązek stosowania art. 70 i art. 199 § 2 k.p.c., czy też może uważać wniosek taki za niebyły?

III. Czy i jakie uprawnienia przysługują ubezwłasnowolnionemu w razie wszczęcia postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia, a w szczególności, czy osobiście bierze on udział w tym postępowaniu (czy jest samodzielnym uczestnikiem) oraz czy przysługują mu osobiście środki odwoławcze od postanowień wydanych w tym postępowaniu?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

1. Ubezwłasnowolnionemu nie przysługuje uprawnienie do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia. W wypadku gdy skierowane przez ubezwłasnowolnionego do sądu pismo w tym przedmiocie nie daje podstawy do wszczęcia postępowania z urzędu, przewodniczący zawiadamia o tym przedstawiciela ustawowego osoby ubezwłasnowolnionej.
2. Ubezwłasnowolniony może wnieść skargę o wznowienie postępowania w sprawie, w której orzeczono jego ubezwłasnowolnienie, tylko przez swego przedstawiciela ustawowego. Skuteczność takiej skargi wniesionej przez samego ubezwłasnowolnionego zależy od uzupełnienia braku w zakresie zdolności procesowej.
3.  Do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie uchylenia lub zmiany ubezwłasnowolnienia uprawniony jest również sam ubezwłasnowolniony.

Uzasadnienie

Postawione składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego zagadnienie prawne zmierza do wyjaśnienia wątpliwości, jakie wyłoniły się w dotychczasowej judykaturze Sądu Najwyższego oraz w wypowiedziach doktryny w kwestii uprawnienia ubezwłasnowolnionego do wystąpienia z wnioskiem o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia. Wątpliwości te powstały w związku z nierecypowaniem do kodeksu postępowania cywilnego artykułu 19 § 1 dekretu z dnia 29 sierpnia 1945 r. "w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie". Przepis ten w sposób wyraźny przyznawał ubezwłasnowolnionemu prawo złożenia wniosku o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia oraz wyjaśnił, że do takiego postępowania stosuje się odpowiednio przepisy ogólne i przepisy postępowania dotyczące samego ubezwłasnowolnienia.

1. Przepis art. 559 § 1 k.p.c., który w pewnym co najmniej stopniu jest odpowiednikiem art. 19 wymienionego dekretu, nie wyjaśnia, kto jest uprawniony do zgłoszenia wniosku o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia, jak również nie odsyła do przepisów dotyczących samego ubezwłasnowolnienia. Komisja Kodyfikacyjna bowiem, zamieszczając art. 559 k.p.c. w części dotyczącej postępowania o ubezwłasnowolnienie, uważała za samo przez się zrozumiałe, że przepisy dotyczące postępowania o ubezwłasnowolnienie mają odpowiednie zastosowanie do postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia.

Przy przyjęciu tego założenia, które nie budziło i nie budzi zastrzeżeń, krąg osób uprawnionych do zgłoszenia wniosku o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia jest taki sam, jak określony w art. 545 § 1 k.p.c. krąg osób uprawnionych do zgłoszenia wniosku o ubezwłasnowolnienie.

Art. 545 § 1 k.p.c. wylicza taksatywnie osoby uprawnione do zgłoszenia wniosku o ubezwłasnowolnienie i zalicza do nich małżonka osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewnych w linii prostej i rodzeństwo oraz przedstawiciela ustawowego. Poza tymi osobami wniosek o ubezwłasnowolnienie może także zgłosić prokurator na podstawie art. 7 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.

Te same osoby - jako uprawnione do wystąpienia z wnioskiem o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie - wymienił art. 10 dekretu z dnia 29 sierpnia 1945 r. "w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie". Pod rządem tego dekretu Sąd Najwyższy zajmował też jednolite stanowisko, że wniosek o ubezwłasnowolnienie mogą zgłosić wyłącznie osoby wymienione w art. 10 dekretu.

Takie samo stanowisko już pod rządem art. 545 k.p.c. zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 7 lutego 1965 r. w sprawie II CR 148/68 (OSNCP 1966/2/30) i w orzeczeniu z dnia 3 października 1966 r. w sprawie II CR 317/66 (OSNCP 1967/6/104), w którym podkreślił, że art. 545 k.p.c. w sposób wyczerpujący wymienia krąg osób uprawnionych do wystąpienia z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie. Również w orzeczeniu z dnia 7 stycznia 1966 r. w sprawie I CR 371/65 (OSNCP 1966/7-8/133 i PiP 1967/12/1068), Sąd Najwyższy stwierdził, że redakcja art. 545 k.p.c. i charakter spraw o ubezwłasnowolnienie prowadzi do wniosku, iż wyliczenie to jest wyczerpujące i że poza prokuratorem inne osoby nie mają uprawnienia do wszczęcia postępowania o ubezwłasnowolnienie.

Odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 20 października 1965 r. w sprawie II CR 273/65 (OSNCP 1966/7-8/124) przyjmując, że wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić także osoba, która ma być ubezwłasnowolniona. Sąd Najwyższy w orzeczeniu tym uznał, że "przepis art. 545 § 1 k.p.c. ma na celu wyeliminowanie osób, co do których z reguły nasuwać się może przepuszczenie, że działają one we własnym interesie, a nie w trosce o osobę dotkniętą chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi. Dlatego też art. 545 § 1 k.p.c. w zakresie postępowania o ubezwłasnowolnienie wyłączył ogólny przepis art. 506 i 510 § 1 k.p.c. w ten sposób, że zacieśnił krąg osób zainteresowanych w zgłoszeniu wniosku o ubezwłasnowolnienie innej osoby do jej małżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa i przedstawiciela ustawowego. Założenia te w sposób oczywisty nie wchodzą w grę, gdy wnioskodawcą jest osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, i dlatego nie można jej odmówić legitymacji do złożenia takiego wniosku".

Z przyjętą w powyższym orzeczeniu wykładnią art. 545 § 1 k.p.c. nie można się zgodzić.

Artykuł 506 k.p.c. ustala jedynie zasadę, że "sąd wszczyna postępowanie nieprocesowe na wniosek" oraz wyjątek od tej zasady, że "w wypadkach w ustawie wskazanych sąd wszczyna to postępowanie z urzędu". O tym, kto jest uprawniony do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego, przepis ten w ogólne nie wspomina. Kwestię tę regulują przepisy odnoszące się do poszczególnych rodzajów spraw. Według tych przepisów do złożenia wniosku są legitymowani: każdy zainteresowany, jeśli chodzi o uznanie za zmarłego (art. 527 k.p.c.), osoba, wobec której zachodzi okoliczność wyłączająca wstąpienie w związek małżeński, jeśli chodzi o zezwolenie na zawarcie małżeństwa (art. 561 § 1 i 2 k.p.c.), przysposabiający, jeśli chodzi o przysposobienie (art. 585 § 1 k.p.c.), itp. Z tej przyczyny również art. 545 § 1 k.p.c. określa krąg osób legitymowanych do zgłoszenia wniosku o ubezwłasnowolnienie.

Artykuł 510 § 1 k.p.c. natomiast ustala tylko, kto jest zainteresowany i w jakich wypadkach zainteresowany staje się uczestnikiem postępowania. Nie oznacza to jednak, żeby zainteresowany był legitymowany do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania. Chodzi tu o dwa różne pojęcia.

Ustawodawca, określając w art. 545 § 1 k.p.c. krąg osób uprawnionych do zgłoszenia wniosku o ubezwłasnowolnienie w ten sam sposób jak w art. 10 § 1 dekretu w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie, uznał tym samym za aktualny ten stan prawny, jaki istniał pod rządem art. 10 cyt. dekretu.

Poza wyżej przedstawioną interpretacją gramatyczną art. 10 dekretu, uzasadniającą pogląd o braku legitymacji osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie, za wykładnią taką przemawia również treść art. 19 dekretu. Przepis ten bowiem, nakazując w postępowaniu o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia odpowiednie stosowanie przepisów dotyczących postępowania o ubezwłasnowolnienie, wymienia m.in. również art. 10 dekretu, z tą jednak zmianą, że do zgłoszenia wniosku o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia uprawniony jest nadto sam ubezwłasnowolniony. W przepisie tym zatem ustawodawca w sposób autorytatywny stwierdza, że osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, nie należy do kręgu osób wymienionych w art. 10 dekretu i dlatego przyznaje jej to uprawnienie w postępowaniu o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia.

Stan prawny istniejący pod rządem art. 19 dekretu uległ zmianie pod rządem kodeksu postępowania cywilnego, gdyż do kodeksu tego nie wprowadzono tej części art. 19 dekretu, w której udzielono ubezwłasnowolnionemu prawa do wystąpienia z wnioskiem o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia, dając w zamian możność wszczęcia tego postępowania z urzędu.

Należy nadto podkreślić, że wszędzie tam, gdzie ustawodawca uważał za pożądany udział osoby, która ma być ubezwłasnowolniona lub która została już ubezwłasnowolniona, wyraźnie stwierdził to w tekście odpowiednich przepisów. I tak w art. 546 k.p.c. stwierdził, że uczestnikiem postępowania z mocy samego prawa jest osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, a w art. 560 k.p.c., że ubezwłasnowolniony jest uprawniony do zaskarżenia postanowień.

Wysuwany na podstawie treści powyższych dwóch przepisów argument, że osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, powinna mieć prawo złożenia wniosku w sprawie o ubezwłasnowolnienie i w sprawie o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia z tej przyczyny, że, jako uczestnik postępowania, z mocy samego prawa jest uprawniona do wniesienia rewizji od orzeczenia oddającego wniosek jednej z osób wymienionych w art. 545 § 1 k.p.c. - jest nieuzasadniony. Tego rodzaju możliwość nie wynika bowiem z cech szczególnych postępowania o ubezwłasnowolnienie i może wystąpić w każdym rodzaju postępowania nieprocesowego. Uczestnik każdego postępowania nieprocesowego jest uprawniony do zaskarżenia niekorzystnego dla siebie orzeczenia. Nie każdy z nich natomiast może być wnioskodawcą.

Nierecypowanie do kodeksu postępowania cywilnego możliwości zgłoszenia wniosku o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia przez ubezwłasnowolnionego zapobiega konieczności wszczynania postępowania na skutek wniosków oczywiście bezzasadnych, wnoszonych przez ludzi psychicznie chorych. Przepis art. 559 § 1 k.p.c. zabezpiecza jednak interesy tych osób przez wprowadzenie w tym przepisie możności uchylenia lub zmiany ubezwłasnowolnienia przez sąd z urzędu. Takie rozwiązanie problemu w istocie rzeczy zabezpiecza w sposób pełniejszy interes ubezwłasnowolnionego i wiążący się z nim interes społeczny, uwzględniając nadto w sposób właściwy potrzeby praktyki sądowej.

Reasumując, wniosek o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia mogą zgłosić tylko osoby wymienione w art. 545 § 1 k.p.c., a nadto prokurator. Osoby te działają we własnym imieniu, ale jedynie w interesie ubezwłasnowolnionego. Mają one samodzielną legitymację do zgłoszenia wniosku z art. 559 k.p.c.

Pisma innych osób (nie wymienionych w art. 545 § 1 k.p.c.), a więc także pisma ubezwłasnowolnionego do sądu w sprawie uchylenia lub zmiany ubezwłasnowolnienia, mogą stanowić jedynie materiał uzasadniający wszczęcie postępowania przez sąd z urzędu. Jeżeli materiał ten nie daje podstawy do wszczęcia postępowania z urzędu, przewodniczący sądu zawiadamia o tym przedstawiciela ustawowego ubezwłasnowolnionego, dając mu w ten sposób możność ewentualnego uzupełnienia materiału i zgłoszenia na jego podstawie wniosku o wszczęcie postępowania z art. 559 k.p.c.

2. Inaczej natomiast przedstawia się kwestia legitymacji ubezwłasnowolnionego do wniesienia skargi o wznowienie postępowania w sprawie jego ubezwłasnowolnienia.

Przepisy dotyczące ubezwłasnowolnienia nie zajmują się postępowaniem o wznowienie postępowania. Do postępowania o wznowienie postępowania w sprawie o ubezwłasnowolnienie mają zatem zastosowanie przepisy ogólne (art. 399 i nast. k.p.c.), regulujące to postępowanie.

Z mocy art. 399 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem może żądać każdy uczestnik postępowania, którym ma interes w uchyleniu lub zmianie takiego orzeczenia.

Ubezwłasnowolniony nie ma jednak zdolności do czynności prawnych (art. 12 k.c.), przy czym brak ten wynika nie z faktu braku rzeczywistych możliwości kierowania postępowaniem, lecz z mocy orzeczenia sądu orzekającego ubezwłasnowolnienie, i istnieje on tak długo, dopóki istnieje prawomocne orzeczenie sądu w tym względzie. Osoba nie posiadająca zdolności do czynności prawnych nie posiada również zdolności procesowej, a zatem nie może samodzielnie podejmować ze skutecznością czynności, które mają na celu wszczęcie postępowania sądowego (art. 65 w związku z art. 66 k.p.c.). Ubezwłasnowolniony może więc wnieść skargę o wznowienie postępowania w sprawie, w której orzeczono jego ubezwłasnowolnienie, tylko przez swego ustawowego przedstawiciela. Skuteczność takiej skargi wniesionej przez samego ubezwłasnowolnionego zależy od uzupełnienia braku w zakresie zdolności procesowej.

O uzupełnienie braków należy się zwracać do przedstawiciela ustawowego, zgodnie bowiem z art. 66 k.p.c. osoba fizyczna nie mająca zdolności procesowej może podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego. Przedstawiciel ustawowy, nie będąc stroną (uczestnikiem postępowania), ma na zewnątrz, a więc w stosunku do sądu i pozostałych uczestników postępowania uprawnienia przysługujące stronie. Do niego też należy się zwracać o uzupełnienie braków skargi o wznowienie postępowania, wniesionej przez samego ubezwłasnowolnionego.

III. Do postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia stosuje się odpowiednio przepisy regulujące postępowanie o ubezwłasnowolnienie.

Osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, jest (art. 546 § 1 pkt 1 k.p.c.) z mocy samego prawa uczestnikiem postępowania o ubezwłasnowolnienie. Jest zatem również z mocy samego prawa uczestnikiem postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia i bierze udział w tym postępowaniu, tak jakby miała pełną zdolność procesową.

Obok ubezwłasnowolnionego jednak bierze również udział jego przedstawiciel ustawowy. I on bowiem z mocy samego prawa (art. 546 k.p.c.) jest uczestnikiem postępowania.

Takie same argumenty przemawiają za stosowaniem art. 560 k.p.c. do postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia.

Nie bez znaczenia jest także usytuowanie tego przepisu po przepisie wprowadzającym postępowanie o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia oraz użycie w tym przepisie określenia "ubezwłasnowolniony". W żadnym bowiem z przepisów regulujących postępowanie o ubezwłasnowolnienie nie użyto terminu "ubezwłasnowolniony", ale zawsze posługiwano się terminem "osoba, która ma być ubezwłasnowolniona". Należy również zwrócić uwagę na treść art. 559 § 2 k.p.c., który w razie stwierdzenia pogorszenia się stanu zdrowia ubezwłasnowolnionego zezwala na zmianę ubezwłasnowolnienia częściowego na całkowite, co przy uwzględnieniu całości przepisów dotyczących instytucji ubezwłasnowolnienia i intencji ustawodawcy zapewnienia ochrony osobie, która ma być lub która została już ubezwłasnowolniona - w pełni uzasadnia możność zaskarżenia przez ubezwłasnowolnionego wszystkich postanowień wydanych w przedmiocie jego ubezwłasnowolnienia.

Z tych względów Sąd Najwyższy na postawione pytania prawne udzielił odpowiedzi objętej sentencją uchwały.

OSNC 1970 r., Nr 7-8, poz. 118