Zasady współżycia społecznego w sprawach o prawa stanu

Problem dopuszczalności stosowania art. 5 k.c. w sprawach o prawa stanu cywilnego wiąże się z rozstrzygnięciem kolizji między podstawowymi zasadami prawa, mianowicie zasadą prawdy (dawniej zwaną zasadą prawdy obiektywnej) oraz zasadami dobra dziecka i ochrony rodziny. Taka kolizja powstaje wtedy, gdy z zastosowania wymienionych zasad wynikają odmienne wnioski dotyczące sposobu rozstrzygnięcia określonej sprawy.

Zasada prawdy wynika z art. 3 k.p.c. i oznacza, że orzeczenie sądu powinno być zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy. Zasada prawdy jest ponadto naczelną zasadą prawa o aktach stanu cywilnego, która zmierza do zapewnienia zgodności stosunków prawnych macierzyństwa i ojcostwa z odpowiadającymi im stosunkami biologicznymi. Należy zwrócić uwagę na to, że ustawodawca zapewnia prymat zasady dobra dziecka i zasady ochrony rodziny nad zasadą prawdy, wprowadzając liczne ograniczenia w zakresie wytaczania powództw o zaprzeczenie macierzyństwa albo ojcostwa i ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa (dawniej unieważnienia uznania dziecka). Jednakże w sytuacji, gdy stosunkowi prawnemu wynikającemu z aktu stanu cywilnego nie odpowiada stosunek faktyczny (biologiczny), a stosowane powództwo zostało wytoczone we właściwym czasie i przez osobę legitymowaną, zasady dobra dziecka i ochrony rodziny nie stwarzają normatywnej podstawy oddalenia powództwa wytoczonego w sprawie o prawo stanu cywilnego. Możliwość taką stwarzają natomiast przewidziane w art. 5 k.c. zasady współżycia społecznego, i to właśnie m.in. ze względu na dobro dziecka lub ochronę rodziny.

W dawnym orzecznictwie i piśmiennictwie jednolicie przyjmowano, że niedopuszczalne jest powoływanie się na zasady współżycia społecznego w sprawach o prawa stanu cywilnego. Zmiana kierunku orzecznictwa nastąpiła w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 1968 r., II CR 164/68, według którego również w sprawach o zaprzeczenie macierzyństwa nie można się powodować wyłącznie względami nadrzędności prawdy obiektywnej w ustaleniu stanu cywilnego dziecka, jeżeli szczególne okoliczności sprawy wskazują na sprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego oraz na konieczność ochrony interesu dziecka. Pogląd ten został potwierdzony w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 1971 r., III CZP 87/70, zgodnie z którą zasady współżycia społecznego w PRL mogą stanowić podstawę do oddalenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa tylko wyjątkowo. Może to w szczególności nastąpić wówczas, gdy macierzyństwu stwierdzonemu w akcie stanu cywilnego odpowiadają zgodne z nim, od wielu lat istniejące stosunki rodzinne, a poza przesłankami natury biologicznej brak innych przyczyn o charakterze niemajątkowym, które by mogły przemawiać za potrzebą zmiany stanu cywilnego.

Odmienny pogląd wypowiedział Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 czerwca 1976 r., IV CR 177/76 (OSPiKA 1977, nr 5, poz. 85), stosownie do którego jeżeli nawet można byłoby w pewnych, zupełnie wyjątkowych i nader rzadkich wypadkach dopuścić możliwość oddalenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa tylko ze względu na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.), to w żadnym wypadku nie byłoby to możliwe wtedy, gdy dziecko zna prawdziwy stan rzeczy. W tej bowiem sytuacji nie zachodzi obawa, że dozna ono szoku psychicznego, względnie innych niekorzystnych następstw. To nietrafne stanowisko zostało krytycznie ocenione w doktrynie.

W późniejszym orzecznictwie Sąd Najwyższy potwierdził jednak pogląd wypowiedziany w wyroku z dnia 5 czerwca 1968 r., II CR 164/68 i w uchwale z dnia 7 czerwca 1971 r., III CZP 87/70, dopuszczając oddalenie powództwa ze względu na zasady współżycia społecznego również w innych sprawach o prawa stanu cywilnego (zob. tezę X pkt 6 uchwały pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 9 czerwca 1976 r., III CZP 46/75 zawierającej zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny,; uchwała (7) z dnia 27 października 1983 r., III CZP 35/83; wyrok z dnia 4 lutego 1985 r., IV CR 557/84; wyrok z dnia 13 stycznia 2005 r., III CK 126/04; uchwała z dnia 27 lutego 2020 r., III CZP 56/19).

Wyrok SN z dnia 15 stycznia 2021 r., IV CSKP 28/21

Standard: 57828 (pełna treść orzeczenia)

Powództwo prokuratora, wytoczone w sprawie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa dokonanego po urodzeniu się dziecka poczętego w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji z zastosowaniem komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy, może być oddalone przez sąd jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Od wielu lat w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że powództwa wytaczane w sprawach o prawa stanu cywilnego wyjątkowo mogą być oddalane ze względu na zasady współżycia społecznego. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 czerwca 1968 r., II CR 164/68 stwierdził, że również w sprawach o zaprzeczenie macierzyństwa nie można się powodować wyłącznie względami nadrzędności prawdy obiektywnej w ustaleniu stanu cywilnego dziecka, jeżeli szczególne okoliczności sprawy wskazują na sprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego oraz na konieczność ochrony interesu dziecka.

Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 1971 r., III CZP 87/70), zasady współżycia społecznego mogą stanowić podstawę do oddalenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa tylko wyjątkowo, może to w szczególności nastąpić wówczas, gdy macierzyństwu stwierdzonemu w akcie stanu cywilnego odpowiadają zgodnie z nim, od wielu lat istniejące stosunki rodzinne, a poza przesłankami natury biologicznej brak innych przyczyn o charakterze niemajątkowym, które by mogły przemawiać za potrzebą zmiany stanu cywilnego.

W nietrafnym wyroku z dnia 7 czerwca 1976 r., IV CR 177/76 Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie, że jeżeli nawet można byłoby w pewnych, zupełnie wyjątkowych i nader rzadkich wypadkach dopuścić możliwość oddalenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa tylko ze względu na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.), to w żadnym wypadku nie byłoby to możliwe wtedy, gdy dziecko zna prawdziwy stan rzeczy; w tej bowiem sytuacji nie zachodzi obawa, że dozna ono szoku psychicznego, względnie innych niekorzystnych następstw.

Sąd Najwyższy stwierdził w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 9 czerwca 1976 r., III CZP 46/75, zawierającej zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny, że zasady współżycia społecznego mogą stanowić podstawę oddalania powództw w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka tylko zupełnie wyjątkowo i z reguły tylko w sprawach o zaprzeczenie macierzyństwa.

W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 27 października 1983 r., III CZP 35/83 Sąd Najwyższy uznał, że żądanie męża matki zaprzeczenia ojcostwa co do dziecka poczętego w wyniku dokonanego za zgodą tego męża sztucznego zapłodnienia nasieniem innego mężczyzny może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Według wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1985 r., IV CR 557/84, wyjątkowo, gdy za tym przemawiają szczególne okoliczności (np. długotrwałe i prawidłowe funkcjonowanie małżeństwa oraz pochodzenie z małżeństwa zdrowych, dorosłych dzieci) zasady współżycia społecznego mogą przemawiać za oddaleniem powództwa o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej (art. 5 k.c.).

W wyroku z dnia 13 stycznia 2005 r., III CK 126/04 Sąd Najwyższy przyjął, że w szczególnie uzasadnionych sytuacjach dopuszcza się w orzecznictwie możliwość odstąpienia od prymatu zasady prawdy obiektywnej w sprawach o prawa stanu przez oddalenie powództwa na podstawie art. 5 k.c.

Trzeba też dodać, że w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 7 czerwca 1971 r., III CZP 87/70 Sąd Najwyższy dopuścił możliwość oddalenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa wytoczonego przez prokuratora.

Uchwała SN z dnia 27 lutego 2020 r., III CZP 56/19

Standard: 44836 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy