Compensatio lucri cum damno w przypadku zbiegu prawa do świadczeń na różnych podstawach

Zasada wyrównania korzyści z uszczerbkiem (compensatio lucri cum damno), wynikająca z unormowania art. 361 § 2 k.c., nakłada na sąd obowiązek ustalenia rozmiaru uszczerbku majątkowego podlegającego naprawieniu z uwzględnieniem korzyści odniesionej w następstwie tego samego zdarzenia szkodzącego, zaspokającej te same potrzeby poszkodowanego i mającej tę samą podstawę prawną.

Kryteria te nie są spełnione w sytuacji zbiegu świadczenia ubezpieczyciela z umowy obowiązkowego ubezpieczenia mienia - budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych (art. 59 u.o.u.) z bezzwrotnym zasiłkiem celowym przyznanym na podstawie art. 40 ust. 2 i 3 ustawy o pomocy społecznej. Powstające na tym tle i podnoszone przez skarżącego wątpliwości, rozstrzygnięte zostały na rzecz poglądu o kumulacji tych świadczeń w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2016 r., III CZP 35/16 (Biul. SN 2016, nr 9, p. 7, M. Prawn. 2016 r., nr 19, str. 1011), której tezę i uzasadniającą ją argumentację Sąd Najwyższy orzekający w sprawie niniejszej podziela.

Obowiązek spełnienia świadczenia przez ubezpieczyciela aktualizuje się w razie zaistnienia szkody pozostającej w związku przyczynowym z wypadkiem ubezpieczeniowym przewidzianym w umowie, jako zdarzenie losowe. Zakres jego odpowiedzialności wyznacza wysokość szkody z ograniczeniem do wysokości sumy ubezpieczenia. Jest to więc świadczenie odszkodowawcze, tak określone przez ustawę. Natomiast zasiłek celowy z art. 40 u.p.s., chociaż może być przyznany osobie lub rodzinie, które poniosły straty w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej niezależnie od kryterium dochodowego, to w świetle zasad ogólnych udzielania świadczeń w ramach pomocy społecznej wyrażonych w art. 2 i 3 u.p.s. służy umożliwieniu osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać wykorzystując własne środki i możliwości.

Stanowisko, zgodnie z którym zasiłek celowy z art. 40 u.p.s. nie ma funkcji odszkodowawczej i nie służy kompensacji strat prezentowane jest jednolicie w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego (zob. wyroki z dnia 19 września 2012 r., I OSK 1293, z dnia 30 marca 2012 r., I OSK 65/12, z dnia 25 października 2011 r., I OSK 1236/11, z dnia 20 lipca 2012 r., I OSK 913/12).

Pomoc społeczna jest instytucją wspierającą na zasadzie pomocniczości i z tego względu pomoc uregulowana w art. 40 u.p.s. nie stanowi formy odszkodowania służącego pokryciu wszelkich strat z danego tytułu. Pomocniczy charakter mają dokumenty stwierdzające powstanie straty i jej wysokość, nie stanowiące wiążącej podstawy do przyznania zasiłku, który ma uznaniowy charakter, a jego wysokość nie jest powiązania z wysokością straty będącej w rozumieniu tego przepisu publicznoprawną odmiana szkody. Przy udzielaniu pomocy organy pomocy społecznej powinny brać pod uwagę całokształt okoliczności i warunków życia osoby wnioskującej o pomoc oraz kierować się możliwościami pomocy społecznej.

Za przyjęciem kumulacji obu świadczeń przemawia obowiązek uiszczania przez ubezpieczającego składek na rzec ubezpieczyciela oraz bezwzględny charakter obowiązku wypłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela, w przeciwieństwie do uznaniowego charakteru zasiłku celowego. Odmienne stanowisko w tym zakresie prowadziłoby do zastępowania przez pomoc społeczną instytucji ubezpieczeniowych, które wypłacają odszkodowania osobom poszkodowanym na skutek klęsk żywiołowych i pośrednio czyniłoby je beneficjentami zasiłku celowego zmniejszając ich umowne zobowiązanie o pomoc udzielaną ze środków publicznych.

Wyrok SN z dnia 9 lutego 2017 r., IV CSK 265/16

Standard: 17868 (pełna treść orzeczenia)

Bezzwrotny zasiłek celowy przyznany na podstawie art. 40 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 12 marca 2014 r. o pomocy społecznej (jedn. tekst: Dz.U. z 2016 r., poz. 930) nie podlega zaliczeniu na poczet świadczenia z umowy obowiązkowego ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstw rolnych od ognia i innych zdarzeń losowych (art. 59 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 392 ze zm.).

Problem zbiegu świadczeń przysługujących uprawnionemu na różnych podstawach prawnych i należących do różnych systemów prawnych oraz problem przesłanek zastosowania konstrukcji compensatio lucri cum damno był wielokrotnie analizowany w orzecznictwie w aspekcie dopuszczalności zaliczenia zasiłku pogrzebowego na odszkodowanie dochodzone na podstawie art. 446 § 1 k.c., renty z ubezpieczenia społecznego na rentę wyrównawczą, kosztów pokrytych z ubezpieczenia społecznego na koszty leczenia przewidziane w art. 444 § 1 k.c., świadczeń przysługujących od zakładu pracy lub Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tzw. ustaw wypadkowych na poczet odszkodowania na podstawie prawa cywilnego, czy świadczeń z ubezpieczeń osobowych na odszkodowanie za wyrządzenie szkody na osobie (uchwała SN z dnia 15 maja 2009 r. r., III CZP 140/08, wyroki SN z dnia 13 października 2005 r., I CK 185/05, z dnia 21 sierpnia 2013 r., II CSK 681/12).

W orzeczeniach tych Sąd Najwyższy podkreślił zasadę, że odszkodowanie nie powinno przekraczać wysokości poniesionej szkody i nie może być źródłem nieusprawiedliwionego wzbogacenia poszkodowanego. Realizacji tego celu służy reguła kompensacji szkody z uzyskanymi korzyściami, mająca swą podstawę normatywną w art. 361 § 2 k.c., która nakłada obowiązek ustalenia zakresu uszczerbku majątkowego podlegającego naprawieniu z uwzględnieniem korzyści mającej źródło w tym samym zdarzeniu, zaspokajającej te same potrzeby poszkodowanego i wynikającej z tej samej podstawy prawnej. Wskazane orzeczenia dotyczyły zbiegu świadczeń należnych poszkodowanemu bądź z ubezpieczenia społecznego, bądź z ubezpieczeń osobowych, z odszkodowaniem należnym od sprawcy na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych i dlatego postulowane było wytyczenie ścisłych granic kompensacji uzyskanych korzyści ze szkodą i konieczność ścisłego wyważenia interesów poszkodowanego oraz osoby zobowiązanej do naprawienia szkody, a w rezultacie ograniczenie stosowania tej konstrukcji do sytuacji, gdy kumulacja świadczeń mogłaby prowadzić do nieusprawiedliwionego wzbogacenia poszkodowanego.

Zasiłek celowy, o którym mowa w art. 40 ust. 2 i 3 u.p.s., może być przyznany osobie lub rodzinie, które poniosły straty w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej, niezależnie od dochodu i może nie podlegać zwrotowi. Chociaż przepis ten jako jedyną przesłankę materialnoprawną przyznania zasiłku przewiduje poniesienie straty w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej i pozwala na odstąpienie od uwzględnienia wysokości dochodu, to jego wykładni należy dokonywać w świetle zasad ogólnych Działu I, Rozdziału 1 ustawy.

Celem pomocy społecznej jest umożliwianie osobom i rodzinom przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości, a rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy, przy czym potrzeby tych osób powinny być uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej (art. 2 ust. 1, 3 ust. 3 i 4 u.p.s.). Zasiłek celowy więc może, ale nie musi być przyznany, bo poza poniesieniem straty osoba ubiegająca się o przyznanie musi się znajdować w trudnej sytuacji życiowej, której sama nie może pokonać, a ponadto przyznanie zasiłku i jego wysokość są ograniczone możliwościami pomocy społecznej. Na powiązanie zasiłku celowego, o którym mowa w art. 40 ust. 1 u.p.s. z przesłanką zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej wskazuje także sformułowanie „może być przyznany również” odsyłające do ogólnej przesłanki przyznania zasiłku celowego w art. 39 u.p.s. Jak wskazuje się w doktrynie, strata w rozumieniu tego przepisu jest publicznoprawną odmianą szkody, zaś sądownictwo administracyjne prezentuje pogląd, że art. 40 ust. 1 nie jest normą szczególną w stosunku do zasad ogólnych udzielania świadczeń w ramach pomocy społecznej określonych w art. 2 i 3 u.p.s. a nadto nie służy kompensacji strat i nie ma funkcji odszkodowawczej, lecz stanowi rodzaj niezbędnej doraźnej pomocy zaistniałej w wyniku zdarzenia losowego. Wskazuje się również na jedynie pomocniczy charakter dokumentów wskazujących na powstanie i wysokość straty, bo nie stanowią one podstawy do przyznania zasiłku z uwagi na uznaniowy charakter tego świadczenia i brak powiązania wysokości zasiłku z wysokością straty (wyroki z dnia NSA z dnia 12 marca 2014 r., I OSK 2846/13, z dnia 19 czerwca 2015 r., I OSK 68/14).

Przeciwko zastosowaniu konstrukcji compensatio lucri cum damno przemawia odmienna podstawa prawna omawianych świadczeń znajdująca swe źródło w systemie prawa administracyjnego i prawa cywilnego oraz ich funkcja i cel, chociaż w obu przypadkach ich przyznanie łączy się z powstaniem szkody (straty) w majątku uprawnionego.

Umowa ubezpieczenia jest umową dwustronnie zobowiązującą oraz odpłatną i ubezpieczający opłaca składkę w zamian za ochronę ubezpieczeniową, natomiast zasiłek celowy ma charakter pomocy socjalnej, która ma zagwarantować szybkie dostarczenie środków finansowych osobom dotkniętym klęską żywiołową. Jeżeli zatem zasiłek, o którym mowa w art. 40 ust. 2 u.p.s., może kompensować stratę, to nie jest to ani jego funkcja główna, ani przesądzająca o jego charakterze. W przytoczonych wyżej judykatach Sądu Najwyższego podkreślono, że płacenie składek przez osobę objętą ubezpieczeniem społecznym przyjmowane jest jako okoliczność uzasadniająca kumulację a nie kompensację świadczeń z ubezpieczenia osobowego i odszkodowania należnego na podstawie prawa cywilnego.

Przyjąć trzeba, że opłacenie przez ubezpieczonego składek z ubezpieczenia obowiązkowego mienia jest również okolicznością przemawiającą za kumulacją świadczenia z tego ubezpieczenia i świadczenia uzyskanego z pomocy społecznej. Obowiązek wypłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela ma charakter bezwzględny, zaś zasiłek celowy zostaje przyznany w wyniku uznaniowej decyzji organu administracji w takim zakresie, w jakim mieści się to w możliwościach pomocy społecznej.

Analiza charakteru prawnego obu świadczeń prowadzi do wniosku, że chociaż u podstaw ich przyznania leży ta sama okoliczność faktyczna, to uszczerbek w majątku poszkodowanego powstały w wyniku losowego zdarzenia i korzyść uzyskana wskutek wypłaty zasiłku celowego nie są skutkiem tego samego zdarzenia. Korzyść ta jest bowiem skutkiem pozostawania przez uprawnionego w trudnej sytuacji życiowej, której sam nie może pokonać i konieczności zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej i nie jest normalnym skutkiem tego zdarzenia, które powoduje cywilnoprawną odpowiedzialność ubezpieczyciela. Samo powstanie straty nie stanowi podstawy do przyznania zasiłku celowego na podstawie art. 40 ust. 2 u.p.s., bo spełnienie tej przesłanki bez spełnienia pozostałych przesłanek określonych w art. 2, 3 i 39 u.p.s. nie uzasadnia przyznania środków z pomocy publicznej, niezależnie od rozmiaru straty. Odmowa następuje także w przypadku, gdy ubezpieczony otrzymał odszkodowanie od ubezpieczyciela (wyrok NSA z dnia 19 czerwca 2015 r., I OSK 68/14, wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 17 lutego 2015 r., IV SA/Wr 565/14).

Spełnienie świadczenia w postaci zasiłku celowego nie ma na celu zwolnienia ubezpieczyciela od obowiązku wypłaty odszkodowania, lecz nieodpłatne przysporzenie korzyści uprawnionemu, zaś zakład ubezpieczeń spełniając swoje świadczenie umarza jedynie swoje własne zobowiązanie wobec ubezpieczonego. Nie można też pominąć, że organ administracji nie może w drodze roszczenia regresowego uzyskać od ubezpieczyciela zobowiązanego do wypłaty odszkodowania zwrotu zasiłku wypłaconego ze środków publicznych.

Sąd Najwyższy dostrzega, że w niektórych przypadkach, gdy zasiłek celowy przyznany na podstawie art. 40 ust. 2 u.p.s. ma charakter bezzwrotny a ubezpieczyciel wypłaci odszkodowanie za szkodę powstałą w budynku wskutek tego samego zdarzenia losowego, może dojść do zaspokojenia tego samego interesu poszkodowanego. Pomoc społeczna ma jednak charakter subsydiarny, co oznacza, że świadczenia z obowiązkowego ubezpieczenia mienia wyprzedzają świadczenia z tytułu pomocy społecznej. Problem leży więc raczej we właściwym stosowaniu art. 40 ust. 3 u.p.s. przez organy administracji rządowej lub samorządowej w zakresie oceny, czy w razie straty powstałej wskutek uszkodzenia lub zniszczenia budynku podlegającego obowiązkowemu ubezpieczeniu, przyznany zasiłek ma mieć charakter zwrotny (zasada), czy bezzwrotny (wyjątek).

Uchwała SN z dnia 14 września 2016 r., III CZP 35/16

Standard: 17866 (pełna treść orzeczenia)

Zasiłek pogrzebowy przewidziany w art. 77 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nie podlega uwzględnieniu przy ustalaniu odszkodowania dochodzonego na podstawie art. 446 § 1 k.c.

O tym, że w istocie zasiłek pogrzebowy ma charakter pomocy socjalnej, mającej na celu zagwarantowanie szybkiego dostarczenia środków finansowych rodzinie w trudnym dla niej momencie śmierci osoby bliskiej zapewniającej dotychczas jej utrzymanie, świadczy to, że odrywa się on faktycznie od poniesionych kosztów pogrzebu, które nie muszą być udokumentowane i należy się zawsze w tej samej wysokości, nawet jeżeli rodzina poniosła z tego tytułu tylko symboliczny wydatek. Jeżeli zatem nawet w niektórych sytuacjach i w stosunku do niektórych uprawnionych zasiłek pełni funkcje odszkodowawcze, to niewątpliwie nie są to funkcje główne ani przesądzające jego charakteru; co do zasady spełnia on funkcje socjalne, a jego celem nie jest wynagrodzenie szkody poniesionej w wyniku pokrycia kosztów pogrzebu osoby ubezpieczonej ani zwolnienie sprawcy jej śmierci z obowiązku naprawienia szkody, lecz doraźna pomoc finansowa pozwalająca na pokrycie wydatków związanych ze śmiercią członka rodziny. Nie zachodzi więc tożsamość celu ani funkcji zasiłku pogrzebowego i odszkodowania z tytułu poniesienia kosztów pogrzebu przewidzianego w art. 446 § 1 k.c., stanowiąca niezbędny warunek zastosowania compensatio lucri cum damno. Przeciwko zastosowaniu tej konstrukcji przemawia także to, że zasiłek pogrzebowy przysługuje z tytułu śmierci osoby objętej ubezpieczeniem społecznym, opłacającej składki na to ubezpieczenie, a więc w pewnym zakresie przyczyniającej się do powstania funduszu socjalnego, z którego wypłacany jest zasiłek. Płacenie składek niemal powszechnie przyjmowane jest w literaturze jako okoliczność uzasadniająca kumulację, a nie kompensację świadczeń z ubezpieczenia osobowego i odszkodowania należnego na podstawie prawa cywilnego. Nie może też być obojętna przy rozważaniu zbiegu prawa do zasiłku pogrzebowego z odszkodowaniem z art. 446 § 1 k.c., nie ma bowiem podstaw, by w wyniku kompensacji podmiot zobowiązany do naprawienia szkody na podstawie przepisów prawa cywilnego czerpał korzyści z faktu wypłacenia najbliższej rodzinie poszkodowanego zasiłku pogrzebowego pełniącego dla niej w przeważającym zakresie funkcje pomocy socjalnej i pochodzącego ze środków Skarbu Państwa oraz składek poszkodowanego.

Jak wskazano, w literaturze podkreśla się, że instytucja compensatio lucri cum damno powinna być stosowana ostrożnie i tylko wówczas, gdy kumulacja świadczeń mogłaby doprowadzić do nieusprawiedliwionego wzbogacenia osoby poszkodowanej. Taka sytuacja nie zachodzi w stosunku do członków rodziny zmarłego, którym przysługuje zasiłek pogrzebowy i roszczenie odszkodowawcze wynikające z art. 446 § 1 k.c. Ze względu na charakter i źródła zasiłku pogrzebowego, w odczuciu społecznym kumulacja tych świadczeń nie prowadzi do nieusprawiedliwionego wzbogacenia uprawnionych członków rodziny. Jest raczej przeciwnie; za nieusprawiedliwione społecznie uznaje się zaliczanie zasiłku pogrzebowego na poczet odszkodowania przewidzianego w art. 446 § 1 k.c., przy braku przepisu prawa nakazującego kompensację.

Przeciwko kumulacji tych świadczeń mogło by przemawiać istnienie roszczenia regresowego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu wypłacenia zasiłku pogrzebowego, przysługujące wobec osoby obowiązanej do naprawienia szkody z tytułu poniesienia kosztów pogrzebu poszkodowanego czynem niedozwolonym. De lege lata nie istnieje jednak żaden przepis przewidujący roszczenie regresowe Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wobec osoby, której czyn spowodował śmierć poszkodowanego i konieczność wypłaty zasiłku pogrzebowego ani wobec osoby obowiązanej do wynagrodzenia szkody w postaci kosztów pogrzebu. Brak wyraźnego przepisu nie oznacza jednak, że roszczenie regresowe nie przysługuje, jeżeli brak ten jest wynikiem luki w prawie, którą można wypełnić przez wnioskowanie w drodze analogii i wskazanie właściwej normy prawnej stanowiącej podstawę regresu.

Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 15 maja 2009 r., III CZP 140/08

Standard: 17865 (pełna treść orzeczenia)