Uchwała z dnia 2000-06-20 sygn. III CZP 16/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 16/00

Uchwała z dnia 20 czerwca 2000 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Andrzej Wypiórkiewicz

Sędzia SN Marian Kocon (sprawozdawca), Sędzia SA Krzysztof Strzelczyk

Sąd Najwyższy przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn w sprawie z wniosku Krzysztofa M. o przeprowadzenie egzekucji, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 20 czerwca 2000 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Świdnicy postanowieniem z dnia 16 marca 2000 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:

"Czy dopuszczalne jest prowadzenie egzekucji o wydanie nieruchomości w oparciu o tytuł egzekucyjny - akt notarialny zaopatrzony w klauzulę wykonalności przeciwko dłużnikowi, który poddał się rygorowi egzekucji na podstawie art. 777 pkt 4 k.p.c. co do obowiązku wydania tejże nieruchomości może skutecznie prowadzić egzekucję przeciwko małżonkowi dłużnika, który nie był współwłaścicielem nieruchomości i stroną umowy, ale razem z dłużnikiem w niej zamieszkiwał i mieszka tam dalej po opuszczeniu jej przez dłużnika, jeżeli przeciwko małżonkowi dłużnika nie została nadana klauzula wykonalności?"

podjął następującą uchwałę:

Komornik, prowadząc egzekucję na podstawie aktu notarialnego, w którym sprzedawca nieruchomości poddał się egzekucji co do jej wydania, ma obowiązek usunąć z tej nieruchomości także małżonka sprzedawcy reprezentującego jego prawa.

Uzasadnienie

Zbigniew N. w dniu 20 kwietnia 1997 r., umową zawartą w formie aktu notarialnego, sprzedał Krzysztofowi M. działkę nr (...), położoną w P.Z., przy ulicy K. nr 18, zobowiązując się do wydania kupującemu przedmiotu umowy w terminie do dnia 9 maja 1997 r. i poddając się co do tego obowiązku rygorowi egzekucji z art. 777 pkt 4 k.p.c.

Sąd Rejonowy w Kłodzku postanowieniem z dnia 8 lipca 1998 r. nadał temu aktowi notarialnemu klauzulę wykonalności.

We wniosku egzekucyjnym wierzyciel Krzysztof M. domagał się wydania, opisanej na wstępie nieruchomości. Zawiadomienie o wszczęciu postępowania egzekucyjnego przeciwko wskazanemu w tytule sprzedawcy Zbigniewowi N. komornik skierował także do wymienionej we wniosku Elżbiety N., wzywając ją - jako małżonkę dłużnika - do "dobrowolnego opuszczenia (...) lokalu". Elżbieta N. na tę czynność komornika wniosła skargę do Sądu Rejonowego w Kłodzku, z wnioskiem o umorzenie egzekucji (art. 825 pkt 3 k.p.c.). Zarzuciła, że nie ma obowiązku opuszczenia sprzedanej nieruchomości, choćby z tej przyczyny, iż nie jest wymieniona w tytule wykonawczym.

Sąd Rejonowy w Kłodzku postanowieniem z dnia 18 listopada 1998 r. oddalił skargę małżonki dłużnika. Sąd ten stwierdził, że na podstawie tytułu wykonawczego obejmującego obowiązek wydania sprzedanej nieruchomości komornik prawidłowo prowadzi egzekucję również przeciwko skarżącej, zajmującej tę nieruchomość.

Rozpoznając zażalenie Elżbiety N., Sąd Okręgowy przedstawił rozstrzygane zagadnienie prawne. Zdaniem tego Sądu, obowiązek wydania sprzedanej nieruchomości, jakiemu poddał się sprzedawca (dłużnik) w akcie notarialnym, nie rozciąga się na jego małżonka, który, nie będąc stroną umowy sprzedaży, nie jest dłużnikiem nabywcy. Na gruncie przepisów kodeksu postępowania cywilnego brak jest podstaw do podjęcia czynności egzekucyjnych przeciwko osobie, która nie jest dłużnikiem. Jej sprzeciw skutkować musi umorzeniem egzekucji na podstawie art. 825 pkt 3 k.p.c. Przeciwko temu zapatrywaniu mogłoby jednak przemawiać, w ocenie Sądu Okręgowego, stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia 24 października 1996 r., III CZP 109/96 (OSNC 1997, nr 2, poz. 18), według którego, wykonując tytuł nakazujący byłym najemcom opuszczenie lokalu mieszkalnego i opróżnienie go z rzeczy i osób reprezentujących ich prawa, komornik ma obowiązek usunąć także członków rodziny i domowników dłużników oraz rzeczy należące do tych osób i wydać lokal wierzycielowi.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Akt notarialny, którym dłużnik poddał się egzekucji, jest tytułem egzekucyjnym, jeżeli poddanie to obejmuje między innymi obowiązek wydania rzeczy indywidualnie oznaczonej (ruchomej lub nieruchomości), gdy termin wydania jest w akcie oznaczony. Rozwiązanie to, obecnie zawarte w art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c., znane było już kodeksowi postępowania cywilnego powstałemu z połączenia rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. i z dnia 27 października 1932 r., ogłoszonych jako tekst jednolity z dnia 1 grudnia 1932 r., Dz. U. z 1932 r. Nr 112, poz. 934 (art. 527 pkt 5 tego kodeksu). Nadanie więc temu tytułowi klauzuli wykonalności daje podstawę do prowadzenia egzekucji o wydanie rzeczy. Wskazać przy tym należy, że skuteczność poddania się egzekucji aktem notarialnym uzależniona jest od przesłanek określonych w art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c., których spełnienie w sprawie nie budzi wątpliwości.

Istota przedstawionego zagadnienia prawnego sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy akt notarialny może być podstawą prowadzenia egzekucji sądowej o wydanie sprzedanej nieruchomości stanowiącej w chwili sprzedaży majątek odrębny małżonka sprzedawcy (dłużnika) przeciwko drugiemu małżonkowi, nie wymienionemu w treści aktu, zajmującemu tę nieruchomość.

Prawidłowe rozumienie obowiązku wydania sprzedanej nieruchomości, wynikającego z poddania się co do tego obowiązku egzekucji aktem notarialnym, musi opierać się przede wszystkim na treści przepisów prawa materialnego, normujących ten obowiązek sprzedawcy. Trzeba wskazać, że w art. 155 § 1 k.c. - stanowiącym, iż umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej lub że strony inaczej postanowiły - została wyrażona zasada konsensualności przy przeniesieniu własności wszelkich rzeczy, a więc zarówno ruchomości, jak i nieruchomości. Przy obrocie nieruchomościami nie ma natomiast zastosowania art. 155 § 2 k.c., w myśl którego, jeżeli przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, poza zawarciem umowy, potrzebne jest jeszcze - jako druga przesłanka prawotwórcza - przeniesienie posiadania. Przepis ten dotyczy tylko rzeczy ruchomych. Nieruchomość bowiem, jako rzecz, wymaga, stosownie do art. 46 § 1 k.c., prawnego wyodrębnienia. Z mocy więc samej umowy obligacyjnej (zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości), czyli solo consensu, przechodzi własność, chyba że strony umowy inaczej postanowiły.

W wypadku umowy sprzedaży nieruchomości, kupujący, jeżeli strony inaczej nie postanowiły, z chwilą zawarcia tej umowy nabywa własność (staje się podmiotem sprzedanego prawa). Realizacja przewidzianego w art. 535 k.c. obowiązku wydania sprzedanej nieruchomości ("wydać mu rzecz"), gdy do niego nie doszło przed zawarciem umowy sprzedaży, ma miejsce po dokonanym w jej wyniku przewłaszczeniu. Z tego względu, obowiązek wydania sprzedanej nieruchomości, któremu w akcie notarialnym poddał się sprzedawca, wynika nie tylko z treści przepisów prawa obligacyjnego (art. 535 k.c. - "wydać mu rzecz"), ale również z treści przepisów prawa rzeczowego.

Prawo własności uprawnia nabywcę do władania jej przedmiotem. Podstawowym przepisem w tej materii jest art. 140 k.c., który wskazuje, że w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno- gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy; w tych samych granicach może rozporządzać rzeczą. Ochronę tego prawa rozwinął ustawodawca w przepisie art. 222 § 1 k.c., który stanowi, że właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą.

Zważyć należy, że treść prawa własności określa przepis art. 140 k.c. Porównując to prawo z innymi, nie sposób pominąć, że jest to najszersze prawo dające władztwo nad rzeczą, i to w sposób bezterminowy. Jego cechą charakterystyczną jest w szczególności zakres ochrony, przysługującej przeciwko każdemu, kto narusza władztwo właściciela nad rzeczą (erga omnes), nie dysponując skutecznym wobec właściciela prawem, które może wynikać bądź z przysługiwania ograniczonego prawa rzeczowego, bądź prawa obligacyjnego.

Rozumienie omawianego obowiązku "wydania nieruchomości" nie może też abstrahować od tego, że budynek mieszkalny opisany w akcie składa się z czterech izb i jest przeznaczony do zamieszkania w nim jednej rodziny. Za oczywiste w świetle tej okoliczności należy uznać stanowisko wierzyciela, że spełnienie obowiązku sprzedawcy "wydania nieruchomości" może polegać jedynie na fizycznym jej wydaniu (traditio corporalis), co przy egzekwowaniu tego obowiązku z reguły wymaga nie tylko usunięcia ruchomości, które nie stanowią części składowej nieruchomości lub przynależności, lecz przede wszystkim samego sprzedawcy i ewentualnie członków jego rodziny oraz domowników, zajmujących razem z nim nieruchomość. (...)

Przepis art. 23 k.r.o., wobec przewidzianego w nim obowiązku małżonków wzajemnej pomocy, w powiązaniu z art. 27 k.r.o., może w konkretnych okolicznościach stanowić podstawę do udzielenia małżonkowi ochrony prawnej przez nakazanie umożliwienia mu zamieszkania w budynku mieszkalnym (lokalu mieszkalnym) stanowiącym odrębny majątek współmałżonka. Te przepisy mają jednak znaczenie tylko w stosunkach między małżonkami, a nie w stosunku do osób trzecich (nabywcy budynku mieszkalnego); w stosunku do nich małżonek zamieszkujący w budynku mieszkalnym (lokalu mieszkalnym), stanowiącym odrębny majątek współmałżonka, reprezentuje jego prawa. Tytuł ten jest więc pochodny i gasnący z prawami współmałżonka. Obowiązek wydania budynku mieszkalnego (lokalu mieszkalnego) powstały w wyniku jego sprzedaży obejmuje oboje małżonków.

Akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji, po nadaniu klauzuli wykonalności, stanowi tytuł wykonawczy, dający podstawę do wszczęcia egzekucji (art. 776, 777 i 797 k.p.c.). Komornik jako organ egzekucyjny nie jest uprawniony do badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym. Uznać więc należy, że skoro tytuł wykonawczy nakazuje wydanie nieruchomości, to powinnością komornika jest wykonanie tej czynności egzekucyjnej bez żadnej zwłoki w trybie, jaki przewiduje art. 1046 k.p.c. Przepis ten bowiem reguluje egzekucję w wypadkach, w których dłużnik - według treści tytułu egzekucyjnego - ma wyda nieruchomość, w tym budynek przeznaczony do zamieszkania jednej rodziny.

Nie może budzić wątpliwości, że zaspokojenie wierzyciela (właściciela) dochodzącego wydania takiej nieruchomości, następuje z chwilą usunięcia z pomieszczeń osób i rzeczy, które przeszkadzają całkowitemu objęciu pomieszczeń przez wierzyciela. Ograniczenie kręgu osób podlegających usunięciu z tych pomieszczeń do wymienionych w tytule wykonawczym, mogłoby prowadzić do bezskuteczności egzekucji.

Taki pogląd powszechnie wyrażano w doktrynie jeszcze na gruncie art. 817 k.p.c. według tekstu jednolitego z 1932 r., recypowanego w zasadniczej części przez art. 1046 k.p.c. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w powołanej uchwale z dnia 24 października 1996 r., przyjmując, że pomimo braku ustawowego wskazania osób podlegających usunięciu wraz z dłużnikiem, egzekucję przeprowadza się nie tylko przez usunięcie ruchomości, lecz także przez usunięcie osób, które zajmują pomieszczenie, przy czym obojętne jest, czy należą do rodziny czy służby dłużnika, czy też przebywają tam na innej podstawie, np. jako sublokatorzy albo goście. Dostrzegano, że nie mogą być usunięte osoby, które posiadają nienaruszony przez podstawę egzekucji tytuł do pozostawania na danej nieruchomości, np. najemca nie objęty tytułem wykonawczym. Podobne jednolite stanowisko w tej kwestii prezentowano w doktrynie na gruncie obecnie obowiązującego kodeksu postępowania cywilnego, w szczególności w okresie obowiązywania § 4 art. 1046 (uchylonego z dniem 12 grudnia 1994 r. przez art. 48 ustawy z dnia 11 października 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych, Dz. U. Nr 105, poz. 509), który kierował egzekucję o opróżnienie lokalu podlegającego prawu lokalowemu na drogę postępowania administracyjnego.

Zwracano uwagę, że przepisy art. 141 § 2 i art. 144 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 36, poz. 161 ze zm.) szczegółowo określają sposób postępowania egzekutora w przedmiocie wezwania osób przebywających w lokalu (pomieszczeniu), który ma być opróżniony, do jego opuszczenia, z zagrożeniem zastosowania przymusu bezpośredniego. Wyraźnie też upoważniają do prowadzenia egzekucji przeciwko zobowiązanemu, członkom jego rodziny i domownikom oraz innym osobom zajmującym lokal (pomieszczenie), który ma być opróżniony i wydany. Niektórzy autorzy zalecali nawet odpowiednie stosowanie powołanych przepisów przez komornika, także wówczas, gdy tytuł egzekucyjny nie wymienia członków rodziny i domowników dłużnika.

Przedstawiony sposób wykonywania tytułów pochodzących od sądów nie budził przez wiele lat wątpliwości również przy ich realizacji przez organy administracji. W powoływanej już uchwale z dnia 24 października 1996 r. Sąd Najwyższy wyraził pogląd, do którego przychyla się Sąd Najwyższy w składzie rozstrzygającym przedstawione zagadnienie prawne, że przekazanie tych spraw komornikom sądowym nie może oznaczać, iż sama zmiana organu egzekucyjnego miałaby powodować zasadniczą zmianę obowiązków dłużnika i związanych z nim osób, w okolicznościach niniejszej sprawy małżonka dłużnika.

Przyjęte rozwiązanie nie wyłącza obrony małżonka sprzedawcy (dłużnika), którego prawo do zajmowania sprzedanej nieruchomości nie zostało ujawnione, zależnie od okoliczności, bądź w drodze powództwa opozycyjnego (841 k.p.c.), bądź powództwa o ustalenie (189 k.p.c.).

Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c., rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.

OSNC 2000 r., Nr 12, poz. 217