Postanowienie z dnia 2009-05-07 sygn. IV CSK 567/08

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt IV CSK 567/08

Postanowienie

z dnia 7 maja 2009 r.

W razie przysądzenia własności nieruchomości (art. 1000 § 1 i art. 1003 § 1 k.p.c.), przewidziany w art. 292 k.p.k. zakaz zbywania i obciążania nieruchomości nie wygasa.

Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)

Sędzia SN Wojciech Katner

Sędzia SN Kazimierz Zawada

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa – Starosty I. i Gminy Miasta I. przy uczestnictwie Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Inowrocławiu i Zbigniewa K. o wpis, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 maja 2009 r. skargi kasacyjnej wnioskodawcy Gminy Miasta I. od postanowienia Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 30 czerwca 2008 r.

oddalił skargę kasacyjną.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 30 czerwca 2008 r. Sąd Okręgowy w Bydgoszczy oddalił apelację Gminy Miasta I. od postanowienia Sądu Rejonowego w Inowrocławiu z dnia 17 stycznia 2008 r. oddalającego wniosek o wykreślenie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości z działu III księgi wieczystej nr (...).

Sądy ustaliły, że wymieniona nieruchomość stanowi własność Skarbu Państwa, a jej użytkownikiem wieczystym był Zbigniew K. W dniu 25 stycznia 2005 r. w dziale III księgi wieczystej wpisano zakaz zbywania i obciążania nieruchomości, na podstawie wniosku oraz postanowień Prokuratury Okręgowej w Bydgoszczy z dnia 11 października 2004 r. o zabezpieczeniu majątkowym grożącej grzywny i obowiązku naprawienia szkody, z dnia 19 listopada 2004 r. o zmianie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym i z dnia 23 listopada 2004 r. o sprostowaniu oczywistej omyłki, wydanych w sprawie toczącej się przeciwko

Zbigniewowi K., a także postanowienia Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 23 listopada 2004 r.

Użytkowanie wieczyste nieruchomości przeszło na rzecz Gminy Miasta I. w toku egzekucji, w wyniku sprzedaży licytacyjnej, na podstawie prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego w Inowrocławiu z dnia 7 grudnia 2006 r. o przysądzeniu prawa użytkowania wieczystego oraz na podstawie wydanego w tej samej sprawie prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego w Inowrocławiu z dnia 22 marca 2007 r., zawierającego plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji, w którym brak stwierdzenia, że ujawniony w księdze wieczystej zakaz zbywania i obciążania nieruchomości wygasł wskutek przysądzenia własności.

Te dokumenty Gmina Miasta I. dołączyła do złożonego w dniu 13 lipca 2007 r. wniosku o wpisanie jej w księdze wieczystej jako użytkownika wieczystego i wykreślenie z działu III hipotek oraz zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Na wezwanie Sądu do złożenia dokumentu o wyrażeniu zgody na wykreślenie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości przez sąd prowadzący sprawę karną przeciwko poprzedniemu użytkownikowi wieczystemu, stwierdziła, że w świetle art. 1003 § 1 k.p.c. zgoda taka jest niepotrzebna.

Oddalając wniosek o wykreślenie wpisu zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, Sąd Rejonowy stwierdził, że zakaz ten, przewidziany w art. 292 k.p.k., jest zasadniczo środkiem zabezpieczenia przepadku i trudno uznać go jednoznacznie za prawo lub roszczenie osobiste albo za „wszelkie prawa”, o których mowa w art. 1003 k.p.c. Nawet jednak uznanie go za takie prawo nie stwarza podstaw do jego wykreślenia, skoro nie postanowiono o nim w orzeczeniu sądu prowadzącego egzekucję i brak dokumentu, który stanowiłby podstawę wykreślenia. Nie przedłożono też dokumentu, z którego wynikałoby, że zabezpieczenie to, orzeczone w toczącym się postępowaniu karnym, zostało przez sąd karny zmienione, uchylone lub upadło. Z tych względów Sąd Rejonowy oddalił wniosek (art. 626⁹ k.p.c.).

Oddalając apelację, Sąd drugiej instancji stwierdził, że zakaz zbywania i obciążania nieruchomości orzeczony na podstawie art. 292 k.p.k. wywiera dalsze skutki niż taki sam zakaz przewidziany w art. 747 pkt 3 k.p.c., gdyż uniemożliwia w ogóle rozporządzanie nieruchomością, a czynność prawna w tym przedmiocie, dokonana po ujawnieniu wpisu ostrzeżenia w księdze wieczystej, jest nieważna. Przeprowadzenie sprzedaży nieruchomości w drodze licytacji różni się wprawdzie od zbycia nieruchomości w drodze czynności prawnej, jednak – zdaniem Sądu Okręgowego – zakaz zbywania i obciążania nieruchomości wpisany do księgi wieczystej na podstawie art. 292 k.p.k. nie należy do praw, o których mowa w art. 1000 § 1 k.p.c., a więc nie obejmują go skutki przewidziane w zdaniu drugim tego przepisu (prawo do zaspokojenia z ceny nabycia) ani przewidziane w art. 1003 § 1 k.p.c. (wygaśnięcie zgodnie z planem podziału), wobec czego nie było podstaw do jego wykreślenia.

W skardze kasacyjnej opartej na zarzucie naruszenia prawa materialnego Gmina Miasta I. wskazała na naruszenie art. 21 ust. 1 i art. 33 ust. 3 Konstytucji oraz art. 140 k.c. przez odmowę wykreślenia z księgi wieczystej zakazu zbywania i obciążania nieruchomości orzeczonego na podstawie art. 292 § 1 k.p.k., a także art. 1000 § 1 i 2 w związku z art. 1004 k.p.c. przez błędną wykładnię polegającą na stwierdzeniu, że zakaz ten nie wygasa z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości. Wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ocena zasadności zarzutów kasacyjnych wymaga rozważenia charakteru prawnego zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, orzeczonego na podstawie art. 292 k.p.c., oraz tego, czy należy on do praw lub roszczeń osobistych, o których mowa w art. 1000 i 1003 § 1 k.p.c. Przepis art. 1000 § 1 k.p.c. przewiduje, jako zasadę, że w wyniku prawomocnego przysądzenia własności (użytkowania wieczystego – art. 1004 k.p.c.) następuje wygaśnięcie wszelkich praw i skutków ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążących na nieruchomości, a w ich miejsce powstaje prawo do zaspokojenia się z ceny nabycia. Jako wyjątki od tej zasady przewiduje w § 2 pozostawienie w mocy, bez potrącenia ich wartości z ceny nabycia, praw ciążących na nieruchomości z mocy ustawy, a w § 3 pozostawienie w mocy, z zaliczeniem ich wartości na cenę nabycia, użytkowania, służebności i prawa dożywotnika. Bez wątpienia zakaz zbywania i obciążania nieruchomości orzeczony na podstawie art. 292 k.p.k. nie należy do praw, o których mowa w art. 1000 § 2 i 3 k.p.c., pozostających w mocy po prawomocnym przysądzeniu własności, oceny zatem wymaga, czy należy on do praw, o których mowa w art. 1000 § 1 k.p.c. Gdyby tak było – co twierdzi skarżąca – zastosowanie znalazłaby regulacja art. 1000 § 1 oraz art. 1003 § 1 k.p.c.; stosownie do niej prawa te wygasają z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności, a w ich miejsce powstaje prawo do zaspokojenia się z ceny nabycia. Zgodnie z art. 1024 § 1 pkt 5 k.p.c. prawa te powinny być wymienione w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji jako prawa, które wygasły wskutek przysądzenia własności, a stosownie do art. 1003 § 1 k.p.c., jedynie prawomocne postanowienie o przysądzeniu własności wraz z planem podziału sumy uzyskanej z egzekucji jest tytułem do wykreślenia z księgi wieczystej tych praw, które według planu podziału wygasły. Jeżeli zatem obciążające nieruchomość prawo wpisane do księgi wieczystej i należące do praw wskazanych w art. 1000 § 1 k.p.c. ma zostać wykreślone w wyniku przysądzenia własności, to musi być wymienione w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji jako prawo, które wygasło w wyniku przysądzenia własności, tylko to bowiem stanowi podstawę wykreślenia wpisu takiego prawa z księgi wieczystej.

Bezsporne jest, że w rozpoznawanej sprawie zakaz zbywania i obciążania nieruchomości orzeczony na podstawie art. 292 k.p.k. i wpisany do księgi wieczystej nie został ujęty w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Gdyby więc, jak twierdzi skarżąca, należał do praw określonych w art. 1000 § 1 k.p.c., już samo to wystarczałoby do oddalenia wniosku o wykreślenie, zgodnie z art. 626⁹ k.p.c. w związku z art. 31 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: "u.k.w.h."), art. 626² § 3, art. 626⁸ § 2 k.p.c. oraz art. 1003 § 1 w związku z art. 1024 § 1 pkt 5 k.p.c.

Analiza art. 1000 § 1 k.p.c. w związku z art. 16 u.k.w.h. oraz przepisów stanowiących podstawę ustanawiania w postępowaniu karnym zakazu zbywania i obciążania nieruchomości prowadzi jednak do wniosku, że zakaz ten nie należy do praw, o których mowa w art. 1000 § 1 k.p.c., nie można go bowiem uznać za prawo ani roszczenie osobiste w rozumieniu art. 1000 § 1 w związku z art. 16 u.k.w.h.

Wykładnia art. 1000 § 1 k.p.c. powinna uwzględniać regulację art. 16 u.k.w.h., który stanowi, że w przypadkach przewidzianych w przepisach ustawowych, w księdze wieczystej, poza prawami rzeczowymi, mogą być ujawnione prawa osobiste i roszczenia, a w szczególności prawa i roszczenia osobiste wymienione w ust. 2 tego artykułu. Należy zatem uznać, że użyte w art. 1000 § 1 k.p.c. określenie „wszelkie prawa i skutki ujawnienia praw i roszczeń osobistych” obejmuje wszelkie prawa rzeczowe ujawnione w księdze wieczystej oraz ujawnione w księdze wieczystej „prawa i roszczenia osobiste”, o których mowa w art. 16 ust. 2 u.k.w.h.

Orzeczony na podstawie art. 292 k.p.k. zakaz zbywania i obciążania nieruchomości niewątpliwie nie należy do praw rzeczowych, rozważenia więc wymaga, czy należy do „praw i roszczeń osobistych”, o których mowa w art. 16 ust. 2 u.k.w.h. Umieszczony tam katalog praw i roszczeń osobistych nie jest wyczerpujący, a zatem nie ma przeszkód, aby za takie prawo uznać również zakaz zbywania i obciążania nieruchomości, jednakże ze względu na charakter tego zakazu, orzeczonego na podstawie art. 292 k.p.k., nie można uznać go za prawo ani roszczenie osobiste w rozumieniu omawianych przepisów.

Jest to środek zabezpieczający przewidziany w postępowaniu karnym, orzekany w celu zabezpieczenia grożącej podejrzanemu lub oskarżonemu kary przepadku, o której mowa w art. 39 pkt 4 oraz art. 44 i 45 k.k. Zakaz ten z mocy ustawy podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w jej braku w zbiorze dokumentów. Jak trafnie stwierdziły Sądy obu instancji, jest to środek zabezpieczenia idący dalej niż zakaz zbywania i obciążania nieruchomości przewidziany w art. 747 pkt 3 k.p.c., zgodnie bowiem z powszechnym stanowiskiem doktryny uniemożliwia w ogóle jakiekolwiek dyspozycje nieruchomością i zbycie lub obciążenie nieruchomości objętej takim zakazem jest dotknięte nieważnością na podstawie art. 58 §1 k.c.

Chociaż, zgodnie z art. 292 § 1 k.p.k., zabezpieczenie majątkowe w postępowaniu karnym następuje w sposób wskazany w kodeksie postępowania cywilnego, co dotyczy też zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, to jednak, jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 6 września 2004 r., SK 10/04 (OTK-A Zb.Urz. 2004, nr 8, poz. 80), zabezpieczenie to ma charakter publicznoprawny i wynika z prawa państwa do wymierzania sprawiedliwości. Ma na celu realizację jednego z podstawowych założeń demokratycznego państwa prawnego – wykonywania wyroków sądowych, co jest elementarnym warunkiem porządku publicznego w państwie. Zabezpieczenie nie jest więc sankcją orzekaną wobec oskarżonego, lecz sposobem zagwarantowania realności ewentualnej przyszłej sankcji orzeczonej prawomocnie przez sąd.

Z tych względów zakazu zbywania i obciążania nieruchomości orzeczonego na podstawie art. 292 § 2 k.p.k. nie można uznać za „prawo lub roszczenie osobiste” Skarbu Państwa w rozumieniu art. 1000 § 1 k.p.c. w związku z art. 16 ust. 2 u.k.w.h. Jest to powstające w sposób określony w kodeksie postępowania cywilnego i ujawnione w księdze wieczystej obciążenie nieruchomości dokonane w postępowaniu karnym, wynikające z publicznoprawnych uprawnień Państwa do zagwarantowania egzekucji wyroku sądowego wydanego w takim postępowaniu, do którego przepisy art. 1000 § 1 i art. 1003 § 1 k.p.c. nie mają zastosowania i które nie wygasa w wyniku przysądzenia własności po sprzedaży egzekucyjnej nieruchomości.

Trafnie zatem Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że jedynie orzeczenie sądu karnego może stanowić podstawę do stwierdzenia, iż obciążenie to uległo zmianie lub wygasło, natomiast jego upadek następuje z mocy prawa, w sytuacjach wskazanych w art. 294 k.p.k., które jednak w rozpoznawanej sprawie nie miały miejsca. (...)

Trzeba też stwierdzić, w nawiązaniu do zarzutu naruszenia prawa własności skarżącej, że nabywając nieruchomość wiedziała o ujawnionym w księdze wieczystej zakazie zbywania orzeczonym na podstawie art. 292 k.p.k., a więc powinna liczyć się z możliwością ograniczenia nabytego prawa. Zgodnie z art. 140 k.c., prawo własności nie ma charakteru bezwzględnego ani nieograniczonego, a zatem ograniczenie tego prawa na podstawie przepisów ustawy jest dopuszczalne i skuteczne. W rozpoznawanej sprawie ograniczenia w korzystaniu z prawa, które skarżąca nabyła wynikają z ustawy (art. 291-294 k.p.k.), nie są więc bezprawne.

Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398¹⁴ k.p.c. oddalił skargę kasacyjną.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 09/2013

W razie przysądzenia własności nieruchomości (art. 1000 § 1 i art. 1003 § 1 k.p.c.), przewidziany w art. 292 k.p.k. zakaz zbywania i obciążania nieruchomości nie wygasa.                                                        

(postanowienie z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 567/08, I. Gromska-Szuster, W. Katner, K. Zawada, OSNC 2010, nr 3, poz. 42; BSN 2009, nr 10, s. 14; MoP 2010, nr 15, s. 860, Rej. 2009, nr 12, s. 151; NPN 2009, nr 4, s. 124; Rej. 2010, nr 9, s. 157)

Glosa

Macieja Mulińskiego, Przegląd Prawa Egzekucyjnego 2013, nr 1-3, s. 65

Glosa ma charakter krytyczny.

Autor wskazał, że wątpliwości budzi okoliczność, czy przepisy odnoszące się do postępowania zabezpieczającego zawarte w drugiej części kodeksu postępowania cywilnego mają zastosowanie do zabezpieczenia roszczeń w postępowaniu karnym. Glosator przyjął, że wykładnia funkcjonalna art. 292 § 1 k.p.k. przemawia, jego zdaniem, za szerokim rozumieniem sformułowania zastosowanego w wymienionym przepisie wskazującym na odpowiednie zastosowanie ogółu przepisów znajdujących się w części drugiej kodeksu postępowania cywilnego, a nie jedynie tych przepisów które dotyczą ustanowienia zabezpieczenia. Jednocześnie komentator podkreślił, że nabywca licytacyjny, który nabyłby nieruchomość w toku egzekucji, nie byłby uczestnikiem postępowania zabezpieczającego i tym samym nie miałby legitymacji do wnoszenia środków prawnych, w tym środków zaskarżenia przewidzianych w części drugiej kodeksu postępowania cywilnego, jak również zażalenia wymienionego w art. 293 k.p.k.                                        

Glosator podniósł również, że Sąd Najwyższy nie wyjaśnił w glosowanym orzeczeniu kwestii kluczowej, tj.  czy wobec dalszego obowiązywania zakazu zbywania i obciążania nabytej nieruchomości dopuszczalne jest zaspokojenie świadczeń zasądzonych w toczącym się przeciwko dłużnikowi egzekwowanemu postępowaniu karnym z nieruchomości stanowiącej własność (lub będącej przedmiotem użytkowania wieczystego) nabywcy licytacyjnego. Wyraził zapatrywanie, że ustanowiony w postępowaniu karnym zakaz zbywania i obciążania nieruchomości należy do „wszelkich praw”, które co do zasady, wygasają ex lege z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności. Wskazał również, że w myśl art. 1000 k.p.c. z tą samą chwilą wygasają skutki tych praw, a zatem pojawia się podstawa do ich wykreślenia z księgi wieczystej, która jest prowadzona dla konkretnej nieruchomości.

Autor nie zgodził się ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, że zakaz ustanowiony na podstawie art. 292 § 2 k.p.k. to „środek zabezpieczenia idący dalej niż zakaz zbywania i obciążania nieruchomości przewidziany w art. 747 pkt 3 k.p.c.”

Podsumowując komentator wyraził postulat de lege ferenda, aby prawodawca wyraźnie zastrzegł w przepisach odnoszących się do zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości jako sposobu zabezpieczenia, że zakaz ten dotyczy również egzekucyjnej sprzedaży nieruchomości.

****************************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 07-08/2013

W razie przysądzenia własności nieruchomości (art. 1000 § 1 i 1003 § 1 k.p.c.) przewidziany w art. 292 k.p.k. zakaz zbywania i obciążania nieruchomości nie wygasa.

(postanowienie z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 567/08, I. Gromska-Szuster, W. Katner, K. Zawada, OSNC 2010, nr 3, poz. 42; BSN 2009, nr 10, s. 14; MoP 2010, nr 15, s. 860; Rej. 2009, nr 12, s. 151; NPN 2009, nr 4, s. 124; Rej. 2010, nr 9, s. 157)

Glosa

Macieja Mulińskiego, Przegląd Prawa Egzekucyjnego 2013, nr 1–3, s. 65

Glosa jest krytyczna.

Autor zwrócił uwagę na ustanowioną w art. 1000 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. generalną regułę dotyczącą materialnoprawnych skutków uprawomocnienia się postanowienia  o przysądzeniu własności nieruchomości, polegającą na tym, że wygasają wszelkie prawa i skutki ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążących na nieruchomości. Podkreślił jednocześnie, że żaden z wyjątków od tej zasady wymienionych w dalszej części art. 1000 oraz w art. 1001 i 1002 k.p.c. nie dotyczy zabezpieczenia ustanowionego w postępowaniu cywilnym bądź karnym. Rozumując zgodnie z regułą exceptiones non sunt extendendae, wyprowadził z tego wniosek, że ustanowiony w postępowaniu karnym zakaz zbywania i obciążania nieruchomości należy do „wszelkich praw”, które – co do zasady – wygasają ex lege z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności. Z tą samą chwilą wygasają skutki tych praw, a zatem pojawia się podstawa do ich wykreślenia z księgi wieczystej prowadzonej dla danej nieruchomości.

Autor, podobnie jak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu glosowanego postanowienia, zauważył jednak, że językowa wykładnia art. 1003 § 1 k.p.c. w związku z art. 1024 § 1 pkt 5 k.p.c. prowadzi do wniosku o braku podstaw do wykreślenia zakazu z księgi wieczystej, kiedy tak jak w sprawie będącej przedmiotem rozstrzygnięcia nie wymieniono go w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji.

Glosator stwierdził, że Sąd Najwyższy nie rozstrzygnął o możliwości wykonania przeciwko nabywcy licytacyjnemu przepadku nieruchomości orzeczonej w stosunku do dłużnika licytacyjnego. Jego zdaniem, wbrew twierdzeniu użytemu przez Sąd Najwyższy trudno przyjmować, że nabywca powinien liczyć się z taką możliwością. Nabył on przecież nieruchomość w zaufaniu do organów reprezentujących autorytet państwa, jako że licytacja odbywa się publicznie i pod nadzorem sędziego. Ponadto zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych nie ma zastosowania do nabycia nieruchomości w toku postępowania egzekucyjnego, nie ma więc znaczenia to, czy nabywca dokonał aktów staranności i czy działał w złej (dobrej) wierze. Gdyby natomiast uznać wykonanie przepadku nieruchomości w stosunku do nabywcy licytacyjnego za niedopuszczalne, utrzymanie w mocy zakazu zbywania i obciążania nieruchomości traciłoby sens.

Autor zauważył, że pozostawienie w mocy zakazu zbywania i obciążania nieruchomości w stosunku do nabywcy licytacyjnego prowadzi do sytuacji, w której nowy właściciel nie może korzystać z podstawowych uprawnień składających się na przysługujące prawo podmiotowe i jednocześnie nie służą mu żadne środki prawne, które mogłyby doprowadzić do uchylenia zakazu.