Postanowienie z dnia 2004-04-15 sygn. IV CK 272/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 272/03

POSTANOWIENIE

Dnia 15 kwietnia 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Kazimierz Zawada

SSA Zbigniew Cendrowski

Protokolant Katarzyna Jóskowiak

w sprawie z wniosku Gminy Purda i P. w W.

o wpis,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej

w dniu 15 kwietnia 2004 r.,

kasacji wnioskodawcy Gminy Purda

od postanowienia Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 31 stycznia 2003 r., sygn. akt I Ca 21/03,

Zmienia zaskarżone postanowienie w ten sposób, że zmienia postanowienie Sądu Rejonowego w Olsztynie z dnia 16 października 2002 r i wniosek oddala

Uzasadnienie

Zaskarżonym kasacją postanowieniem z dnia 31 stycznia 2003 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie oddalił apelację Gminy Purda od orzeczenia Sądu Rejonowego w Olsztynie z dnia 16 października 2002 r. Ostatnio wymienionym postanowieniem odłączono bliżej opisane działki z dotychczasowej księgi wieczystej, urządzono dla nich nową księgę wieczystą i dokonano w niej wpisu prawa własności nieruchomości na rzecz Gminy Purda oraz prawa wieczystego użytkowania do dnia 17 grudnia 2000 r. na rzecz P. w W.

Podstawę wpisania prawa wieczystego użytkowania stanowiła umowa z dnia 18 grudnia 2001 r. oraz wniosek z dnia 27 grudnia 2001 r. W umowie, zawartej na podstawie ustawy z dnia 6 maja 1981 r. o pracowniczych ogrodach działkowych (Dz. U. Nr 12, poz. 58 ze zm.) oraz ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych (Dz. U. Nr 99, poz. 486) Gmina Purda oddała P. w użytkowanie wieczyste, nieodpłatnie, nieruchomość o powierzchni 118,6131 ha.

Wniosek został cofnięty przez Gminę w dniu 26 lutego 2002 r., w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002 r., K 39/00 (OTK-A 2002/1/4), opublikowanym w dniu 6 marca 2002 r. (Dz. U. Nr 18, poz. 184). Wyrokiem tym orzeczono, że art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. jest niezgodny z Konstytucją. Przepis art. 2 ust. 1, który stanowił podstawę umowy stron, przewidywał, że P. przysługuje – przy spełnieniu określonych warunków – roszczenie o ustanowienie (nieodpłatne – art. 2 ust. 3) użytkowania wieczystego gruntów wchodzących w skład pracowniczych ogrodów działkowych.

Zawarty w umowie notarialnej wniosek został jednak uwzględniony przez Sąd Rejonowy, zaskarżonym apelacją wpisem z dnia 16 października 2002 r.

Sąd Okręgowy oddalając apelację ocenił, że wpis dokonany został prawidłowo.

Sąd wskazał, że przy ocenie umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste jako podstawy wpisu, uwzględnił art. 190 ust. 3 Konstytucji, zgodnie z którym orzeczenie Trybunału wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Sąd Okręgowy stwierdził także, że utrwalone jest stanowisko Sądu Najwyższego oraz Trybunału Konstytucyjnego, że do czasu utraty mocy obowiązującej akt normatywny obowiązywał. Oznacza to, według Sądu, że orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wywołują przede wszystkim skutki na przyszłość. Akty i orzeczenia podjęte w okresie obowiązywania wadliwych norm, i na ich podstawie, „nie ulegają automatycznie anulowaniu”, ale mogą być przedmiotem postępowania, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji. Powołując się na uzasadnienie orzeczenia Trybunału z dnia 20 lutego 2002 r., Sąd stwierdził, że w stosunku do czynności

konwencjonalnych, takich między innymi jak zawarcie umowy o ustanowienie użytkowania wieczystego, możliwa jest ich weryfikacja według właściwych procedur. Mogłaby ona nastąpić w drodze opartego na art. 189 k.p.c. powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego, wynikającego z przepisu uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją. W ocenie Sądu Okręgowego, nie może to nastąpić w postępowaniu  wieczystoksięgowym.  Sąd

wieczystoksięgowy nie może odmówić wpisu, „jeżeli takie akty i orzeczenia {które nie stają się nieważne z powodu utraty mocy przepisów niezgodnych z Konstytucją} stanowią jego podstawę”.

Jednocześnie, według Sądu, w dacie zawarcia umowy była ona zgodna z obowiązującym prawem, do dnia wpisu nie została wzruszona we właściwym trybie, a więc stanowiła podstawę wpisu.

Kasację od postanowienia Sądu Okręgowego Gmina Purda oparła na podstawach:

1. naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 27 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst. Dz. U. 2000 Nr 46, poz. 543 ze zm.) przez wpisanie prawa wieczystego użytkowania bez istnienia w dacie wpisu podstawy prawnej (wobec utraty mocy obowiązującej art. 2 ust. 1 i 3 cyt. ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r.), co było niedopuszczalne przy uwzględnieniu konstytutywnego charakteru wpisu;

2. mającego istotny wpływ na wynik sprawy naruszenia art. 628⁸ § 2 k.p.c. przez brak oceny umowy z dnia 18 grudnia 2001 r. i uznanie jej za podstawę wpisu, pomimo utraty mocy obowiązującej przepisu, na którym była oparta.

W konkluzji skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Olsztynie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Stosownie do powołanego w kasacji art. 27 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., wpis prawa wieczystego użytkowania ma charakter konstytutywny. Znaczenie konstytutywne orzeczenia wyraża się w tym, że jego przedmiotem nie jest deklaratywne potwierdzenie stanu prawnego, ale ustanowienie, zmiana, zniesienie stosunku prawnego. Orzeczenie takie wywołuje skutek prawotwórczy w postaci zmiany stosunku materialnoprawnego, wypełnia je zawsze treść kształtująca. Skoro wymieniony przepis uzależnia przeniesienie prawa od wpisu w księdze wieczystej, czyni wpis przesłanką powstania prawa, to nabycie prawa następuje dopiero z chwilą wpisu. Sytuację tę ujmuje się często w ten sposób, że przed dokonaniem wpisu osobie, na której rzecz wpis ma nastąpić, przysługują wszystkie uprawnienia wynikające z umowy o ustanowieniu prawa, z wyjątkiem samego prawa.

Charakter orzeczenia o wpisie ma znaczenie doniosłe, oznacza bowiem, że sąd mający dokonać wpisu musi nie tylko stwierdzić, ze istnieje czynność prawna, z której ustanowienie prawa ma wynikać, ale stwierdzić winien także, że uzasadnia to stan prawny, że istnieje przepis, który na ustanowienie tego prawa pozwala. Sąd nie może bowiem ustanowić prawa, kreować stosunek materialnoprawny, jeżeli nie pozwala na to obowiązujący w dacie orzekania stan prawny. Ocena dopuszczalności wpisu, wobec braku normy szczególnej w stosunku do ogólnej zasady wynikającej z art. 316 § 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., jest dokonywana według stanu na dzień orzekania; stanowisko to jest dominujące zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por., spośród wielu, uchwały z dnia 30 maja 1994 r., III CZP 72/94, OSNC 1994, nr 12, poz. 235 oraz postanowienia z dnia 28 czerwca 1995 r., II CRN 61/95, OSNC 1995, nr 11, poz. 166 i z dnia 25 kwietnia 1995 r., I CRN 47/95).

W sprawie niniejszej zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia miała kwestia skutków opublikowanego w dniu 6 marca 2002 r. wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002 r., którym Trybunał orzekł, że art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych jest niezgodny z Konstytucją.

Podejmując rozważanie tej kwestii na kanwie art. 190 ust. 3 i 4 Konstytucji, Sąd Okręgowy wyraził przekonanie o utrwalonym stanowisku Sądu Najwyższego, z którego miałoby wynikać, że orzeczenia Trybunału wywołują skutki jedynie na przyszłość, a tym samym – że „do czasu utraty mocy obowiązującej akt normatywny, mimo swej wadliwości obowiązywał”. Analiza orzeczeń Sądu Najwyższego, w których kwestię tę podejmował, prowadzi do wniosku wręcz przeciwnego. W istocie bowiem Sąd Najwyższy przyjmuje konsekwentnie, chociaż z różnym uzasadnieniem, że po ogłoszeniu orzeczenia o niezgodności z Konstytucją, przepis prawa objęty tym orzeczeniem nie może stanowić podstawy prawnej rozstrzygnięcia w toczącym się postępowaniu sądowym. Innymi słowy – przepis prawa materialnego, co do którego Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność z Konstytucją, w związku z utratą domniemania jego konstytucyjności nie może być zastosowany przez sąd jako podstawa rozstrzygnięcia także w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed wejścia w życie orzeczenia Trybunału (por., spośród wielu, postanowienie z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00, OSNAP 2001, nr 10, poz. 331, wyrok z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 204/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 94, wyrok z dnia 25 października 2002 r., IV CKN 1446/00, OSNC 2004, nr 3, poz. 41, z dnia października 2003 r., I CK 150/02, z dnia 30 stycznia 2003 r., V CKN 1626/00). Sąd Najwyższy rozpoznający kasację w sprawie niniejszej stanowisko to w pełni podziela.

W sprawie tej, orzeczenie Sądu (już w pierwszej instancji) wydawane było w sytuacji, w której przepis stanowiący podstawę ustanowienia prawa nie istniał w porządku prawnym, bowiem orzeczenie Trybunału zostało opublikowane wcześniej. Nawet gdyby, jak uważał Sąd, wywierało ono skutki tylko na przyszłość, to orzeczenia obu Sądów były wydawane już w owej „przyszłości”. Sądy zatem znajdowały się w sytuacji jednoznacznej – nie mogły stosować nieistniejącego przepisu. Tym samym – nie mogły wydawać orzeczenia konstytutywnego, kształtującego stosunek materialnoprawny, skoro nie istniał stanowiący jego podstawę (podobnie jak podstawę czynności prawnej) przepis prawa.

Przedstawiona ocena prawna miała znaczenie rozstrzygające dla uznania, że dokonanie zaskarżonego wpisu było wadliwe, co przesądzało o wyniku sprawy i uzasadniało uwzględnienie kasacji, opartej na usprawiedliwionej podstawie naruszenia prawa materialnego.

Drugi aspekt sprawy, związany ze skutecznością umowy, nie odgrywał już w tej sytuacji istotnej roli. Retroaktywne działanie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego jest ważne z punktu widzenia oceny czynności prawnej stanowiącej podstawę wniosku o wpis prawa wieczystego użytkowania. Chodzi bowiem o sytuację w której czynność cywilnoprawna została dokonana na podstawie niekonstytucyjnego przepisu ustawy zwykłej, a jej dokonanie – gdyby przepis takiej treści w chwili dokonania czynności nie obowiązywał – byłoby niedopuszczalne lub, co najmniej, pozbawione koniecznej podstawy prawnej. Ten aspekt zagadnienia był przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego zawartych w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 stycznia 1996 r., K 18/95/OTK 1996/1/1, do którego odwołuje się także Trybunał w orzeczeniu z dnia 20 lutego 2002 r. Trzeba w tym miejscu wyraźnie powiedzieć, że zacytowany przez Sąd fragment uzasadnienia tego ostatniego wyroku nie tylko nie odzwierciedla istoty stanowiska Trybunału, ale – „wyrwany z kontekstu” może wywoływać błędne wrażenie co do jego znaczenia.

Żaden wyraźny przepis nie reguluje skutków utraty mocy prawnej przepisu ustawy z powodu jego niekonstytucyjności w odniesieniu do czynności prawnych (w tym umów) uprzednio dokonanych na podstawie tego przepisu. W uzasadnieniu wyroku z dnia 9 stycznia 1996 r. Trybunał Konstytucyjny wyraził stanowczy (bliżej tam umotywowany) pogląd, że w odniesieniu do takich czynności ma zastosowanie sankcja nieważności z art. 58 § 1 k.c. Ustalenie tej nieważności (istniejącej ex tunc) na podstawie art. 189 k.p.c. jest tylko jedną z możliwości owej „weryfikacji” stosunków prawnych ukształtowanych na podstawie niezgodnego z Konstytucją przepisu.

Art. 190 ust. 4 Konstytucji, do którego odwołuje się Sąd Okręgowy, dotyczy sytuacji, w których prawomocne orzeczenie sądowe, decyzja administracyjna albo rozstrzygnięcie w innych sprawach zostały wydane na podstawie „niekonstytucyjnego” przepisu, a więc sytuacji, w których orzeczenia już zapadły; unicestwienie skutków materialnoprawnych takich orzeczeń może nastąpić w trybie przewidzianym w powołanym przepisie.

Taki stan rzeczy nie istniał jednak w niniejszej sprawie, bowiem w dacie stwierdzenia niezgodności omawianego przepisu z Konstytucją, orzeczenia jeszcze

nie były wydane. Możliwe zatem, co więcej – konieczne, było rozstrzygnięcie uwzględniające stan prawny obejmujący skutki wyroku Trybunału.

Trafny jest pogląd P., że nie ma przeszkód do oddawania mu przez gminy gruntów w użytkowanie wieczyste przy uwzględnieniu obowiązujących przepisów ustawy z 1981 r. o pracowniczych ogrodach działkowych, z pominięciem przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy zmieniającej z 1995 r. Rzecz jednak w tym, że umowa z dnia 18 grudnia 2001 r. zawarta była – co wyraźnie wynika z jej treści i nie było sporne – na podstawie tych właśnie (ostatnio wymienionych przepisów), w uwzględnieniu przewidzianego w nich roszczenia i nieodpłatnie. Przyczyny wcześniej przedstawione nie pozwalały na usankcjonowanie tak wadliwie ustanowionego prawa. Oczywiste jest, że pozostawia to całkowicie otwartą możliwość jego ustanowienia w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami.

Z omówionych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, na podstawie art. 393¹⁵ k.p.c.