Nieważność czynności prawnych (w tym umów) w zw. z utratą mocy prawnej przepisu ustawy z powodu jego niekonstytucyjności
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (art. 190 konstytucji) Nieważność czynności prawnej, granice swobody umów (art. 58 i 353[1] k.c.)
Żaden wyraźny przepis nie reguluje skutków utraty mocy prawnej przepisu ustawy z powodu jego niekonstytucyjności w odniesieniu do czynności prawnych (w tym umów) uprzednio dokonanych na podstawie tego przepisu. W uzasadnieniu wyroku z dnia 9 stycznia 1996 r., K 18/95 Trybunał Konstytucyjny wyraził stanowczy (bliżej tam umotywowany) pogląd, że w odniesieniu do takich czynności ma zastosowanie sankcja nieważności z art. 58 § 1 k.c. Ustalenie tej nieważności (istniejącej ex tunc) na podstawie art. 189 k.p.c. jest tylko jedną z możliwości owej „weryfikacji” stosunków prawnych ukształtowanych na podstawie niezgodnego z Konstytucją przepisu.
Postanowienie SN z dnia 15 kwietnia 2004 r., IV CK 272/03
Standard: 75151 (pełna treść orzeczenia)
Żaden wyraźny przepis nie reguluje natomiast skutków utraty mocy prawnej przepisu ustawy z powodu jego niekonstytucyjności w odniesieniu do czynności cywilnoprawnych (w tym umów) uprzednio dokonanych na podstawie tego przepisu; nie ulega jednak wątpliwości, że ma tu zastosowanie sankcja nieważności z art. 58 § 1 k.c. Sprzecznością z ustawą, o której mowa w tym przepisie kodeksu, jest bowiem w szczególności sprzeczność z Konstytucją jako ustawą zasadniczą, w razie zaś kolizji między dyspozycją normy zawartej w ustawie zwykłej a dyspozycją normy konstytucyjnej zgodność z tą pierwszą nie sanuje sprzeczności z tą drugą jako normą hierarchicznie wyższą. Wprawdzie należy przyjmować domniemanie zgodności obowiązujących ustaw z Konstytucją, jednak przez pozbawienie przepisu ustawowego mocy obowiązującej wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o jego niezgodności z Konstytucją domniemanie to zostaje wzruszone, i to niejako ex tunc, co przesądza o nieważności tych czynności cywilnoprawnych, które wcześniej zostały dokonane na podstawie niekonstytucyjnego przepisu ustawy zwykłej, a których dokonanie byłoby oczywiście niedopuszczalne, gdyby przepis o takiej treści w chwili dokonania czynności nie obowiązywał. Nieważność czynności cywilnoprawnej może być ustalona w szczególności wyrokiem sądowym w trybie art. 189 k.p.c.
Na rzecz przedstawionego wyżej rozumienia art. 58 § 1 k.c. przemawia dodatkowo argument systemowy z art. 31 ust. 1 ustawy o TK. Skoro ustawodawca przewiduje możliwość unicestwienia skutków materialnoprawnych prawomocnego orzeczenia sądowego z powodu niekonstytucyjności podstawy prawnej tego orzeczenia, to nie ma żadnych racji, dla których zasadniczo odmiennie – jako bardziej trwałe czy niepodważalne – miałyby być traktowane wywołane na tej samej (wadliwej) podstawie prawnej i identyczne co do treści skutki czynności pozasądowej (np. umowy).
Wyrok TK z dnia 9 stycznia 1996 r., K 18/95
Standard: 75152 (pełna treść orzeczenia)