Postanowienie z dnia 2002-06-26 sygn. III CZP 42/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 42/02

POSTANOWIENIE

Dnia 26 czerwca 2002 r.

Sąd Najwyższy w składzie :

SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)

SSN Teresa Bielska-Sobkowicz

SSN Marian Kocon (sprawozdawca)

Protokolant Bożena Kowalska

w sprawie z powództwa R. K.

przeciwko P. S.A.

o zapłatę,

po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym

w dniu 26 czerwca 2002 r.,

przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w B. postanowieniem z dnia 21 lutego 2002 r., sygn. akt II Ca […],

_1. "Czy oparte na przepisie art. 358 § 3 k.c. żądanie waloryzacji świadczenia pieniężnego należnego powodowi, jako uposażonemu z tytułu umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci, jest roszczeniem wynikającym z umowy w rozumieniu art. 505 k.p.c.;

2. czy po dokonanym przez przewodniczącego - przy wszczęciu sprawy - zakwalifikowaniu sprawy do postępowania uproszczonego, podjęcie w dalszym toku procesu decyzji Sądu I instancji lub Sądu II instancji bądź przewodniczącego wydziału Sądu Okręgowego – o skierowaniu sprawy do postępowania zwykłego, ze względu na brak przesłanek przewidzianych w art. 505 k.p.c. wymaga wydania postanowienia bądź zarządzenia?"

odmawia podjęcia uchwały.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy, rozpoznając w postępowaniu uproszczonym apelację pozwanego od wyroku sądu pierwszej instancji w sprawie o zasądzenie zwaloryzowanego, na podstawie art. 358¹ § 3 k.c., świadczenia pieniężnego z tytułu umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci powziął poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym, przytoczonym na wstępie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Postanowienie o przedstawieniu Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego Sąd Okręgowy wydał na rozprawie w składzie trzech sędziów zawodowych. Wyłania się więc kwestia, czy to postanowienie wydał prawidłowy skład sądu. 

Według art. 505¹⁰ § l k.p.c., sąd drugiej instancji w postępowaniu uproszczonym rozpoznaje apelację w składzie jednego sędziego. W tym też składzie sąd drugiej instancji w postępowaniu uproszczonym powinien wydać także postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego. Zgodnie bowiem z art. 390 § l k.p.c., sąd może przedstawić zagadnienie prawne Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, jeżeli powstanie ono „przy rozpatrywaniu apelacji”. Jeśli natomiast apelacja rozpoznawana jest według przepisów o postępowaniu procesowym zwykłym, postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia powinno być, stosownie do art. 367 § 3 zd. l k.p.c., wydane w składzie trzyosobowym.

Powstałą więc kwestię składu sądu przesądza kwalifikacja procesowa niniejszej sprawy z punktu widzenia przynależności do postępowania uproszczonego albo do postępowania procesowego zwykłego. Zaliczenie jej do którejkolwiek z tych kategorii zależy od znaczenia pojęcia „roszczenia wynikające z umowy”, użytego w art. 505¹ pkt. 1 k.p.c.

Sprawa dotycząca żądania waloryzacji świadczenia pieniężnego jest niewątpliwie, w świetle tego pojęcia sprawą wynikającą z umowy, tzn. powód może podnieść to żądanie tylko dlatego, że łączy go umowa z pozwanym i spełnione zostały przesłanki wskazane w art. 358¹ § 3 k.c. Innymi słowy - podłożem sprawy o waloryzację jest umowa, a zaistnienie okoliczności wymienionych w art. 358¹ § 3 k.c. aktualizuje jedynie możliwość wystąpienia z tym żądaniem.

Zgodnie z przeważającym stanowiskiem wyrażonym w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, do którego przychyla się skład orzekający, uprawnienie do żądania waloryzacji świadczenia pieniężnego na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. nie ma charakteru roszczenia materialnoprawnego /takie stanowisko zajął SN m.in. w wyroku z dnia 18 maja 2000 r., IIICKN 405/00, nie publ., uchwale z dnia 3 kwietnia 1992 r., IPZP 19/92, OSNC 1992, nr 9, poz. 166, uchwale z dnia 21 października 1994 r., IIICZP 135/94, OSNC 1995, nr 2, poz. 37, postanowieniu z dnia 25 października 1995 r., IIICZP 147/95, nie publ., postanowieniu z dnia 22 sierpnia 1997 r., IIICZ 37/97, nie publ.; odmienne w uchwale z dnia 20 marca 1992 r., IIICZP 14/92 OSNCP 1992, nr 9 poz. 160/. Za tym stanowiskiem przemawia natura prawna tego uprawnienia, które nie nakłada na stronę stosunku zobowiązaniowego obowiązku zachowania odpowiadającego swą treścią roszczeniu podmiotu uprawnionego. Żądanie waloryzacji świadczenia pieniężnego jest skierowane do sądu jako organu procesowego i aktualizuje jego powinność oceny, czy zaistniały przesłanki waloryzacji i wydania w tym zakresie konstytutywnego orzeczenia modyfikującego istniejący stosunek zobowiązaniowy. Dopiero z chwilą wydania takiego orzeczenia powstaje roszczenie materialnoprawne o zapłatę zwaloryzowanego świadczenia pieniężnego. Świadczenie pieniężne nie ulega więc waloryzacji ex lege, a wyłącznie na mocy konstytutywnego orzeczenia sądu.

Przytoczone stanowisko przy jednoczesnym uznaniu użytego w art. 505¹ pkt. 1 k.p.c. określenia „roszczenie” za tożsame z określeniem roszczenia materialnoprawnego prowadzić musiałoby do wniosku, że sprawa o waloryzację świadczenia pieniężnego wynikającego ze stosunku umownego nie może być rozpoznawana w postępowaniu uproszczonym. Rozwiązanie takie, mające silne oparcie w wykładni literalnej art. 505¹ pkt. 1 k.p.c., byłoby przejawem założenia, że postępowanie uproszczone zostało przez ustawodawcę ograniczone jedynie do tej kategorii spraw, w której przedmiotem żądania powoda jest określone świadczenie pozwanego, a więc w praktyce -z nielicznymi wyjątkami, w których powództwu o ustalenie albo o ukształtowanie towarzyszy roszczenie materialnoprawne - jedynie do spraw, w której wytoczone jest powództwo o świadczenie.

Określenia „roszczenie” użytego w przepisach kodeksu postępowania cywilnego nie można jednak zawężać jedynie do roszczenia materialnoprawnego w ścisłym znaczeniu tego słowa. W określonych bowiem wypadkach jest ono używane w kodeksie postępowania cywilnego w „znaczeniu najobszerniejszym”, tj., jako „uprawnienie doznające ochrony prawnej”. Przy takim zaś rozumieniu określenia „roszczenie”, użytego w art. 505¹ pkt. 1 k.p.c., pod pojęcie „sprawy (...) o roszczenia wynikające z umów” podpadają nie tylko sprawy, w których przedmiotem ochrony jest roszczenie materialnoprawne w ramach powództwa o zasądzenie, ale również m.in. uprawnienie do żądania na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. waloryzacji świadczenia pieniężnego wynikającego z umownego stosunku prawnego.

Brak jest jakiegokolwiek celowościowego uzasadnienia dla wyłączenia spraw o waloryzację świadczenia pieniężnego z przedmiotowego zakresu postępowania uproszczonego. Postępowanie to wprowadzone zostało dla rozpatrywania w przyspieszony sposób określonej kategorii spraw drobnych przy założeniu, że nie będą to sprawy szczególnie zawiłe lub że dla ich rozstrzygnięcia nie będą wymagane wiadomości specjalne (por. art. 505⁷ k.p.c.). Nie można natomiast zakładać, że w przypadku spraw o waloryzację chodzi o sprawy nadmiernie skomplikowane, których rozpoznawanie powinno być wykluczone z postępowania uproszczonego. Sprawy drobne i proste występują przecież także wtedy, gdy powód nie dochodzi świadczenia, ale zmierza do uzyskania orzeczenia mającego na celu przekształcenie istniejącego stosunku prawnego. Z tych względów również sprawy dotyczące waloryzacji podlegają rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym tak samo jak sprawy z powództw o świadczenia, tj. sprawy o roszczenia materialnoprawne w ścisłym znaczeniu. Jeśli natomiast w toku rozpoznawania w postępowaniu uproszczonym sprawy o waloryzację okaże się, że jest ona szczególnie zawiła lub jej rozstrzygnięcie wymaga wiadomości specjalnych, wówczas nie ma przeszkód w rozpoznaniu tej sprawy z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym (art. 505⁷ k.p.c.).

Zbliżone zresztą jest rozumienie w praktyce i piśmiennictwie zakresu przedmiotowego zastosowania postępowania odrębnego w sprawach z zakresu prawa pracy. Zgodnie z art. 476 § l pkt. 1 k.p.c., przez sprawy z zakresu prawa pracy rozumie się m.in. sprawy o „roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane". Podobnego pojęcia „roszczenia” użyto w art. 476 § l pkt. 2 k.p.c. Na tle tych przepisów nie budzi wątpliwości, że nie ma znaczenia, czy sprawa zmierza do realizacji określonego roszczenia materialnoprawnego, czy też do ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Innymi słowy, w ramach użytego określenia „roszczenie” w art. 476 § l pkt. 1 i 2 k.p.c. mieszczą się nie tylko sprawy o roszczenia materialnoprawne, lecz również sprawy z powództwa o ustalenie bądź o ukształtowanie. Niczego nie zmienia fakt, że w art. 476 § l pkt. l¹ k.p.c. wymieniona została odrębnie sprawa o ustalenie istnienia stosunku pracy, skoro jest to tylko jedna z kategorii spraw o ustalenie, a co do pozostałych podstawą zakwalifikowania ich do postępowania odrębnego w sprawach z zakresu prawa pracy może być tylko wykładnia art. 476 § l pkt. 1 i 2 k.p.c. (należy także uwzględnić § 3, który jednak dotyczy tylko spraw o odszkodowanie z tytułu wypadków przy pracy). Podnieść nadto należy, że Sąd Najwyższy wielokrotnie dopuszczając stosowanie art. 358¹ § 3 k.c. w zw. z art. 300 kodeksu pracy do pewnych roszczeń o świadczenia pieniężne wynikających ze stosunku pracy, nie kwestionował faktu rozpoznawania spraw o waloryzację w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy. Sąd Najwyższy akceptował więc założenie, że są to „sprawy o roszczenia" w rozumieniu art. 476 § l pkt. 1 i 2 k.p.c. W tym kontekście nie sposób reprezentować odmiennego zapatrywanie na tle wykładni art. 505¹ pkt. 1 k.p.c., co prowadzi do wniosku, że sprawy o zasądzenie zwaloryzowanego, na podstawie art. 358¹ § 3 k.c., świadczenia pieniężnego z tytułu umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci należą do zakresu postępowania uproszczonego, jeżeli, co jest oczywiste, wartość przedmiotu sporu nie przekracza pięciu tysięcy złotych.

Wracając do zasygnalizowanej kwestii składu sądu trzeba zauważyć, że niniejsza sprawa została rozpoznana przez sąd pierwszej instancji w postępowaniu uproszczonym. Od wyroku sądu pierwszej instancji wniesiono apelację. Przewodniczący wydziału sądu drugiej instancji, a ostatecznie sąd nie dokonali jej kwalifikacji z punktu widzenia przynależności do postępowania uproszczonego albo postępowania zwykłego. W tym stanie rzeczy należało przyjąć, że sprawa nadal była rozpoznawana w sensie prawnoprocesowym w postępowaniu uproszczonym, i że przepisy tego właśnie postępowania miały do niej zastosowanie. Skład sądu powinien być zgodny z przepisami prawa przy dokonywaniu każdej czynności procesowej. W efekcie w niniejszej sprawie postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego na podstawie art. 390 k.p.c. powinno było być wydane przez sąd drugiej instancji orzekający w składzie jednego sędziego /art. 505¹⁰ § 1 k.p.c./. Sąd drugiej instancji wydał więc to postanowienie w niewłaściwym składzie, a więc w składzie, który nie był legitymowany do jego wydania.

Sąd Najwyższy odmawia podjęcia uchwały w wypadku, gdy postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. wydał skład sądu sprzeczny z przepisami prawa. W konsekwencji postanowiono w myśl art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst: Dz. U. z 1994 r., Nr 13, poz. 48 ze zm.).