Postanowienie z dnia 2022-01-21 sygn. III CZP 10/22

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 10/22

POSTANOWIENIE

Dnia 21 stycznia 2022 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Marta Romańska (przewodniczący)
‎SSN Paweł Grzegorczyk (sprawozdawca)
‎SSN Roman Trzaskowski

w sprawie z powództwa G. B.
‎przeciwko D. M.
‎o zapłatę,
‎na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 21 stycznia 2022 r.,
‎na skutek zagadnienia prawnego

przedstawionego przez Sąd Rejonowy w G.

postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 30 lipca 2020 r., sygn. akt VII Gz […],

"Czy sądem właściwym do rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji o odmowie uzasadnienia wyroku oraz jego doręczenia (postanowienie sądu pierwszej instancji o odrzuceniu wniosku o doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem) jest sąd drugiej instancji (art. 394[1b] k.p.c.) czy sąd pierwszej instancji orzekający w innym składzie (art. 394[1a] § 1 pkt 7 k.p.c.)?"

odmawia podjęcia uchwały.

UZASADNIENIE

        Postanowieniem z dnia 16 marca 2020 r. Sąd Rejonowy w G. odrzucił wniosek pozwanego D. M. o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o uzasadnienie wyroku tego Sądu z dnia 28 listopada 2019 r. i doręczenie wyroku z  uzasadnieniem (punkt 1), odmówił sporządzenia uzasadnienia powołanego wyroku (punkt 2) i odmówił wstrzymania jego wykonania (punkt 3). Postanowienie to zostało zaskarżone zażaleniem przez pozwanego w odniesieniu do punktu 2; w  zażaleniu wniesiono zarazem o poddanie kontroli pozostałych rozstrzygnięć zawartych w postanowieniu z dnia 16 marca 2020 r. na podstawie art. 380 w  związku z art. 397 § 3 k.p.c.

Przystępując do rozpoznania zażalenia Sąd Rejonowy w G. powziął wątpliwość, jaki sąd – sąd pierwszej instancji orzekający w innym składzie, czy sąd drugiej instancji – jest właściwy do rozpoznania zażalenia na postanowienie o  odmowie sporządzenia uzasadnienia wyroku i doręczenia wyroku z  uzasadnieniem.

Sąd Rejonowy zwrócił uwagę, że po wejściu w życie ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1469) liczne postanowienia wydawane w kwestiach incydentalnych zostały objęte kontrolą zażaleniową realizowaną przez sąd pierwszej instancji orzekający w innym – trzyosobowym – składzie (art. 394^1a § 1 k.p.c.). Podział kompetencji do rozpoznawania zażaleń przeprowadzono przez wymienienie postanowień, na które przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji (art. 394 § 1 k.p.c.), oraz postanowień, na które przysługuje zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji (art. 394^1a k.p.c.). Równolegle wprowadzono art. 394^1b k.p.c., który nakazuje rozpoznawanie przez sąd drugiej instancji zażaleń od postanowień, które jednocześnie podlegałyby zaskarżeniu do sądu pierwszej i  drugiej instancji.

Zdaniem Sądu Rejonowego postanowienie o odmowie sporządzenia uzasadnienia wyroku i doręczenia wyroku z uzasadnieniem jest w obecnym stanie prawnym postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. Zachodzi tym samym wątpliwość, czy postanowienie to powinno być zaskarżalne do sądu drugiej instancji, jako kończące postępowanie w sprawie (art. 394 § 1 in principio k.p.c.), czy też art. 394^1a § 1 pkt 7 k.p.c. jest normą zupełną, co wyłącza przyjęcie, że objęte tym przepisem postanowienie może być zaskarżalne na podstawie art. 394 § 1 k.p.c. Sąd Rejonowy podniósł, że za każdym z tych rozwiązań mogą przemawiać określone argumenty, a powstałej na tym tle wątpliwości dał wyraz w  przedstawionym zagadnieniu prawnym.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 390 § 1 k.p.c., jeżeli przy rozpoznawaniu apelacji powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd może przedstawić to zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, odraczając rozpoznanie sprawy. Przepis ten ma odpowiednie zastosowanie w postępowaniu zażaleniowym (art. 397 § 3 k.p.c.).

Sądem w rozumieniu art. 390 § 1 k.p.c. jest sąd powołany do podjęcia czynności związanych z oceną dopuszczalności lub zasadności środka odwoławczego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 1 lipca 2021 r., III CZP 36/20, OSNC 2021, nr 11, poz. 74 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2021 r., III CZP 40/20, niepubl.). A contrario, uprawnienia do przedstawienia zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu jest pozbawiony sąd, którego rola w konkretnym układzie procesowym nie polega na rozpoznaniu środka odwoławczego, lecz jest ograniczona do przedstawienia tego środka wraz z aktami innemu sądowi, jako powołanemu do jego rozpoznania. 

Jak wynikało z materiału sprawy, skarżący wniósł zażalenie na postanowienie Sądu Rejonowego w G. kierując je w sposób jednoznaczny do Sądu Okręgowego w G. za pośrednictwem Sądu Rejonowego, który wydał zaskarżone orzeczenie. Sąd Rejonowy, jako sąd a quo, był w związku z tym zobligowany do niezwłocznego przedstawienia akt sprawy Sądowi Okręgowemu powołanemu do rozpoznania zażalenia zgodnie z wolą skarżącego (art. 395 § 1 k.p.c.), chyba że wystąpiłyby okoliczności określone w art. 395 § 2 k.p.c. Rola Sądu Rejonowego w postępowaniu zażaleniowym sprowadzała się zatem do technicznej czynności przedstawienia akt sądowi ad quem, bez względu na ewentualne wątpliwości co do tego, czy skarżący prawidłowo oznaczył sąd właściwy do rozpoznania zażalenia. Sąd Rejonowy nie powinien tym samym – w braku ku temu procesowej podstawy – podejmować względem wniesionego zażalenia czynności jurysdykcyjnych, w czym mieści się przystąpienie do jego rozpoznania w celu przedstawienia zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu. Sąd ten, jak wskazuje się w utrwalonym orzecznictwie, nie może bowiem traktować środka odwoławczego jako wniesionego do tego Sądu, a w konsekwencji niejako przejmować go do rozpoznania wbrew intencji skarżącego, który skierował ów środek do sądu drugiej instancji (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2018 r., III CZP 109/17, niepubl. i z dnia 6 kwietnia 2018 r., III CZP 111/17, niepubl., a także uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2020 r., III CZP 12/20, OSNC 2021, nr 4, poz. 25). Na okoliczność, że Sąd Rejonowy z  naruszeniem art. 395 § 1 k.p.c. zaniechał przedstawienia akt sprawy sądowi drugiej instancji wskazywała in casu także strona skarżąca. Władny do przedstawienia zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu byłby natomiast sąd wskazany przez skarżącego jako sąd ad quem, także wtedy, gdy wątpliwość dotyczyłaby właściwości sądu do rozpoznania środka zaskarżenia.

W tym stanie rzeczy, skoro zagadnienie prawne zostało przedstawione przez sąd do tego nieuprawniony, należało odmówić podjęcia uchwały.

Mając jednak na względzie wagę i praktyczne znaczenie przedstawionej wątpliwości, Sąd Najwyższy zauważył, że ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1469, dalej – „ustawa nowelizująca”) dokonano istotnych zmian regulacji prawnej zażalenia. W szczególności, w zestawieniu z dawnym stanem prawnym znacząco został poszerzony katalog przypadków, w których właściwym do rozpoznania zażalenia jest inny skład sądu pierwszej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie (art. 394^1a, art. 741 § 2 i art. 767⁴ §¹ k.p.c., art. 8 ust. 6 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, jedn. tekst: Dz. U. z 2020 r. poz. 446). Zmiana ta, jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej, miała służyć przyspieszeniu postępowania, obniżeniu jego kosztów i  redukcji trudności organizacyjnych (por. druk Sejmu VIII kadencji nr 3137; pkt IV.27b).

Zasadniczą grupą postanowień sądu pierwszej instancji, na które zażalenie rozpoznaje w dalszym ciągu sąd drugiej instancji, są postanowienia kończące postępowanie w sprawie (art. 394 § 1 in principio k.p.c.). Choć w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej wskazano w tej mierze jedynie na umorzenie postępowania i „zwrot pozwu”, co można uznać za lapsus (por. art. 130 § 4 i art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.), do grupy tej należą także inne postanowienia, które trwale zamykają drogę do rozstrzygnięcia sprawy przez sąd danej instancji (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2000 r., III ZP 1/00, OSNC 2001, nr 1, poz. 1). Chodzi przy tym o sprawę rozumianą jako całość poddaną pod osąd, z wyłączeniem orzeczeń incydentalnych, zamykających tylko fragment sprawy lub jej boczny nurt (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2008 r., III CZP 11/08, OSNC 2009, nr 5, poz. 66).

De lege lata dopuszczalność wniesienia apelacji jest uwarunkowana wcześniejszym złożeniem wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem (arg. ex art. 369 § 1 w związku z art. 328 § 1 k.p.c.), z zastrzeżeniem wyjątkowej sytuacji określonej w art. 331 § 4 k.p.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2021 r., III CZP 26/20, OSNC 2021, nr 11, poz. 71 i – odpowiednio – postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2020 r., II CZ 53/20, niepubl.). Zaniechanie złożenia wniosku przez stronę albo stwierdzenie przez sąd jego bezskuteczności, niezależnie od przyczyny (odmowa uzasadnienia – por. art. 394^1a § 1 pkt 7 k.p.c.), sprawia, że nie otwiera się termin do wniesienia apelacji, co tamuje drogę do skutecznego wniesienia środka odwoławczego. Rozwiązanie to nawiązuje do konstrukcji, która już przed wejściem w życie ustawy nowelizującej dotyczyła skargi kasacyjnej (art. 398⁵ k.p.c.) (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2018 r., II CZ 98/17, OSNC 2018, nr 10, poz. 102 i z dnia 9 września 2020 r., II CZ 34/20, niepubl.).

Wydane w tym układzie procesowym postanowienie sądu pierwszej instancji o odmowie sporządzenia uzasadnienia wyroku kończy postępowanie w sprawie, ponieważ – z zastrzeżeniem możliwości zaskarżenia – zamyka drogę do rozpoznania sprawy co do istoty przez sąd drugiej instancji; dotyczy ono zarazem sprawy jako całości, lokując się w jej głównym, nie zaś ubocznym czy incydentalnym nurcie. Na rzecz tego stanowiska przemawia ponadto ugruntowany pogląd kwalifikujący jako kończące postępowanie w sprawie na tle uchylonego art. 394¹ § 2 k.p.c. postanowienie sądu drugiej instancji o odmowie sporządzenia uzasadnienia wyroku tego sądu, z uwzględnieniem, że postanowienie to stoi na przeszkodzie rozpoznaniu skargi kasacyjnej przez Sąd Najwyższy (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2003 r., II UZ 36/03, OSNP 2004, nr 10, poz. 178, z dnia 15 grudnia 2005 r., I PZ 22/05, OSNP 2005, nr 21-22, poz. 330, z dnia 5 grudnia 2013 r., V CZ 66/13, niepubl. i z dnia 8 października 2020 r., I  CZ 51/20, niepubl.).

Nie ma powodu, aby odmiennie traktować postanowienie sądu pierwszej instancji o odmowie uzasadnienia wyroku, jeżeli zamyka ono możliwość kontynuowania merytorycznego postępowania przed sądem drugiej instancji. Charakterystyka ta nie odnosi się jednak do każdego postanowienia odmawiającego uzasadnienia orzeczenia; o tym bowiem, czy postanowienie takiej treści kończy postępowanie w sprawie, decyduje konkretna sytuacja procesowa, w  której zostało ono wydane, z uwzględnieniem charakteru wydanego orzeczenia i  procesowych skutków odmowy jego uzasadnienia.

Zgodnie z art. 394^1a § 1 pkt 7 k.p.c. do rozpoznania zażalenia na postanowienia sądu pierwszej instancji, których przedmiotem jest odmowa uzasadnienia orzeczenia, właściwy jest sąd pierwszej instancji w innym składzie. W  sytuacji, w której postanowienie takie jest zarazem postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie, unormowanie to pozostaje jednak w kolizji z ogólną regułą przekazującą do właściwości sądu drugiej instancji rozpoznawanie zażaleń na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie (art. 394 § 1 in principio k.p.c.).

Kolizję tę należy rozstrzygać na rzecz właściwości sądu drugiej instancji (art. 394 § 1 in principio k.p.c.). Z motywów projektu ustawy nowelizującej wynika jednoznaczna intencja pozostawienia zażaleń na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie we właściwości sądu drugiej instancji. Jako wyraz tej intencji należy odczytywać art. 394^1b k.p.c., zgodnie z którym jeżeli zaskarżono postanowienie, o którym mowa w art. 394 § 1 i zarazem art. 394^1a § 1 k.p.c., zażalenie rozpoznaje sąd drugiej instancji. Za przykład zastosowania tej regulacji w motywach projektu uznano bezpośrednio rozważany przypadek, w  którym odmowa uzasadnienia orzeczenia kończy zarazem postępowanie w  sprawie (por. druk Sejmu VIII kadencji nr 3137; pkt IV.27b).

Katalogi postanowień sądu pierwszej instancji zaskarżalnych zażaleniem do innego składu sądu pierwszej instancji i do sądu drugiej instancji są zatem rozłączne w tym sensie, że na konkretne postanowienie przysługuje zażalenie do sądu drugiej albo pierwszej instancji, a właściwość ta ma charakter bezwzględny i  uchyla się dyspozycji stron. Może jednak zdarzyć się tak, że właściwość ta zależeć będzie nie tylko od przedmiotu postanowienia, lecz także układu procesowego, w którym konkretne postanowienie zostało wydane. Dotyczy to również innych postanowień niż postanowienie o odmowie uzasadnienia orzeczenia, jak, przykładowo, o odrzuceniu zażalenia lub o odrzuceniu skargi na orzeczenie referendarza sądowego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2021 r., III CZP 22/20, OSNC 2021, nr 9, poz. 58). Jeżeli zaś postanowienie sądu pierwszej instancji, którego przedmiot mieści się w katalogu określonym w art. 394^1a § 1 k.p.c., kończy zarazem postępowanie w sprawie, właściwym do rozpoznania zażalenia jest sąd drugiej instancji.

Idąc tym torem, postanowienie o odmowie uzasadnienia orzeczenia, jeżeli kończy postępowanie w sprawie, podlega zaskarżeniu zażaleniem do sądu drugiej instancji na zasadach ogólnych (art. 394 § 1 in prinicipio k.p.c.); w pozostałych przypadkach postanowienie to jest zaskarżalne zażaleniem do innego składu sądu pierwszej instancji, zgodnie z art. 394^1a § 1 pkt 7 k.p.c. 

W uchwale z dnia 27 listopada 2020 r., III CZP 12/20, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że także po wejściu w życie ustawy nowelizującej przypadki zażalenia do innego składu sądu pierwszej instancji należy traktować jako odstępstwo od modelowej konstrukcji zażalenia, jako suspensywnego i względnie dewolutywnego (art. 395 § 2 k.p.c.) środka odwoławczego, do którego rozpoznania jest właściwy sąd drugiej instancji (por. także uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2021 r., III CZP 53/20, Biul. SN 2021, nr 10, s. 9). Wynika z tego ogólniejsza wskazówka, że w razie wątpliwości co do sądu właściwego do rozpoznania zażalenia należy kierować się preferencją na rzecz rozwiązania modelowego, zakładającego dewolutywny charakter zażalenia (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2020 r., III CZP 12/20 i z dnia 25 lutego 2021 r., III CZP 17/20, OSNC 2021, nr 10, poz. 64 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2021 r., III CZP 47/20, niepubl.). Niezależnie zatem od wniosków wynikających z art. 394^1b k.p.c., za właściwością sądu drugiej instancji w  rozważanej sytuacji przemawia wzgląd na modelowy dewolutywny charakter zażalenia, który implikuje właściwość sądu drugiej instancji. W przypadku postanowień kończących postępowanie w sprawie założenie to odpowiada także rezultatom wykładni celowościowej, zważywszy, że charakter tych postanowień i  ich znaczenie dla stron uzasadnia przyjęcie dewolutywnego modelu zażalenia, jako zapewniającego wyższy standard kontroli odwoławczej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 1 lipca 2021 r., III CZP 36/20).

Pogląd, że postanowienie określone w art. 394^1a § 1 k.p.c., będące jednocześnie postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie, jest zaskarżalne zażaleniem na zasadach ogólnych (art. 394 § 1 in principio k.p.c.), wpisuje się także w stanowisko piśmiennictwa, w którym – w nawiązaniu do uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej (por. druk Sejmu VIII kadencji nr 3137; pkt IV.27b) – upatruje się w art. 394^1b k.p.c. reguły kolizyjnej na wypadek, gdy postanowienie zaskarżalne z racji swej treści zażaleniem poziomym kończy jednocześnie postępowanie w sprawie.

Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.