Zażalenie poziome jako odstępstwo od modelowej konstrukcji dewolutywności zażalenia (art. 394 § 4 k.p.c.)

W sytuacji, w której ustawa dopuszcza zażalenie, nie wskazując, jaki sąd jest właściwy do jego rozpoznania to powinien je rozpoznać sąd drugiej instancji, gdyż jest to wciąż rozwiązanie modelowe w postępowaniu cywilnym. Pogląd ten został wyraźnie wypowiedziany po raz pierwszy w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z 27 listopada 2020 r., III CZP 12/20. Założenie, że przewidziane ustawą przypadki zażalenia, do którego rozpoznania jest właściwy inny skład sądu wydającego zaskarżone orzeczenie, należy kwalifikować jako odstępstwa od modelowej konstrukcji zażalenia wyrażonej w art. 394 w zw. z art. 395-397 k.p.c., a nie odrębny rodzajowo środek zaskarżenia, należy uznać za operatywne także dlatego, że pozwala ono sformułować jasną wskazówkę interpretacyjną co do reżimu procesowego licznych przypadków zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji, w których ustawa nie wskazuje, jaki sąd jest właściwy do jego rozpoznania.

Późniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego zaakceptowało ten pogląd, przyjmując jako regułę w razie milczenia ustawodawcy, iż do rozpoznania zażalenia właściwy jest sąd drugiej instancji. Przykładowo w postanowieniu Sądu Najwyższego z 30 września 2021 r., III CZP 47/20, przyjęto, że generalną zasadą w postępowaniu cywilnym jest rozpoznawanie zażaleń przez sąd drugiej instancji z uwagi na ich tradycyjnie dewolutywny i suspensywny charakter, a wprowadzenie na szerszą skalę zażaleń poziomych jest jedynie zwiększeniem zakresu wyjątków od tej zasady.

Ponadto wykładnia systemowa, oparta na kolejności przepisów‎w treści aktu prawnego, może przemawiać za stanowiskiem, że podstawowe znaczenie ma zażalenie dewolutywne. Potwierdza to fakt, że ustawa z 2019 r. nie wprowadziła wyraźnej regulacji, że zażalenie nieujęte w katalogu określonym w art. 394 § 1 k.p.c. przysługuje do sądu drugiej instancji, natomiast w dwóch przypadkach poza art. 394[1] § 1 k.p.c., tj. art. 741 § 2 k.p.c. i art. 767[4] § 1 k.p.c., ustawodawca przewidział wprost, że określone zażalenie należy do katalogu zażaleń poziomych (por. też uchwały Sądu Najwyższego: z 25 lutego 2021 r., III CZP 17/20; z 9 marca 2021 r., III CZP 89/19).

Pogląd o przyjęciu zażalenia dewolutywnego jako rozwiązania modelowego, co implikuje założenie o właściwości sądu drugiej instancji do rozpoznania zażalenia w razie milczenia ustawodawcy, dominuje też zdecydowanie w doktrynie.

Uchwała SN z dnia 25 stycznia 2022 r., III CZP 51/22

Standard: 63436 (pełna treść orzeczenia)

Z motywów projektu ustawy nowelizującej wynika jednoznaczna intencja pozostawienia zażaleń na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie we właściwości sądu drugiej instancji. Jako wyraz tej intencji należy odczytywać art. 394[1b] k.p.c., zgodnie z którym jeżeli zaskarżono postanowienie, o którym mowa w art. 394 § 1 i zarazem art. 394[1a] § 1 k.p.c., zażalenie rozpoznaje sąd drugiej instancji. 

Katalogi postanowień sądu pierwszej instancji zaskarżalnych zażaleniem do innego składu sądu pierwszej instancji i do sądu drugiej instancji są rozłączne w tym sensie, że na konkretne postanowienie przysługuje zażalenie do sądu drugiej albo pierwszej instancji, a właściwość ta ma charakter bezwzględny i  uchyla się dyspozycji stron. Może jednak zdarzyć się tak, że właściwość ta zależeć będzie nie tylko od przedmiotu postanowienia, lecz także układu procesowego, w którym konkretne postanowienie zostało wydane. Dotyczy to również innych postanowień niż postanowienie o odmowie uzasadnienia orzeczenia, jak, przykładowo, o odrzuceniu zażalenia lub o odrzuceniu skargi na orzeczenie referendarza sądowego (por. uchwała SN z dnia 26 lutego 2021 r., III CZP 22/20). Jeżeli postanowienie sądu pierwszej instancji, którego przedmiot mieści się w katalogu określonym w art. 394[1a] § 1 k.p.c., kończy zarazem postępowanie w sprawie, właściwym do rozpoznania zażalenia jest sąd drugiej instancji.

W uchwale z dnia 27 listopada 2020 r., III CZP 12/20, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że także po wejściu w życie ustawy nowelizującej przypadki zażalenia do innego składu sądu pierwszej instancji należy traktować jako odstępstwo od modelowej konstrukcji zażalenia, jako suspensywnego i względnie dewolutywnego (art. 395 § 2 k.p.c.) środka odwoławczego, do którego rozpoznania jest właściwy sąd drugiej instancji (por. także uchwała SN z dnia 7 października 2021 r., III CZP 53/20). 

Z powyższego wynika ogólniejsza wskazówka, że w razie wątpliwości co do sądu właściwego do rozpoznania zażalenia należy kierować się preferencją na rzecz rozwiązania modelowego, zakładającego dewolutywny charakter zażalenia (por. uchwały SN z dnia 27 listopada 2020 r., III CZP 12/20 i z dnia 25 lutego 2021 r., III CZP 17/20 oraz postanowienie SN z dnia 30 września 2021 r., III CZP 47/20).

Postanowienie SN z dnia 21 stycznia 2022 r., III CZP 10/22

Standard: 59495 (pełna treść orzeczenia)