Wyrok z dnia 2004-06-08 sygn. I CK 635/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CK 635/03

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 8 czerwca 2004 r.

Skład orzekający

Przewodniczący: Sędzia SN Tadeusz Żyznowski.

Sędziowie SN: Marek Sychowicz, Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przeciwko "A." Polska S.A. o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 czerwca 2004 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 6 sierpnia 2003 r., uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I litera k, l, ł oraz w punkcie VI i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wniósł o uznanie za niedozwolone i zakazanie A. Polska S.A. wykorzystywania w umowach z konsumentami trzynastu postanowień wzorca umownego sprzedaży w systemie konsorcyjnym samochodów produkcji D. S.A.

Pozwana uznała powództwo w zakresie jednego z zakwestionowanych postanowień wzorca i wniosła o oddalenie żądania w pozostałym zakresie.

Sąd Okręgowy, Sąd Antymonopolowy wyrokiem z dnia 12 sierpnia 2002 r. uznał za niedozwolone i zakazał pozwanej wykorzystania w umowach z konsumentami ośmiu zakwestionowanych postanowień wzorca umowy i przytoczył w sentencji wyroku ich treść, w pozostałym zakresie powództwo oddalił, zarządził publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym na koszt pozwanego i zniósł wzajemnie koszty procesu stron.

Sąd Okręgowy uznał, powołując się na art. 230 k.p.c., że w sprawie jest bezsporne, iż pozwana wykorzystywała, w umowach zawieranych z konsumentami do kwietnia 2002 r., dołączony przez powoda do pozwu wzorzec umowny, który zawiera zakwestionowane postanowienia.

Wyrok w części oddalającej powództwo obejmuje postanowienie wzorca umownego, które brzmi: "Cena usługi A. (...) pokrywa koszty obsługi przez cały czas ważności planu ratalnego danej grupy. Usługa AICE jest świadczona aż do zakończenia planu ratalnego, (...). Zdaniem Sądu pierwszej instancji to postanowienie nie stanowi klauzuli abuzywej z art. 385³ pkt 11 k.c., ponieważ "nie odnosi się do stwierdzenia zgodności świadczenia z umową, wskazując obiektywne zdarzenie prawne - zakończenie planu ratalnego jako powodujące wykonanie umowy". Nie jest ono także postanowieniem niedozwolonym z art. 385³ pkt 16, gdyż "nie odnosi się w ogóle do obowiązku zapłaty jakichkolwiek kar umownych".

Według Sądu Antymonopolowego nie stanowi klauzuli abuzywnej również postanowienie wzorca umowy o treści: "W momencie zakończenia planu ratalnego (...), A. przystąpi do przekazywania Klientom, którzy zrezygnowali z uczestnictwa w Systemie, wniesionych przez nich rat czystych. Wysokość rat będzie obliczona w oparciu o cenę samochodu aktualną w ostatnim miesiącu planu ratalnego grupy. Od wypłaconej sumy A. potrąci tytułem odstępnego należność w wysokości dwóch pełnych rat całkowitych obliczonych zgodnie z art. 4 ust. 2.". Sąd podkreślił, że możliwość umownego zastrzeżenia odstępnego przewiduje kodeks cywilny (art. 396). Nie ma zatem podstaw, aby zakwestionowane postanowienie traktować jako klauzulę niedozwoloną z art. 385³ pkt 12 k.c. ze względu na przewidziane w nim odstępne. Powód - zdaniem Sądu - nie wykazał też, aby wysokość odstępnego uzasadniała uznanie omawianego postanowienia za klauzulę abuzywną w rozumieniu art. 385³ pkt 17 k.c.

Orzeczenie oddalające powództwo obejmuje także postanowienie wzorca umownego, które brzmi: " (...) w przypadku wyczerpania wszelkich możliwości technicznych A. upoważniona jest do rozliczenia grupy zgodnie za art. 19 (...) A. powinna przystąpić do dokonywania zwrotów rat czystych w oparciu o środki tworzące aktualny fundusz grupy. W tym celu, w okresie 90 dni kalendarzowych, nastąpi ostateczne rozliczenie grupy w następującej kolejności: zwrot rat, które ewentualnie A. wpłaciła z tytułu zakupu samochodów dla grupy, postawienie do dyspozycji klientów, którzy zrezygnowali z uczestnictwa w Systemie lub z którymi rozwiązano umowę, pozostałych funduszy zgodnie z art. 16 ust. 1 i 17A niniejszej umowy". Zdaniem Sądu ochronne działanie art. 385¹ § 1 k.c. nie dotyczy tego postanowienia, ponieważ "ryzyko związane z udziałem w organizowanym przez pozwaną systemie finansowania jest świadczeniem głównym konsumenta". Nie ma też podstaw do uznania przytoczonego postanowienia za klauzulę abuzywną z art. 385³ pkt 2 k.c., gdyż "zapis ten nie ogranicza odpowiedzialności pozwanej za nienależyte wykonanie zobowiązania".

Apelacje od wyroku wniosły obie strony. Powód zaskarżył go w części oddalającej powództwo i wniósł o uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania bądź o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa. Pozwana natomiast zaskarżyła wyrok w części uwzględniającej powództwo, z wyjątkiem, w jakim uznała dochodzone roszczenie, i wniosła o zmianę orzeczenia przez oddalenie powództwa.

Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem zmienił rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że uwzględnił apelację powoda, z tym, że nie wszystkie zakwestionowane przez niego postanowienia wzorca umownego uznał za niedozwolone w takim zakresie, jak domagał się tego powód, uwzględnił także częściowo apelację pozwanej i oddalił w pozostałym zakresie powództwo, uchylił wyrok w części wskazanej w sentencji, umorzył postępowanie apelacyjne w zakresie oznaczonym w sentencji wyroku, oddalił w pozostałej części obie apelacje i zniósł wzajemnie koszty postępowania apelacyjnego stron.

Sąd odwoławczy uznał - na skutek uwzględnienia apelacji powoda - że postanowienie wzorca umownego, przedstawione wyżej jako pierwsze, jest klauzulą niedozwoloną w zakresie treści zawartej w zdaniu pierwszym. Według Sądu to postanowienie oznacza, że "cenę usługi klient ma obowiązek uiszczać nawet wówczas, gdy zrezygnuje z uczestnictwa w systemie i ten obowiązek trwa aż do zakończenia planu ratalnego obejmującego całą grupę". Taka treść postanowienia - zdaniem Sadu - jest nieuzasadniona. "Po rezygnacji klienta strona pozwana nie będzie bowiem ponosić żadnych kosztów związanych z obsługą jego osoby. Ustanowienie takiego obowiązku, równoznacznego ze świadczeniem nienależnym, rażąco narusza interesy klienta."

Sąd podzielił zrzut apelującego, że również drugie z wyżej przedstawionych postanowień wzorca umownego jest klauzulą abuzywną, ale jedynie w części, która brzmi: " (...) W momencie zakończenia planu ratalnego grupy, A. przystąpi do przekazywania klientom, którzy zrezygnowali z uczestnictwa w systemie, wniesionych rat czystych (...)". Sąd uznał, że stanowi rażące naruszenie interesów konsumenta takie ukształtowanie jego uprawnienia do zwrotu części wpłat, które powoduje, że uzyskuje on zwrot wpłaty często dopiero po wielu latach. W tym czasie klient z jednej strony jest zmuszony do finansowania innych uczestników systemu przez kilka lat, a z drugiej - pozbawiony możliwości korzystania z przysługujących mu zasobów pieniężnych.

Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sąd pierwszej instancji, że ostatnie z przytoczonych wyżej postanowień wzorca umownego, nie stanowi klauzuli niedozwolonej. Z treści zakwestionowanego postanowienia wynika, że "organizator systemu zapewnia w pierwszej kolejności zwrot funduszy dla siebie, zaś dla konsumentów - tylko wówczas, gdy zostaną jakieś środki po zaspokojeniu się organizatora". Nie można zatem wykluczyć sytuacji, że konsumenci w ogóle nie otrzymają zwrotu spełnionych świadczeń. Taka treść postanowienia uzasadnia - zdaniem Sądu - uznanie go za klauzulę abuzywną w rozumieniu art. 385³ pkt 2 i 13 k.c.

Wyrok zaskarżyła pozwana w części uwzględniającej apelację powoda przez uznanie za niedozwolone postanowień wzorca umownego przytoczonych w punkcie pierwszym rzymskim, litera k, l, ł sentencji orzeczenia. W kasacji, opartej na obu podstawach z art. 393¹ k.p.c., pełnomocnik skarżącej zarzucił naruszenie art. 385¹ § 1, art. 385³ pkt 2 i 13 k.c. przez ich błędną wykładnię, art. 5, art. 353¹ k.c. przez ich niezastosowanie oraz obrazę art. 328 § 2 k.p.c. i wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie powództwa.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przepis art. 385¹ § 1 k.c. stanowi, że: "Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone klauzule umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny".

Zawarta w przytoczonym przepisie klauzula generalna, która - pod warunkiem spełnienia określonych przesłanek - decyduje o uznaniu postanowień zamieszczonych w umowie zawartej z konsumentem za "niedozwolone postanowienia umowne" (tzw. klauzule abuzywne) dotyczy zarówno incydentalnej kontroli treści umowy, jaki i abstrakcyjnej kontroli wzorca umownego. Ustawodawca - co podkreśla się w literaturze przedmiotu - użył bowiem w art. 385¹ § 1 k.c. terminu "postanowienia umowy" w znaczeniu potocznym (w imię postulatu zrozumiałości treści przepisu), obejmując nim zarówno postanowienia umowy w ścisłym znaczeniu tego terminu (czyli objęte konsensem stron postanowienia treści czynności prawnej), jak i postanowienia wzorców umownych, które nie są "postanowieniami umowy" w ścisłym znaczeniu, ale kształtują także treść stosunku zobowiązaniowego.

Klauzula generalna wyrażona w art. 385¹ § 1 k.c. zawiera przesłankę abuzywności, która obejmuje "sprzeczność z dobrymi obyczajami" i "rażące naruszenie interesów konsumenta. Należy uznać, że oba wymienione kryteria - co przyjmuje się również w piśmiennictwie -powinny być spełnione łącznie. Przemawia za tym redakcja omawianej przesłanki. Wprawdzie ustawodawca formułując tę przesłankę nie zastosował funktora właściwego dla koniunkcji, ale użył imiesłowu przysłówkowego, którego zastosowanie wymaga, aby imiesłów tego rodzaju i słowo osobowe oznaczały czynności dziejące się jednocześnie. Niezbędne jest też ścisłe stosowanie omawianej przesłanki ze względu na wyjątkowy charakter każdego ograniczenia zasady swobody zawierania umów.

Pojęcie "dobrych obyczajów" stanowi klauzulę generalną zastępującą pojęcie "zasad współżycia społecznego", które ustawodawca stopniowo eliminuje z kodeksu cywilnego ze względu na krytyczną ocenę jego konotacji historycznych. Przyjmuje się, że istotą dobrego obyczaju jest szeroko rozumiany szacunek dla drugiego człowieka. Z dobrymi obyczajami kłóci się zatem takie postępowanie, którego celem jest zdezorientowanie konsumenta, wykorzystanie jego niewiedzy lub naiwności, ukształtowanie stosunku prawnego z naruszeniem zasady równości stron. Chodzi więc o postępowanie, które potocznie jest rozumiane jako nieuczciwe, nierzetelne, sprzeczne z akceptowanymi standardami działania. Naruszenie interesów konsumenta, aby było istotne z punktu widzenia omawianej przesłanki abuzywności, musi być rażące, a więc doniosłe, znaczące. "Interesy" konsumenta należy rozumieć szeroko, nie tylko jako niekorzystne ukształtowanie jego sytuacji ekonomicznej. Należy tu uwzględnić także takie aspekty, jak niewygodę organizacyjną, stratę czasu, nierzetelne traktowanie, czy naruszenie prywatności konsumenta.

Uzasadnienie wyroku musi nawiązywać do przewidzianych w prawie materialnym kryteriów decydujących o uznaniu zakwestionowanego postanowienia za klauzulę abuzywną. Zawarte w art. 385¹ § 1 zwroty niedookreślone wymagają nie tylko powołania, ale także wskazania, jakie okoliczności sprawy - zdaniem sądu - świadczą o ich wypełnieniu. Sąd w uzasadnieniu orzeczenia powinien zatem przedstawić wnioskowanie, które doprowadziło go do uznania, iż zakwestionowane postanowienie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.

Przedstawionym wymaganiom nie odpowiada uzasadnienie zaskarżonego wyroku. Skarżąca trafnie zarzuciła, że Sąd, uznając za abuzywne postanowienia wzorca umownego przytoczone w punkcie pierwszym rzymskim, litera k, l sentencji wyroku, w ogóle nie wskazał podstawy prawnej rozstrzygnięcia. Z uzasadnienia nie wynika też, w czym Sąd upatruje zrealizowania się kryteriów decydujących o uznaniu postanowień objętych zaskarżonym wyrokiem za klauzule abuzywne, zwłaszcza, jakie okoliczności faktyczne sprawy świadczą o tym, że te postanowienia kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami. Nawiązywanie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku tylko do kryterium "rażącego naruszenia interesów konsumenta" wskazuje na to, że Sąd - wbrew treści art. 385¹ § 1 k.c. - traktuje to kryterium jako samodzielną przesłankę uznania zakwestionowanego postanowienia za klauzulę abuzywną. Z nader zwięzłego uzasadnienia uznania za klauzulę abuzwną postanowienia wzorca przytoczonego w punkcie pierwszym rzymskim, litera j sentencji wyroku nie wynika, jakie elementy zawarte w zakwestionowanym postanowieniu wzorca prowadzą - zdaniem Sądu - do wniosku, iż to postanowienie wzorca jest klauzulą abuzywną w rozumieniu art. 385³ pkt 2 i 13 k.c. W tej sytuacji nie można odeprzeć zarzutu skarżącej, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem art. 385¹ § 1 zd. 1., art. 385³ pkt 2 i 13 k.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c.

Nieuzasadniony jest natomiast zarzut skarżącej, iż treść art. 385¹ § 1 zd. 2. k.c. stanowi przeszkodę do uznania za klauzulę abuzywną postanowienia wzorca przytoczonego w punkcie pierwszym rzymskim, litera j sentencji wyroku. Pojęcie "głównych świadczeń stron" należy bowiem - co podkreśla się w literaturze przedmiotu - interpretować raczej wąsko, w nawiązaniu do elementów przedmiotowo istotnych umowy. Przemawia za tym treść przepisu: ustawodawca posłużył się terminem "postanowienia określające główne świadczenia stron", a nie zwrotem "dotyczące" takiego świadczenia, który ma szerszy zakres. Zatem w realiach sprawy za świadczenie główne można uznać np. opłaty składające się na koszty uczestnictwa w systemie. Nie mają natomiast takiego charakteru postanowienia wzorca regulujące termin i kolejność rozliczenia stron na wypadek rezygnacji z uczestnictwa w systemie.

Chybiony jest także zarzut naruszenia art. 5 i art. 353¹ k.c. przez ich niezastosowanie.

Przepis art. 5 k.c. - co podkreśla się w piśmiennictwie - jest traktowany na gruncie ochrony praw konsumenta jako wyjątkowy środek obrony, właściwy dla kontroli incydentalnej treści umowy, gdyż tam może zostać wykorzystany do ochrony praw podmiotowych konsumenta. Sąd może, ze względu na okoliczności konkretnej sprawy, odmówić - na podstawie art. 5 k.c. - uwzględnienia powództwa wytoczonego przez kontrahenta przeciwko konsumentowi o realizację obowiązków umownych, których konsument, uważając je za krzywdzące, nie chce wykonać. Trudno natomiast dopatrzyć się podstaw do zastosowania konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego w sprawie, której przedmiotem jest abstrakcyjna kontrola wzorca umownego. Ponadto skarżąca, podnosząc zarzut niezastosowania art. 5 k.c., pomija to, że dobre obyczaje są jednym z elementów przesłanki decydującej o abuzyności wzorca umownego.

Pozwana, broniąc zakwestionowanych postanowień wzorca, nie może skutecznie powoływać się na art. 353¹ k.c. Zasada swobody umów nie ma charakteru absolutnego. Jednym z jej ograniczeń jest brak sprzeczności z ustawą, prawodawca jednoznacznie opowiedział się za uwzględnianiem obowiązujących przepisów prawa. Zatem zawarte w kodeksie cywilnym regulacje dotyczące niedozwolonych postanowień wzorca umownego wpływają na zakres stosowania zasady swobody umów. Nie ma więc podstaw do zarzutu naruszenia zasady wynikającej z art. 353¹ k.c., gdy wzorzec umowny zawiera klauzule abuzywne.

Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji postanowienia (art. 393¹³ § 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 393¹⁹ k.p.c.).