Zasady współżycia społecznego - art. 5 k.c. (nadużycie prawa)

Generalnie w prawie polskim przyjmuje się, iż jeżeli dane uprawnienie ma charakter prawa podmiotowego, na tle realizacji żądania przez uprawnionego dopuszcza się ocenę jego zachowania w płaszczyźnie nadużycia prawa podmiotowego, tj. w świetle art. 5 k.c. Wskazana w tym przepisie sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodzi wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności musi być ocenione negatywnie. Jako że w ten sposób następuje wkroczenie w sferę praw podmiotowych, to względy te nakazują szczególną ostrożność m.in. przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego.

Posługiwanie się przez ustawodawcę klauzulą zasad współżycia społecznego oznacza pożądaną otwartość prawa cywilnego na istotne w stosunkach społecznych wartości czy wrażliwość prawa na społeczne wymagania. W ramach takiej otwartości ‎i elastyczności prawa cywilnego sąd rozstrzygający sprawę przez swoje orzeczenie wyrażać może różne treści, które jednak powinny się mieścić w określonym systemie aksjologicznym. Chodzi o to, by przepisy prawne były zdolne do adaptacji, by mogły dawać stale podstawę rekonstrukcji normy prawnej adekwatnej do stanu faktycznego powstałego w ramach procesu ciągłego rozwoju stosunków społecznych (zob. I. C. Kamiński, Słuszność i prawo. Szkic prawnoporównawczy, Kraków 2003, s. 30 i n.).

Dzięki zasadom współżycia społecznego może mieć miejsce pożądana indywidualizacja rozstrzygnięć dokonywanych na podstawie ogólnych ze swej natury przepisów prawnych oraz łagodzenie rygoryzmu prawa. Pozwala to na uniknięcie stanu wewnątrzsystemowej aksjologicznej niekoherencji i jednocześnie może być środkiem zapobiegającym wydaniu jaskrawo niesprawiedliwego rozstrzygnięcia indywidualnej sprawy. Dzięki tej klauzuli generalnej następuje rozstrzygnięcie o prawach i obowiązkach cywilnoprawnych na podstawie normy prawnej ustalonej także w oparciu o oceny zachowania się podmiotu danego stosunku, której podstawą są określone wartości, kryteria moralne objęte pojęciem zasad współżycia społecznego (zob. A. Doliwa, Funkcje zasad współżycia społecznego w prawie cywilnym, Warszawa 2021, passim).

Odesłanie do ocen oraz wartości pozaprawnych i moralnych w zakresie stosunków cywilnoprawnych – jak to ma miejsce w art. 5 k.c. – to wedle powyższych zapatrywań swoista delegacja umożliwiająca generalne interpretowanie stanowionego prawa cywilnego w sposób zgodny z panującymi współcześnie ocenami i wymaganiami społecznymi.

Postanowienie SN z dnia 12 kwietnia 2024 r., II CNPP 16/22

Standard: 83482 (pełna treść orzeczenia)

Nadużycie stanowi korzystanie z prawa dla celów poza zakresem tych, dla których zostało ono przewidziane (a person is exercising his or her rights in a detrimental manner outside of their purpose, wyrok ETPC z 15 września 2009 r. w sprawie Miroļubovs i inni przeciwko Łotwie

Wyrok SN z dnia 7 marca 2023 r., II CSKP 659/22

Standard: 69454 (pełna treść orzeczenia)