Postanowienie z dnia 2024-04-12 sygn. II CNPP 16/22

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CNPP 16/22

POSTANOWIENIE

Dnia 12 kwietnia 2024 r.

Brak podstaw do wykluczenia zastosowania art. 5 k.c. w wypadku roszczeń wynikających z art. 212 k.c., a ewentualna dopuszczalność takiej sądowej korekty w konkretnym wypadku musi być usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami.

Miarkowanie wysokości należnego roszczenia możliwe jest w oparciu o art. 5 k.c. jedynie wyjątkowo. Zasadą jest przyjęcie, że czynienie ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia społecznego oznacza jego nadużycie w całości.

Sąd Najwyższy w Izbie Cywilnej w składzie:

SSN Mariusz Załucki (przewodniczący, sprawozdawca)
‎SSN Kamil Zaradkiewicz
‎SSN Maciej Kowalski

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym 12 kwietnia 2024 r. w Warszawie
‎skargi E. S. i B. S. o stwierdzenie niezgodności z prawem
‎prawomocnego postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie ‎z 25 listopada 2020 r., II Ca 3214/19,
‎wydanego w sprawie z wniosku E. S. i B. S.
‎z udziałem K. G. i Prokuratora Prokuratury Rejonowej Kraków Nowa Huta w Krakowie
‎o zniesienie współwłasności,

oddala skargę.

UZASADNIENIE

E. S. i B. S. wnieśli o zniesienie współwłasności nieruchomości stanowiącej lokal mieszkalny w ten sposób, że nieruchomość zostanie przyznana w całości na rzecz uczestniczki K. G. z obowiązkiem spłaty w odpowiadającej połowie wartości przysługującego jej udziału w nieruchomości w kwocie 115 000 złotych wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w płatności liczonymi od dnia wymagalności do dnia zapłaty.

Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie postanowieniem ‎z 30 października 2019 r. dokonał zniesienia współwłasności nieruchomości w ten sposób, że szczegółowo opisany lokal mieszkalny przyznał na wyłączną własność uczestniczce postępowania w całości oraz zasądził od uczestniczki na rzecz wnioskodawców kwotę 94 597,50 złotych tytułem spłaty, płatną w dwudziestu ratach, każda w kwocie po 4 729,87 złotych, co miesiąc.

Sąd ustalił, że lokal stanowi współwłasność wnioskodawców na prawach wspólności majątkowej małżeńskiej w 1/2 części oraz uczestniczki postępowania w 1/2 części. Rynkowa wartość całego lokalu wynosi 189 195 złotych.

Lokal był własnością uczestniczki postępowania i jej męża na zasadzie wspólności majątkowej małżeńskiej. W sierpniu 2010 roku właściciele lokalu zawarli z wnioskodawcami umowę dożywocia, na mocy której własność lokalu przeszła na wnioskodawców. W zamian zobowiązali się oni zapewnić uczestniczce postępowania i jej małżonkowi dożywotnie utrzymanie polegające na przyjęciu ich jako domowników, dostarczeniu im wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła ‎i opału, zapewnieniu im odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie oraz sprawieniu im własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom. Małżonek uczestniczki zmarł po ok. pół roku po zawarciu umowy.

Wyrokiem z 23 lutego 2015 roku Sąd Okręgowy w Nowym Sączu rozwiązał umowę dożywocia z 27 sierpnia 2010 roku łączącą wnioskodawców z uczestniczką K. G.. Wyrok uprawomocnił się 7 kwietnia 2015 roku.

Wyrokiem z 9 listopada 2015 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie uzgodnił treść księgi wieczystej prowadzonej przez Sąd Rejonowy dla Krakowa - Podgórza w Krakowie dla tego lokalu z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wpisanie w Dziale II - własność oprócz dotychczasowych właścicieli nieruchomości - wnioskodawców, również K. G. w zakresie jej udziału w prawie własności tej nieruchomości.

Sąd Rejonowy uznał zasadę zniesienia współwłasności poprzez przyznanie jej na wyłączną własność jednemu ze współwłaścicieli nieruchomości za odpowiadający dotychczasowemu sposobowi korzystania, nie znalazł jednak żadnych podstaw do zastosowania w okolicznościach niniejszej sprawy do oddalenia wniosku w oparciu o zasadę wyrażoną w art. 5 k.c. Sąd podkreślił, że współwłasność powstała w sposób dobrowolny. Mianowicie umowa dożywocia, aż do dnia śmierci T. G., nie została skutecznie przez niego odwołana, ‎a zatem należy przyjąć, że jego wolą było, aby jego udział należał do wnioskodawców. Sąd rozłożył spłatę na raty, oceniwszy że spełnienie zasądzonego świadczenia w sposób jednorazowy jest niemożliwe.

Apelację od postanowienia Sądu Rejonowego wniósł Prokurator Prokuratury Rejonowej Kraków - Nowa Huta oraz sama uczestniczka.

Postanowieniem z 25 listopada 2020 r. Sąd Okręgowy w Krakowie obniżył spłatę należną wnioskodawcom od uczestniczki do płatnej jednorazowo kwoty 9 459,75 zł.

Sąd odwoławczy ocenił, że pojęcie zasad współżycia społecznego z art. ‎5 k.c. należy rozumieć jako odwołanie się do zasady słuszności w prawie. W ocenie Sądu w sprawie nie wystąpiły okoliczności umożliwiające zastosowanie tego przepisu w celu oddalenia wniosku o zniesienie współwłasności, natomiast uzasadniały one obniżenie kwoty należnej spłaty. Sąd podkreślił, że umowa dożywocia jest umową wzajemną. W odniesieniu do uczestniczki umowa dożywocia została rozwiązana, gdyż nie była ona wykonywana oraz z uwagi na konflikt, który zaistniał pomiędzy stronami tej umowy. Natomiast w stosunku do męża uczestniczki umowa dożywocia obowiązywała jedynie przez okres kilku miesięcy do chwili jego śmierci.

Sąd przyjął, że okoliczność niewykonywania umowy wzajemnej, niezależnie od jego przyczyn oraz wzgląd na sytuację zdrowotną i materialną uczestniczki postępowania uzasadniają sięgnięcie po zasady współżycia społecznego w celu obniżenia należnego świadczenia.

Wnioskodawcy zaskarżyli postanowienie Sądu Okręgowego skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, zarzucając naruszenie art. 212 § 3 k.c. w zw. z art. 5 k.c. poprzez ich błędną wykładnię, kwestionując że sąd jest władny obniżyć wartość należnych spłat i dokonać zmniejszenia wysokości należnej dla wnioskodawców spłaty o 90 %.

Skarżący domagali się stwierdzenia, że postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie z 25 listopada 2020 r. jest niezgodne z prawem, tj. z art. 212 § 3 k.c. w zw. z art. 5 k.c.

W sprawie nie wniesiono skutecznie odpowiedzi na skargę.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga nie okazała się zasadna.

Podstawowy problem prawny, którego dotyczyła skarga, sprowadza się do udzielenia odpowiedzi na pytanie czy na gruncie roszczeń między współwłaścicielami, w sytuacji zniesienia przedmiotu współwłasności i jego przejścia na rzecz jednego z dotychczasowych współwłaścicieli, do spłat i dopłat ‎z tytułu wyrównania udziału w dotychczasowej współwłasności możliwe jest stosowanie art. 5 k.c. (skutkujące ich obniżeniem czy pozbawieniem).

Według art. 212 § 1 k.c., jeżeli zniesienie współwłasności następuje na mocy orzeczenia sądu, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne. Przy podziale gruntu sąd może obciążyć poszczególne części potrzebnymi służebnościami gruntowymi. Stosownie do art. 212 § 2 k.c., rzecz, która nie daje się podzielić, może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Według zaś art. 212 § 3 k.c., jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać lat dziesięciu. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd na wniosek dłużnika może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych.

Z powyższego wynika, iż jeżeli w toku sądowego zniesienia współwłasności - jak w okolicznościach sprawy - rzecz została przyznana na własność jednego ze współwłaścicieli, winien on spłacić pozostałych. Artykuł 212 k.c. nie daje sądowi podstawy do obniżenia wysokości dopłat lub spłat wynikającej z wartości udziałów. Istnieje jedynie możliwość, w wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie, odroczenie terminu zapłaty rat już wymagalnych.

Prawo polskie, jak wiadomo, zna jednak instytucję nadużycia prawa. W okolicznościach wskazanych w art. 5 k.c. domaganie się dopłaty lub spłaty, jako wykonywanie prawa podmiotowego, może bowiem stanowić nadużycie prawa. Według art. 5 k.c., nie można zaś czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub ‎z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.‎W dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy nie rozstrzygnął przy tym kwestii dopuszczalności stosowania art. 5 k.c. co do spłat lub dopłat w sprawach ‎o zniesienie współwłasności w sposób jednoznaczny. Zajmował się jednak kwestiami analogicznymi, opierając się zwłaszcza na zawartej w art. 5 k.c. klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego, budując w ten sposób aksjologiczne założenia systemu prawa cywilnego.

Przykładowo, w postanowieniu z dnia 25 maja 1998 r., I CKN 684/97, wydanym w postępowaniu o podział majątku wspólnego, Sąd Najwyższy stwierdzając, że art. 212 § 1 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. oraz 1035 k.c. nie daje podstaw do zaniechania zasądzenia spłaty oraz orzeczenia o spłacie w wysokości niższej, aniżeli należna z racji udziałów przypadających stronom uznał, że tego rodzaju orzeczenie nie jest jednak wykluczone, o ile istnieją przesłanki do ustalenia, że domaganie się przez uczestnika spłaty w pełnej wysokości stanowi nadużycie prawa (art. 5 k.c.). Podobnie w uchwale z dnia 30 listopada 1974 r., III CZP 1/74, Sąd Najwyższy, określając przesłanki istotne dla wyceny wartości spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu i dopuszczalność miarkowania tej wyceny, wskazał również na dodatkową możliwość obniżania wartości należnej spłaty na podstawie art. 5 k.c.

Powszechnie znane jest także orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące stosowania art. 5 k.c. w wypadku np. roszczeń o zachowek. Jego przykładem jest np. uchwała SN z 19 maja 1981 r., III CZP 18/81. Podstawą pozbawienia zachowku może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zachowanie uprawnionego m.in. w stosunku do zobowiązanego (postanowienie SN ‎z 27 czerwca 2020 r., V CSK 173/20). Na tle rozpoznawanej sprawy jest to o tyle istotne, że roszczenie o zachowek, podobnie jak roszczenie dotyczące spłaty lub dopłaty, może mieć postać pieniężną.

Generalnie w prawie polskim przyjmuje się, iż jeżeli dane uprawnienie ma charakter prawa podmiotowego, na tle realizacji żądania przez uprawnionego dopuszcza się ocenę jego zachowania w płaszczyźnie nadużycia prawa podmiotowego, tj. w świetle art. 5 k.c. Wskazana w tym przepisie sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodzi wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności musi być ocenione negatywnie. Jako że w ten sposób następuje wkroczenie w sferę praw podmiotowych, to względy te nakazują szczególną ostrożność m.in. przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego. Posługiwanie się przez ustawodawcę klauzulą zasad współżycia społecznego oznacza pożądaną otwartość prawa cywilnego na istotne w stosunkach społecznych wartości czy wrażliwość prawa na społeczne wymagania. W ramach takiej otwartości
‎i elastyczności prawa cywilnego sąd rozstrzygający sprawę przez swoje orzeczenie wyrażać może różne treści, które jednak powinny się mieścić w określonym systemie aksjologicznym. Chodzi o to, by przepisy prawne były zdolne do adaptacji, by mogły dawać stale podstawę rekonstrukcji normy prawnej adekwatnej do stanu faktycznego powstałego w ramach procesu ciągłego rozwoju stosunków społecznych (zob. I. C. Kamiński, Słuszność i prawo. Szkic prawnoporównawczy, Kraków 2003, s. 30 i n.). 

Dzięki zasadom współżycia społecznego może mieć miejsce pożądana indywidualizacja rozstrzygnięć dokonywanych na podstawie ogólnych ze swej natury przepisów prawnych oraz łagodzenie rygoryzmu prawa. Pozwala to na uniknięcie stanu wewnątrzsystemowej aksjologicznej niekoherencji i jednocześnie może być środkiem zapobiegającym wydaniu jaskrawo niesprawiedliwego rozstrzygnięcia indywidualnej sprawy. Dzięki tej klauzuli generalnej następuje rozstrzygnięcie o prawach i obowiązkach cywilnoprawnych na podstawie normy prawnej ustalonej także w oparciu o oceny zachowania się podmiotu danego stosunku, której podstawą są określone wartości, kryteria moralne objęte pojęciem zasad współżycia społecznego (zob. A. Doliwa, Funkcje zasad współżycia społecznego w prawie cywilnym, Warszawa 2021, passim).

Na takim tle także roszczenia o dopłatę i spłatę wykonywane przez uprawnionego mogą potencjalnie stanowić nadużycie prawa podmiotowego, zwłaszcza wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie ich spełnienia musi być ocenione negatywnie. W aktualnym stanie normatywnym brak regulacji, z której wynikałoby wyłączenie dopuszczalności stosowania art. 5 k.c. w sprawach dotyczących zniesienia współwłasności, a zatem brak podstaw by wynikające z art. 212 k.c. roszczenia traktować odmiennie od innych roszczeń tego rodzaju (pieniężnych). Z jednej bowiem strony przestrzeganie zasad współżycia społecznego powinno być immanentnym czynnikiem oceny postaw i zachowań wszystkich uczestników obrotu społecznego, z drugiej zaś odwołanie się do tej klauzuli generalnej pozwala sądowi na uwzględnienie złożoności i bogactwa życia, umożliwiając mu realizację zasady słuszności w orzekaniu, co także na gruncie art. 212 k.c. może mieć i ma znaczenie.

Odesłanie do ocen oraz wartości pozaprawnych i moralnych w zakresie stosunków cywilnoprawnych – jak to ma miejsce w art. 5 k.c. – to wedle powyższych zapatrywań swoista delegacja umożliwiająca generalne interpretowanie stanowionego prawa cywilnego w sposób zgodny z panującymi współcześnie ocenami i wymaganiami społecznymi. Skoro zasady współżycia społecznego to podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania ‎w obrocie prawnym, to odwołanie się do nich oznaczające nawiązanie tak do idei słuszności w prawie, jak i do powszechnie akceptowanych w społeczeństwie wartości i zasad moralnych winno być możliwe również w wypadku dopłaty lub spłaty, o której mowa w art. 212 k.c. Ogólną, zasadniczą funkcją zasad współżycia społecznego jest bowiem uzgodnienie regulacji prawa stanowionego ‎w przypadkach wskazanych przez przepisy prawne z systemem norm pozaprawnych, jako fundamentem kulturowym życia społecznego, co
‎w konsekwencji oznacza także odpowiednią elastyczność ogólnych rozwiązań prawnych i poszukiwanie na ich podstawie prawa słusznego dla poszczególnych przypadków, w ramach których chodzi o prawa i obowiązki cywilnoprawne, w tym te wynikające z art. 212 k.c. 

W literaturze przedmiotu brak w omawianej kwestii jednoznacznego stanowiska. Pod pewnymi warunkami taką możliwość dopuszcza m.in. T. Justyński, niejasno wypowiadają się zaś np. K Szadkowski czy K. Górska. Autorzy podkreślają przy tym wyjątkowość zastosowania art. 5 k.c. (zob. T. Justyński, Nadużycie prawa w związku z żądaniem zniesienia współwłasności, Przegląd Sądowy 2003, nr 5, s. 40 i n.; K. Szadkowski, [w:] Komentarz KC, red. M. Gutowski, Warszawa 2021, komentarz do art. 212, Legalis/el.; K. Górska [w:] Komentarz KC, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2023, komentarz do art. 212, Legalis/el.). Pogląd ten należy zasadniczo podzielić.

Dlatego, mając na uwadze powyższe, brak podstaw do wykluczenia zastosowania art. 5 k.c. w wypadku roszczeń wynikających z art. 212 k.c., a ewentualna dopuszczalność takiej sądowej korekty w konkretnym wypadku musi być, rzecz jasna, usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami. Zdaniem więc Sądu Najwyższego, w obecnym składzie, roszczenia o dopłatę i spłatę wykonywane przez uprawnionego mogą potencjalnie stanowić nadużycie prawa podmiotowego, a przez to nie korzystać z ochrony prawnej.

Wątpliwości budzi jednak czy na tle art. 212 w zw. z art. 5 k.c. możliwe jest niejako miarkowanie wysokości prawa podmiotowego (należnej kwoty do zapłaty) czy też jedynie oddalenie stosownego roszczenia w całości. Innymi słowy, czy wykonywanie prawa przez uprawnionego może stanowić nadużycie prawa podmiotowego jedynie w części. Sąd Najwyższy,  w obecnym składzie, uważa że miarkowanie wysokości należnego roszczenia możliwe jest w oparciu o art. 5 k.c. jedynie wyjątkowo. Na tej podstawie prawnej, w niektórych wypadkach, możliwe wydaje się bowiem, że dochodzenia zapłaty roszczenia jedynie w części – w kontekście naruszenia prawa podmiotowego – będzie można ocenić inaczej niż dochodzenie tego samego roszczenia w całości. Zasadą musi być jednak przyjęcie, że czynienie ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego oznacza jego nadużycie w całości.

Powyższe ma o tyle znaczenie, iż w nauce prawa i orzecznictwie spotyka się niekiedy pogląd, iż zastosowanie art. 5 k.c. nie może prowadzić do utraty jakiegokolwiek prawa podmiotowego. Należna spłata czy dopłata, o których mowa w art. 212 k.c., stanowi zaś swego rodzaju ekwiwalent prawa własności. Obniżenie spłaty bądź dopłaty lub ich pozbawienie prowadzi de facto do pozbawienia części lub całości prawa podmiotowego. Takie pozbawienie ma jednak charakter tymczasowy. Wyrok wydany na podstawie art. 5 k.c. ma bowiem szczególny charakter a powaga rzeczy osądzonej nie stoi na przeszkodzie ponownemu wystąpieniu z roszczeniem, w zmienionych okolicznościach (zob. postanowienie SN z dnia 7 marca 2013 r., II CSK 411/12).

Mając zatem na uwadze ustalone w toku postępowania przed Sądami meriti okoliczności sprawy, którymi Sąd Najwyższy jest związany w postepowaniu kasacyjnym (na podstawie art. 398¹³ § 2 k.p.c.) a z których to wynikają fakty zawarcia umowy o dożywocie, postepowania stron po jej zawarciu, jej rozwiązania ‎i zastanej po rozwiązaniu umowy sytuacji życiowej stron, roszczenie o spłatę udziału w nieruchomości będącej uprzednio przedmiotem dożywocia zdaje się być nadużyciem prawa podmiotowego i nie powinno korzystać z ochrony prawnej. Sąd ad quem w należyty sposób ocenił przesłanki zastosowania art. 5 k.c. i zdecydował o obniżeniu należnej na rzecz wnioskodawców spłaty. Spełnienie przez K. G. roszczenia wnioskodawców w całości naraziłoby jej status i zdolność do egzystencji.

W tym stanie rzeczy zarzuty skarżącej niezgodności zaskarżonego postanowienia z art. 212 § 3 w zw. z art. 5 k.c. nie okazał się usprawiedliwiony.

Z tych względów, skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jako pozbawiona uzasadnionych podstaw podlegała, na zasadzie wynikającej z art. 424¹¹ § 1 k.p.c., oddaleniu.