Sądowa kontrola roszczeń dotyczących spłaty lub dopłaty na podstawie zasad współżycia społecznego (art. 5 k.c.)

Brak podstaw do wykluczenia zastosowania art. 5 k.c. w wypadku roszczeń wynikających z art. 212 k.c., a ewentualna dopuszczalność takiej sądowej korekty w konkretnym wypadku musi być usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami. 

Miarkowanie wysokości należnego roszczenia możliwe jest w oparciu o art. 5 k.c. jedynie wyjątkowo. Zasadą jest przyjęcie, że czynienie ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia społecznego oznacza jego nadużycie w całości.

Jeżeli w toku sądowego zniesienia współwłasności rzecz została przyznana na własność jednego ze współwłaścicieli, winien on spłacić pozostałych. Artykuł 212 k.c. nie daje sądowi podstawy do obniżenia wysokości dopłat lub spłat wynikającej z wartości udziałów. Istnieje jedynie możliwość, w wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie, odroczenie terminu zapłaty rat już wymagalnych.

Roszczenia o dopłatę i spłatę wykonywane przez uprawnionego mogą potencjalnie stanowić nadużycie prawa podmiotowego, zwłaszcza wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie ich spełnienia musi być ocenione negatywnie. W aktualnym stanie normatywnym brak regulacji, z której wynikałoby wyłączenie dopuszczalności stosowania art. 5 k.c. w sprawach dotyczących zniesienia współwłasności, a zatem brak podstaw by wynikające z art. 212 k.c. roszczenia traktować odmiennie od innych roszczeń tego rodzaju (pieniężnych). 

Z jednej strony przestrzeganie zasad współżycia społecznego powinno być immanentnym czynnikiem oceny postaw i zachowań wszystkich uczestników obrotu społecznego, z drugiej zaś odwołanie się do tej klauzuli generalnej pozwala sądowi na uwzględnienie złożoności i bogactwa życia, umożliwiając mu realizację zasady słuszności w orzekaniu, co także na gruncie art. 212 k.c. może mieć i ma znaczenie.

Zasady współżycia społecznego to podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania ‎w obrocie prawnym. Odwołanie się do nich oznaczające nawiązanie tak do idei słuszności w prawie, jak i do powszechnie akceptowanych w społeczeństwie wartości i zasad moralnych winno być możliwe również w wypadku dopłaty lub spłaty, o której mowa w art. 212 k.c. 

Ogólną, zasadniczą funkcją zasad współżycia społecznego jest bowiem uzgodnienie regulacji prawa stanowionego ‎w przypadkach wskazanych przez przepisy prawne z systemem norm pozaprawnych, jako fundamentem kulturowym życia społecznego, co ‎w konsekwencji oznacza także odpowiednią elastyczność ogólnych rozwiązań prawnych i poszukiwanie na ich podstawie prawa słusznego dla poszczególnych przypadków, w ramach których chodzi o prawa i obowiązki cywilnoprawne, w tym te wynikające z art. 212 k.c. 

W nauce prawa i orzecznictwie spotyka się niekiedy pogląd, iż zastosowanie art. 5 k.c. nie może prowadzić do utraty jakiegokolwiek prawa podmiotowego. Należna spłata czy dopłata, o których mowa w art. 212 k.c., stanowi zaś swego rodzaju ekwiwalent prawa własności. Obniżenie spłaty bądź dopłaty lub ich pozbawienie prowadzi de facto do pozbawienia części lub całości prawa podmiotowego. Takie pozbawienie ma jednak charakter tymczasowy. Wyrok wydany na podstawie art. 5 k.c. ma szczególny charakter a powaga rzeczy osądzonej nie stoi na przeszkodzie ponownemu wystąpieniu z roszczeniem, w zmienionych okolicznościach (zob. postanowienie SN z dnia 7 marca 2013 r., II CSK 411/12).

Postanowienie SN z dnia 12 kwietnia 2024 r., II CNPP 16/22

Standard: 83485 (pełna treść orzeczenia)

Istotą prawa cywilnego jest strzeżenie praw podmiotowych, a zatem wszelkie rozstrzygnięcia prowadzące do redukcji bądź unicestwienia tych praw mają charakter wyjątkowy. Odmowa udzielenia ochrony prawnej na podstawie art. 5 k.c., z uwagi na jego wyjątkowy - w powyższym ujęciu, charakter musi być uzasadniona istnieniem okoliczności rażących i nieakceptowanych w świetle powszechnie uznawanych w społeczeństwie wartości.

Wykonanie przez wnioskodawczynię prawa do żądania spłaty wartości jej udziału w majątku wspólnym mogło by prowadzić do oceny o nadużyciu prawa przez wnioskodawczynię, gdyby istniały przy tym szczególne okoliczności, w których taki stan rzeczy prowadziłby do nie dającego pogodzić się z zasadami sprawiedliwości rozstrzygnięcia sprawy.

Do takich szczególnych okoliczności żadną miarą nie można zaliczyć podnoszonego przez skarżącego zdarzenia, jakim było zamieszkanie przez niego z żoną w najmowanym przez jego babkę lokalu mieszkalnym, które stworzyło możliwość nabycia odrębnej własności tego lokalu.

Postanowienie SN z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 78/11

Standard: 12206 (pełna treść orzeczenia)

Nie można w sposób generalny wyłączyć możliwości zastosowania art. 5 k.c. jako podstawy do obniżenia spłat lub dopłat z udziałów przy podziale majątku wspólnego byłych małżonków. Dopuszczalność takiej sądowej korekty wysokości tych należności musi być, rzecz jasna, usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami.

Stanowisko wyłączające w sposób kategoryczny dopuszczalność stosowania art. 5 k.c. w sprawach o podział majątku dorobkowego (wspólnego) jest zbyt rygorystyczne i nie można go zaaprobować z dwóch co najmniej powodów. 

Po pierwsze, jak trafnie podkreślono w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2007 r., III CZP 117/, dominujący pogląd trafnie przyjmuje założenie, że, poza nielicznymi wyjątkami, nie ma podstaw do generalnego wyłączenia stosowania art. 5 k.c. w poszczególnych kategoriach spraw. Z jednej bowiem strony przestrzeganie zasad współżycia społecznego powinno być immanentnym czynnikiem oceny postaw i zachowań wszystkich uczestników obrotu społecznego, z drugiej zaś odwołanie się do tej klauzuli generalnej pozwala sądowi na uwzględnienie złożoności i bogactwa życia, umożliwiając mu realizację zasady słuszności w orzekaniu. 

Po drugie, nie jest przekonujący koronny argument Sądu Najwyższego, powołany w postanowieniu I CKN 320/98 przeciwko możliwości obniżenia spłat lub dopłat na podstawie art. 5 k.c., o sprzeczności tego przepisu z konstytucyjną ochroną prawa własności, skoro takiej sprzeczności co do zasady nie dopatrzył się Trybunał Konstytucyjny w powołanym wyroku Sk 5/99. 

Nie można się zgodzić z poglądem wyrażonym przez Sąd Okręgowy, że obniżeniu dopłaty sprzeciwia się konstytucyjny zakaz wywłaszczania bez zapewnienia słusznego odszkodowania, gdyż zakaz z art. 21 ust. 2 Konstytucji odnosi się do wywłaszczania na cele publiczne, dokonywanego przez władze publiczną, a nie do stosunków z zakresu prawa prywatnego. 

Postanowienie SN z dnia 22 stycznia 2009 r., III CSK 251/08

Standard: 64717 (pełna treść orzeczenia)