Postanowienie z dnia 2009-07-09 sygn. II PK 240/08

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II PK 240/08

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 9 lipca 2009 r.

 Przewodniczący: Sędzia SN Jerzy Kuźniar.

Sędziowie SN: Katarzyna Gonera (sprawozdawca), Józef Iwulski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jadwigi K. przeciwko H. S.A. w W. o ustalenie wypadku przy pracy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 lipca 2009 r., skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 23 kwietnia 2008 r., odrzuca skargę kasacyjną; (...)

Uzasadnienie

W pozwie wniesionym przeciwko "H." Spółce Akcyjnej powódka Jadwiga K. domagała się ustalenia, że wypadek, jakiemu uległ jej mąż Jerzy K. 19 stycznia 2005 r. na budowie wiaduktu kolejowego nad ul. P. w S., był wypadkiem przy pracy. Powódka podała, że w tym dniu w czasie i na miejscu świadczenia pracy jej mąż uległ śmiertelnemu wypadkowi, jednak pracodawca nie uznał tego zdarzenia za wypadek przy pracy twierdząc, że nie pozostawało ono w związku z wykonywaniem przez niego jako pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, a ponadto stan nietrzeźwości poszkodowanego miał wpływ na znaczne ograniczenie jego świadomości w chwili śmierci. Powódka nie oznaczyła w pozwie o ustalenie wartości przedmiotu sporu.

Pozwana "H." S.A. w odpowiedzi na pozew wniosła o oddalenie powództwa podnosząc, że zdarzenie nie miało prawnej kwalifikacji wypadku przy pracy, albowiem ustalenia dokonane w postępowaniu powypadkowym nie dały podstaw do przypisania temu zdarzeniu cech wypadku przy pracy w rozumieniu art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. W późniejszych pismach strona pozwana podniosła zarzut niewłaściwości rzeczowej Sądu Rejonowego do rozpoznania sprawy o ustalenie wypadku przy pracy, twierdząc, że na podstawie art. 17 pkt 1 k.p.c. w związku z art. 461 § 1¹ k.p.c. rozstrzygnięcie sporu należy do właściwości rzeczowej Sądu Okręgowego w S.

Sąd Rejonowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 18 października 2007 r. ustalił, że wypadek, jakiemu uległ Jerzy K. w dniu 19 stycznia 2005 r., był wypadkiem przy pracy. Ustalił szczegółowo stan faktyczny i podał go ocenie materialnoprawnej.

Sąd Rejonowy podważył zasadność zarzutu strony pozwanej co do braku swojej właściwości rzeczowej do rozpoznawania sprawy o ustalenie wypadku przy pracy, powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego przedstawione w uchwale z 11 maja 1994 r., II PZP 1/94, OSNAPiUS 1994 nr 6, poz. 96.

Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wniosła strona pozwana, zarzucając: 1) naruszenie przepisów postępowania, w szczególności: a) art. 17 k.p.c. w związku z art. 461 k.p.c., przez przyjęcie, że to Sąd Rejonowy - a nie Sąd Okręgowy - był właściwy do rozstrzygnięcia sporu, bez wskazania podstawy prawnej takiego stanowiska; b) art. 189 k.p.c., przez przyjęcie, że powódka spełniła przewidzianą w tym przepisie przesłankę, a mianowicie miała interes prawny w ustaleniu faktu prawotwórczego, którego dotyczyło powództwo; c) art. 233 § 1 k.p.c., przez naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów oraz dokonanie rozstrzygnięcia bez wszechstronnego rozważenia zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, w tym przez dokonanie ustaleń sprzecznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego i bez uwzględnienia zarazem dyrektyw wynikających z art. 328 § 2 k.p.c., co doprowadziło do oparcia wyroku na ustaleniach, które nie znajdują uzasadnienia w zebranym w sprawie materiale dowodowym; 2) naruszenia prawa materialnego, w szczególności: a) art. 3 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.), przez błędną jego wykładnię oraz niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że wypadek, jakiemu uległ w dniu 19 stycznia 2005 r. Jerzy K., spełniał przesłanki określone w tym przepisie, konieczne do uznania zdarzenia za wypadek przy pracy; b) art. 8 k.p., przez jego niezastosowanie i przyjęcie, że domaganie się przez powódkę uznania wypadku, jakiemu uległ w dniu 19 stycznia 2005 r. Jerzy K., za wypadek przy pracy nie stanowi nadużycia prawa podmiotowego wynikającego ze szczególnej ochrony pracownika przewidzianej w art. 3 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, w sytuacji gdy zachowanie Jerzego K. przed wypadkiem, polegające na wprowadzeniu się w stan nietrzeźwości w znacznym stopniu, było wyjątkowo naganne i stanowiło ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych.

Sąd Okręgowy- Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 23 kwietnia 2008 r. oddalił apelację strony pozwanej. Sąd przyjął w przeważającej części za własne ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Rejonowy i podzielił dokonaną przezeń ocenę prawną.

Sąd drugiej instancji uznał za bezzasadny zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 17 k.p.c. w związku z art. 461 k.p.c., do czego miało dojść - według zarzutów skarżącej - w związku z rozpoznaniem sprawy przez Sąd Rejonowy w Szczecinie, który nie był właściwy rzeczowo do jej rozstrzygnięcia, a nie Sąd Okręgowy w Szczecinie faktycznie właściwy rzeczowo. Uzasadniając ten zarzut skarżąca podniosła, że Sąd pierwszej instancji - poza powołaniem uchwały Sądu Najwyższego z 11 maja 1994 r., II PZP 1/94, OSNAPiUS 1994, poz. 6 poz. 96 - nie wskazał żadnej normy prawnej, która uzasadniałaby właściwość rzeczową sądu rejonowego w sprawie o ustalenie wypadku przy pracy. W ocenie Sądu Okręgowego, chociaż uzasadnienie stanowiska Sądu pierwszej instancji w przedmiotowej kwestii nie było wyczerpujące, to jednak nie mogło to wpłynąć na uznanie zasadności tego zarzutu. Sąd Okręgowy podzielił argumentację zawartą w uzasadnieniu powołanej uchwały Sądu Najwyższego, przemawiającą za uznaniem, że sąd rejonowy jest właściwy do rozpoznania spraw o ustalenie wypadku przy pracy. W konsekwencji, w celu wykazania właściwości rzeczowej sądu rejonowego do rozpoznania przedmiotowej kategorii spraw konieczne jest powołanie unormowań, które - przed wejściem w życie obecnie obowiązującej ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz rozporządzeń ją wykonujących, w tym rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania (Dz. U. Nr 234, poz. 1974 ze zm.) - regulowały problematykę wypadków przy pracy, a w szczególności kwestię postępowania odwoławczego od ustaleń zawartych w protokole powypadkowym.

Do chwili wejścia w życie ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadków przy pracy (Dz. U. Nr 3, poz. 8) rozstrzyganie sporów wynikających z wypadków przy pracy, a więc zarówno sporów o świadczenia jak i o ustalenie odpowiedzialności zakładu pracy, należało do kompetencji sądów powszechnych i postępowanie w tych sprawach toczyło się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Powołana ustawa z dnia 23 stycznia 1968 r. dla wypadków, które zdarzyły się przed dniem 1 stycznia 1968 r., wprowadziła w art. 14-16 odmienne zasady postępowania w sprawach o świadczenia z niej wynikające oraz odmienny tryb odwoławczy, z dwuinstancyjną kontrolą sądową: okręgowych sądów ubezpieczeń społecznych i Trybunału Ubezpieczeń Społecznych, przed którymi obowiązywały odrębne przepisy o postępowaniu, a mianowicie ustawa z dnia 28 lipca 1939 r. - Prawo o sądach ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 1961 r. Nr 41, poz. 215 ze zm.). Ponieważ art. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1939 r. stanowił, że sądy ubezpieczeń społecznych sprawują wymiar sprawiedliwości w sporach o świadczenia pieniężne z zakresu zaopatrzenia emerytalnego pracowników i ich rodzin oraz w innych sprawach przekazanych im odrębnymi przepisami, sądy te rozpoznawały - na podstawie art. 16 ust. 2 i 5 wymienionej ustawy z 23 stycznia 1968 r. -jedynie odwołania od decyzji i orzeczeń Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (o świadczenia wypłacane przez ten organ) oraz od orzeczeń zakładowej (terenowej) komisji rozjemczej (o świadczenia wypłacane przez zakłady pracy). Przytoczony art. 1 Prawa o sądach ubezpieczeń społecznych wyłączał możliwość dochodzenia przed sądem ubezpieczeń społecznych ustalenia prawa lub stosunku prawnego, jaką dopuszczał w postępowaniu cywilnym przed sądem powszechnym art. 189 k.p.c. Postępowanie odwoławcze od ustaleń komisji powypadkowej sporządzającej protokół powypadkowy toczyło się przed odwoławczą komisją powypadkową oraz zakładową (terenową) komisją rozjemczą w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 czerwca 1968 r. w sprawie zasad i trybu ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz trybu postępowania odwoławczego w tych sprawach (Dz. U. Nr 22, poz. 143), wydanego z upoważnienia art. 15 ust. 2 ustawy z 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadków przy pracy. Rozporządzenie to przewidywało możliwość odwołania się od ustaleń protokołu sporządzonego przez komisję powypadkową do odwoławczej komisji powypadkowej, jeżeli pracownik uważał, że: 1) bezpodstawnie ustalono, że nie uległ wypadkowi przy pracy, 2) wypadek nie został uznany za wypadek przy pracy albo 3) zostało stwierdzone, że wyłączną przyczyną wypadku były okoliczności określone w § 17 (wyłączające odpowiedzialność zakładu pracy).

Powyższy stan prawny uległ zmianie z dniem 1 stycznia 1975 r. w związku z utworzeniem okręgowych sądów pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy te rozpoznawały nie tylko jako jedyna instancja sądowa odwołania od orzeczeń odpowiednich komisji rozjemczych oraz organów orzekających w sprawach z ubezpieczenia społecznego, ale również - w określonym zakresie - w pierwszej instancji sprawy przedstawione im m.in. przez komisje rozjemcze. Orzeczenia tych sądów wydawane w postępowaniu odwoławczym były ostateczne i prawomocne, natomiast od orzeczeń wydanych po przyjęciu sprawy przedstawionej przez organ orzekający przysługiwało prawo wniesienia środka odwoławczego (rewizji) do Sądu Najwyższego. Postępowanie przed okręgowymi sądami pracy i ubezpieczeń społecznych, do których właściwości należało m.in. rozpoznawanie sporów z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, toczyło się na podstawie przepisów ustawy z dnia 24 października 1974 r. o okręgowych sądach pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 39, poz. 231 z ze zm.), a nie na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Wobec braku w tym postępowaniu przepisu o treści odpowiadającej art. 189 k.p.c., konieczne było zawarcie w § 16 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5 grudnia 1974 r. w sprawie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (tekst jednolity: Dz. U. z 1983 r. Nr 55, poz. 244) uregulowania zapewniającego osobom dochodzącym roszczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych ochrony sądowej w pełnym zakresie, a więc również umożliwienie odwołania się do sądu w sprawach o ustalenie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. W § 16 ust. 1 tego rozporządzenia przewidziano, że jeżeli pracownik ma w tym interes prawny, aby ustalenia protokołu powypadkowego zostały zmienione, a w szczególności z tego powodu, że w protokole tym według oceny pracownika bezpodstawnie stwierdzono, że: 1) nie uległ on wypadkowi, 2) wypadek nie został uznany za wypadek przy pracy lub że 3) przyczyną wypadku były okoliczności mogące pozbawić go prawa do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy, może wystąpić do właściwej komisji rozjemczej z wnioskiem o rozpatrzenie sprawy. Ten tryb postępowania został utrzymany przez art. 39 ustawy z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144). Z dniem 1 lipca 1985 r. okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych stały się - na mocy ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 20, poz. 85) - odrębnymi jednostkami organizacyjnymi sądów wojewódzkich i sądom tym oraz utworzonym wówczas sądom rejonowym - sądom pracy powierzono rozpoznawanie spraw ze stosunku pracy. W myśl ustawy z 18 kwietnia 1985 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 20, poz. 86) postępowanie w tych sprawach toczyło się na podstawie przepisów działu III Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy rejonowe -sądy pracy przejęły też, zgodnie z art. 17 ustawy o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, dotychczasowe kompetencje komisji rozjemczych, a w konsekwencji stały się właściwe również dla rozpoznawania sporów, których podstawę prawną stanowił przytoczony § 16 rozporządzenia z 5 grudnia 1974 r. W konsekwencji włączenia sądów pracy i ubezpieczeń społecznych w strukturę sądów powszechnych oraz rozpoznawania spraw należących do właściwości tych sądów na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, regulacja prawna zawarta w § 16 rozporządzenia z 5 grudnia 1974 r. stała się bezprzedmiotowa i dlatego nie powtórzono jej w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 21 kwietnia 1992 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz. U. Nr 37, poz. 160), jak i w późniejszych unormowaniach, ani też nie upoważniono Ministra Pracy i Polityki Socjalnej do uregulowania trybu odwoławczego od ustaleń protokołu powypadkowego.

Strona pozwana w apelacji podniosła, że Sąd Rejonowy - uzasadniając swoją właściwość rzeczową i powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z 11 maja 1994 r., II PZP 1/94 -stracił z pola widzenia okoliczność, że w czasie pomiędzy podjęciem tej uchwały i rozstrzygnięciem niniejszej sprawy nastąpiła w 2001 r. nowelizacja art. 461 k.p.c. poprzez dodanie do tego przepisu § 1¹, w którym ustawodawca przewidział, że pewna kategoria spraw, bez względu na wartość przedmiotu sporu, należy do właściwości rzeczowej sądów rejonowych. Zdaniem Sądu Okręgowego, powyższa nowelizacja w żaden sposób nie wpływa na określenie właściwości rzeczowej sądu w sprawach o ustalenie wypadku przy pracy, albowiem nie ma żadnych przesłanek ku temu, aby uznać, że art. 461 § 1¹ k.p.c. w sposób wyczerpujący określa kategorię spraw, do których rozpoznania właściwy jest sąd rejonowy -w szczególności jeżeli zważy się na fakt, że w przepisie tym w ogóle nie została poruszona materia dotycząca wypadków przy pracy. W ocenie Sądu drugiej instancji, za przyjęciem powyższego zapatrywania przemawia argument, że Sąd Najwyższy w uchwale z 29 marca 2006 r., II PZP 14/05, OSNP 2006 nr 15-16, poz. 228 - uwzględniając stan prawny, w którym obowiązywała już ustawa wypadkowa z 2002 r. oraz rozporządzenia ją wykonujące, a także nowelizacja art. 461 k.p.c. - w sposób jednoznaczny wypowiedział się, że w sprawach o ustalenie wypadku przy pracy, opartych na art. 189 k.p.c., właściwy rzeczowo do ich rozpoznania jest sąd rejonowy - sąd pracy.

Sąd Okręgowy uznał za niezasadny zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 189 k.p.c. poprzez błędne przyjęcie, że strona powodowa spełnia przewidzianą w tym przepisie przesłankę, tj. że ma interes prawny w ustaleniu, którego dotyczy powództwo. Sąd drugiej instancji podzielił w tym względzie stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w orzecznictwie, w którym przyjmuje się dopuszczalność poprzestania na samym powództwie o ustalenie wypadku przy pracy bez dochodzenia świadczeń z tego tytułu. Powódka z pewnością miała interes prawny w domaganiu się ustalenia, że jej mąż zmarł w wyniku wypadku przy pracy.

Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego wniósł w imieniu strony pozwanej jej pełnomocnik, zaskarżając wyrok ten w całości. Skarga kasacyjna została oparta na podstawach:

1) naruszenia prawa materialnego, a mianowicie: a) art. 261 k.p. lub art. 262 k.p. przez błędną wykładnię oraz niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że z § 1 pkt 1 tego artykułu wynika, iż to sąd rejonowy jest rzeczowo właściwy do rozpoznania powództwa dotyczącego ustalenia, że dane zdarzenie stanowi wypadek przy pracy oraz przez zastosowanie tego przepisu do ustalenia właściwości rzeczowej Sądu Rejonowego w Szczecinie jako sądu właściwego rzeczowo do wydania rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, gdy tymczasem z § 3 tego artykułu wynika, że tryb postępowania przed sądami pracy oraz sądami pracy i ubezpieczeń społecznych regulują przepisy odrębne; b) art. 1 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 20, poz. 85 ze zm.) przez błędną wykładnię i niezastosowanie (stosownie do ustępu 3 tego artykułu) przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dla ustalenia właściwości rzeczowej sądu w celu rozstrzygnięcia niniejszej sprawy w pierwszej instancji; c) rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 września 2001 r. w sprawie utworzenia sądów pracy i sądów ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 106, poz. 1161 ze zm.), przez błędną wykładnię oraz niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie na podstawie tego aktu prawnego, że Sąd Rejonowy w Szczecinie jest rzeczowo właściwy do rozpoznania niniejszej sprawy w pierwszej instancji, gdy tymczasem rozporządzenie to reguluje jedynie organizację sądów, a nie reguluje trybu postępowania przed sądami pracy i sądami pracy i ubezpieczeń społecznych; d) § 2 pkt 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania (Dz. U. Nr 234, poz. 1974), przez błędną wykładnię oraz niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że z przepisu tego wynika, iż do rozpatrzenia powództwa w niniejszej sprawie w pierwszej instancji rzeczowo właściwy jest Sąd Rejonowy w Szczecinie, gdy tymczasem norma ta, w świetle art. 17 pkt 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 20, poz. 85 ze zm.), dotyczy zarówno prawomocnego wyroku sądu rejonowego, jak i prawomocnego wyroku sądu okręgowego; e) pouczenia zawartego w załączniku do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 września 2004 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz. U. Nr 227, poz. 2298) i poprzedzającego go pouczenia zawartego w załączniku do rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 3 października 2003 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz. U. Nr 182, poz. 1783), przez niewłaściwe zastosowanie -nieuwzględniające, że pouczenie w części dotyczącej udzielenia wskazówki, iż sądem właściwym do wniesienia powództwa, opartego na art. 189 k.p.c., jest sąd rejonowy (sąd pracy), jest niezgodne z prawem materialnym i procesowym, co dotyczy również informacji zawartej w rozporządzeniu z dnia 16 września 2004 r., że postępowanie sądowe jest wolne od opłat sądowych; z tego powodu pouczenia w tym zakresie są także niezgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, ponieważ jako sprzeczne z prawem nie gwarantują stronie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia jej sprawy przez właściwy sąd; f) art. 3 ust. 1 pkt 1 i pkt 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.), przez błędną wykładnię i przyjęcie, że: - przepisy te stanowią odstępstwo od reguły zawartej w art. 6 k.c., ponieważ zakładają domniemanie prawne istnienia związku z pracą zdarzenia, które spowodowało na terenie zakładu pracy uraz lub śmierć pracownika, bez konieczności udowodnienia przez stronę, która domaga się ustalenia, że zdarzenie stanowi wypadek przy pracy, faktów zaistniałych w zakresie takiego związku, właściwych dla okoliczności, o których mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 i pkt 2 ; - wypadek, jakiemu uległ w dniu 19 stycznia 2005 r. Jerzy K., spełnia przesłanki określone w tym przepisie, konieczne do uznania zdarzenia, które spowodowało śmierć Jerzego K., za wypadek przy pracy; g) art. 6 k.c. przez jego błędną wykładnię oraz niezastosowanie tego przepisu i przyjęcie, że na stronie, która domaga się ustalenia, że dane zdarzenie stanowi wypadek przy pracy, nie spoczywa obowiązek udowodnienia faktów w zakresie okoliczności wymienionych w art. 3 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, warunkujących uznanie danego zdarzenia za wypadek przy pracy; h) art. 8 k.p. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że przepis ten nie ma zastosowania, ponieważ okoliczności przemawiające za zastosowaniem tej normy dotyczą nieżyjącego Jerzego K., a nie jego żony Jadwigi K.;

2) naruszenia przepisów postępowania, co miało istotny wpływ na wynik sprawy, w szczególności: a) art. 13 k.p.c. w związku z art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 20, poz. 85 ze zm.) i art. 461 k.p.c. - przez niezastosowanie w szczególności art. 13 § 2 k.p.c. przy ustalaniu właściwości rzeczowej sądu w niniejszej sprawie i w rezultacie przyjęcie (bez ustalenia także, czy roszczenie dochodzone pozwem w niniejszej sprawie ma charakter niemajątkowy, czy też majątkowy), że właściwym do rozpoznania sprawy jest Sąd Rejonowy w Szczecinie; b) art. 461 § 1 k.p.c. w związku z art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych i 13 § 2 k.p.c. -przez błędną wykładnię tego przepisu, nieuwzględniającą art. 13 § 2 k.p.c., i przyjęcie, że skoro przepis ten nie porusza kwestii wypadków przy pracy, to nie ma zastosowania przy ustalaniu właściwości rzeczowej sądu właściwego do wydania rozstrzygnięcia w sprawie; c) art. 17 pkt 1 k.p.c. w związku z art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, art. 13 § 2 k.p.c. i art. 461 k.p.c. - przez przyjęcie, że Sąd Rejonowy w Szczecinie jest rzeczowo właściwy do wydania rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie jako Sąd pierwszej instancji, a nie Sąd Okręgowy w Szczecinie, co powoduje również nieważność zgodnie z art. 379 pkt 6 k.p.c. w związku z art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, art. 13 § 2 k.p.c. i art. 461 k.p.c., ponieważ w niniejszej sprawie w pierwszej instancji orzekł Sąd Rejonowy w Szczecinie, a nie Sąd Okręgowy w Szczecinie - właściwy sąd bez względu na wartość przedmiotu sporu, ewentualnie: d) art. 17 pkt 4 k.p.c. w związku z art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, art. 13 § 2 k.p.c. i art. 461 k.p.c. - przez przyjęcie, że Sąd Rejonowy w Szczecinie jest rzeczowo właściwy do wydania rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, a nie Sąd Okręgowy w Szczecinie, bez uprzedniego ustalenia (z naruszeniem także art. 19 § 2 k.p.c.) wartości przedmiotu sporu, ponadto: e) art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., a także w związku z art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, art. 13 § 2 k.p.c. i art. 461 k.p.c. - przez niedochowanie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku dyrektyw zawartych w tym przepisie, w szczególności: przez niewskazanie dowodów, na podstawie których Sąd Okręgowy dokonał ustaleń faktycznych, niewskazanie z jakich względów odmówił wiary niektórym dowodom zgromadzonym w sprawie, co dotyczy zwłaszcza dowodów zgromadzonych w postępowaniu prowadzonym przez Prokuraturę Okręgową w S. w sprawie śmierci Jerzego K. (...), a także dowodów z zeznań świadków - pracowników budowy, złożonych w niniejszej sprawie, przez niewskazanie podstawy prawnej rozstrzygnięcia, tj. czy zaskarżony wyrok został oparty na art. 3 ust. 1 pkt 1 , czy też na art. 3 ust. 1 pkt 2 , czy też na art. 3 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zważywszy że Sąd Okręgowy przy wydawaniu zaskarżonego wyroku we własnym zakresie ustalił stan faktyczny sprawy; f) art. 382 k.p.c. w związku z art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, art. 13 § 2 k.p.c. i art. 461 k.p.c. - przez brak odniesienia się w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku do całości zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego.

Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżąca uzasadniła między innymi potrzebą wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości, w szczególności art. 262 k.p., art. 13 i art. 461 k.p.c., art. 1 i art. 17 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, treści pouczenia zawartego w załączniku do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 września 2004 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz. U. Nr 227, poz. 2298) i poprzednio obowiązującego pouczenia zawartego w załączniku do rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 3 października 2003 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz. U. Nr 128, poz. 1783) i koniecznością udzielenia odpowiedzi, który sąd pracy - sąd rejonowy czy sąd okręgowy - jest właściwy do rozpoznania w pierwszej instancji powództwa, wniesionego na podstawie art. 189 k.p.c., o ustalenie, że określone zdarzenie jest wypadkiem przy pracy w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 1 albo pkt 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Zdaniem skarżącej, istnieje ponadto potrzeba zbadania, czy są zgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP: a) pouczenie zawarte we wzorze określonym w załączniku do obowiązującego od dnia 11 listopada 2003 r. do 3 listopada 2004 r. rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 3 października 2003 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz. U. Nr 182, poz. 1783) w części dotyczącej udzielenia wskazówki, że powództwo o ustalenie i sprostowanie protokołu powypadkowego należy wnieść do sądu rejonowego - sądu pracy, b) pouczenie zawarte we wzorze określonym w załączniku do obowiązującego od dnia 3 listopada 2004 r. rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 września 2004 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz. U. Nr 227, poz. 2298) w części dotyczącej udzielenia wskazówki, że powództwo o ustalenie i sprostowanie protokołu powypadkowego należy wnieść do sądu rejonowego - sądu pracy oraz od dnia 2 marca 2006 r. w części informującej, że roszczenia ze stosunku pracy są wolne od opłat sądowych - przez to, że zawierając wskazówki, które nie mają oparcia w prawie materialnym i procesowym, pouczenia powyższe są niezgodne z prawem, wyrażonym w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez właściwy sąd.

Skarżąca powołała się również na przesłankę nieważności postępowania, o której mowa w art. 379 pkt 6 k.p.c., gdyż w sprawie rozstrzygnięcia w pierwszej instancji dokonał Sąd Rejonowy w Szczecinie, gdy tymczasem powództwo w niniejszej sprawie w pierwszej instancji powinno być rozpoznane przez Sąd Okręgowy w Szczecinie - przy czym na podstawie uzasadnienia zaskarżonego wyroku wydanego przez Sąd Okręgowy można przypuszczać, iż Sąd ten przyjął, że takie powództwo, wniesione na podstawie art. 189 k.p.c., ma charakter roszczenia o prawa niemajątkowe, a takie roszczenia - stosownie do art. 17 pkt 1 k.p.c. - rozstrzygane są w pierwszej instancji przez sąd okręgowy; zdaniem skarżącej uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 29 marca 2006 r., II PZP 14/05, również sugeruje, że powództwo takie ma charakter roszczenia o prawa niemajątkowe.

Skarżąca wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy temu Sądowi lub równorzędnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie oraz uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego w Szczecinie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji lub równorzędnemu, ewentualnie o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego oraz dokonanie zmiany tego wyroku lub wyroku Sądu Rejonowego przez wydanie orzeczenia co do istoty sprawy oddalającego w całości powództwo.

W uzasadnieniu skargi kasacyjnej pełnomocnik skarżącej podniósł, że istnieje potrzeba wykładni przepisów dotyczących właściwości rzeczowej sądu pracy (rozstrzygnięcie dylematu, który sąd jest właściwy rzeczowo - sąd rejonowy czy sąd okręgowy) w sprawach z powództwa, dla którego podstawę stanowi art. 189 k.p.c., w tym w szczególności o ustalenie, czy określone zdarzenie stanowi wypadek przy pracy w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 1 lub pkt 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Zdaniem pełnomocnika skarżącej, uzasadnienia powołanych przez Sąd Okręgowy uchwał Sądu Najwyższego nie zawierają w tym przedmiocie analizy aktualnego stanu prawnego, w tym wynikającego z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, co spowodowane jest prawdopodobnie tym, że uchwały te dotyczą wykładni przede wszystkim art. 189 k.p.c., a przepisy dotyczące właściwości rzeczowej sądu są w nich powołane przez Sąd Najwyższy niejako przy okazji dokonywania wykładni art. 189 k.p.c. Pełnomocnik skarżącej zwrócił uwagę, że w uzasadnieniach uchwał Sądu Najwyższego w rezultacie nie zostało jednoznacznie wyjaśnione, jakie przepisy prawa materialnego lub procesowego Sąd Najwyższy miał na uwadze przyjmując, że właściwy w takich sprawach jest sąd rejonowy - sąd pracy, a nie sąd okręgowy - rozpatrujący spory z zakresu prawa pracy. Zdaniem skarżącej, Sąd Okręgowy przy wydawaniu zaskarżonego wyroku, powołując się także na wymienione uchwały Sądu Najwyższego, w rezultacie przyjął, że przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie mają zastosowania, bo ma zastosowanie art. 262 § 1 pkt 1 k.p., chociaż również nie dokonał analizy wszystkich przepisów prawnych dotyczących tego zagadnienia, a wykładni art. 461 § 1¹ k.p.c. dokonał bez uwzględnienia art. 13 § 2 k.p.c. Pełnomocnik skarżącej podniósł, że ani w uchwałach Sądu Najwyższego, ani w zaskarżonym wyroku nie zostało wyjaśnione, czy powództwo o ustalenie, że określone zdarzenie stanowi wypadek przy pracy, należy traktować jako powództwo w sprawie o prawa niemajątkowe, czy też w sprawie o prawa majątkowe - co bezpośrednio wiąże się z ustaleniem właściwości rzeczowej sądu, a także z ustaleniem ewentualnej wartości przedmiotu sporu i w konsekwencji z opłatami sądowymi. Ponadto pełnomocnik skarżącej podniósł, że zgodnie z art. 379 pkt 6 k.p.c. postępowanie jest nieważne, jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu.

Odpowiedź na skargę kasacyjną wniósł w imieniu powódki jej pełnomocnik, wnosząc o odrzucenie ewentualnie odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, zasądzenie od strony pozwanej kosztów zastępstwa procesowego, a w przypadku przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania - o oddalenie skargi w całości i zasądzenie od strony skarżącej na rzecz powódki kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Najwyższy postanowieniem z 26 marca 2009 r., II PK 240/2008, zwrócił skargę kasacyjną Sądowi Okręgowemu w Szczecinie w celu wezwania pełnomocnika strony pozwanej do usunięcia dostrzeżonych braków przez oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia.

Zarządzeniem sędziego z 31 marca 2009 r. Sąd Okręgowy zobowiązał pełnomocnika strony pozwanej do uzupełnienia w terminie siedmiu dni braków skargi kasacyjnej przez oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia, pod rygorem odrzucenia skargi.

W odpowiedzi na wezwanie do uzupełnienia braków skargi kasacyjnej, pełnomocnik strony pozwanej złożył pismo procesowe, w którym wniósł o uchylenie zarządzenia sędziego z 31 marca 2009 r. oraz stwierdził, że wartość przedmiotu zaskarżenia, którego dotyczy skarga kasacyjna, wynosi "0 (słownie: zero) złotych". Pełnomocnik pozwanej podkreślił, że "strona powodowa, której dotyczy skarga kasacyjna, nie występowała z roszczeniem o świadczenie (nie występowała z roszczeniem majątkowym), lecz występowała o ustalenie, a więc z roszczeniem niemajątkowym, że wypadek, jakiemu uległ Jerzy K. w dniu 19 stycznia 2005 r. na budowie wiaduktu kolejowego nad ul. Południową w Szczecinie, jest wypadkiem przy pracy". W ocenie pełnomocnika pozwanej, Sąd Najwyższy przyjmuje w swoim orzecznictwie, że powództwo o ustalenie, iż określone zdarzenie stanowi wypadek przy pracy, jest powództwem w sprawie o prawa niemajątkowe. Zgodnie z art. 19-24 k.p.c., art. 398⁴ § 2 k.p.c. i art. 398²¹ k.p.c., w sprawach o prawa niemajątkowe nie wymaga się ustalenia i oznaczenia wartości przedmiotu sporu w pozwie i nie wymaga się ustalania i oznaczania wartości przedmiotu zaskarżenia w apelacji i w skardze kasacyjnej; ponadto powołane przepisy nie wskazują nawet sposobu, jaki należy przyjąć dla ustalenia i oznaczenia wartości przedmiotu sporu i wartości przedmiotu zaskarżenia w apelacji i skardze kasacyjnej w sprawach o ustalenie, że dane zdarzenie stanowi wypadek przy pracy. Pełnomocnik strony pozwanej podniósł także, że strona powodowa w pozwie także nie oznaczyła wartości przedmiotu sporu, a wiedza o wartości przedmiotu sporu jest niezbędna dla oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia w apelacji i oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia w skardze kasacyjnej. Skoro w uzasadnieniu uchwały z 28 kwietnia 1987 r., III PZP 9/87, OSNCP 1988 nr 7-8, poz. 94, Sąd Najwyższy przyjął, że żądanie ustalenia treści protokołu powypadkowego nie ulega przedawnieniu, to sprawa ma charakter niemajątkowy bo w świetle art. 117 § 1 k.c. tylko roszczenia niemajątkowe nie ulegają przedawnieniu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W pierwszej kolejności rozważenia wymagała dopuszczalność skargi kasacyjnej w związku z twierdzeniem pełnomocnika skarżącej, że sprawa o ustalenie, iż określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy, jest sprawą, w której powód domaga się ochrony praw niemajątkowych (jest sprawą o prawa niemajątkowe), oraz oznaczeniem przez pełnomocnika skarżącej wartości przedmiotu zaskarżenia, którego dotyczy skarga kasacyjna, na kwotę 0 złotych.

Kwestię dopuszczalności skargi kasacyjnej ze względu na rodzaj rozpoznawanej sprawy oraz wartość przedmiotu zaskarżenia w sprawie o prawa majątkowe reguluje art. 398² k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych, w sprawach gospodarczych - niższa niż siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, a w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - niższa niż dziesięć tysięcy złotych; jednakże w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych skarga kasacyjna przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o przyznanie i o wstrzymanie emerytury lub renty oraz o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego (§ 1); skarga kasacyjna jest niedopuszczalna także w sprawach: 1) o rozwód, o separację, o alimenty, o czynsz najmu lub dzierżawy oraz o naruszenie posiadania, 2) dotyczących kar porządkowych, świadectwa pracy i roszczeń z tym związanych oraz o deputaty lub ich ekwiwalent, 3) rozpoznanych w postępowaniu uproszczonym (§ 2); niedopuszczalna jest skarga kasacyjna od wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa lub orzekającego unieważnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się wyroku zawarła związek małżeński (§ 3).

Sprawa o ustalenie (na podstawie art. 189 k.p.c.), że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy, nie została normatywnie wyłączona spośród spraw, w których ze względu na przedmiot sporu przysługuje (jest dopuszczalna) skarga kasacyjna (takie wyłączenie ma miejsce w przypadku spraw wymienionych enumeratywnie w art. 398² § 2 k.p.c.), a zatem ocena dopuszczalności skargi w takiej sprawie zależy od przesądzenia, czy jest to sprawa o prawa majątkowe (wtedy znaczenie ma wartość przedmiotu zaskarżenia - w sprawie z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie niższa niż dziesięć tysięcy złotych), czy też sprawa o prawa niemajątkowe, jak twierdzi pełnomocnik strony pozwanej (wtedy nie można ustalić i oznaczyć wartości przedmiotu zaskarżenia, a skarga jest co do zasady dopuszczalna).

Odnosząc się do tak postawionego problemu należy podkreślić, że nietrafny jest pogląd strony pozwanej o niemajątkowym charakterze powództwa o ustalenie wypadku przy pracy (o ustalenie, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy). W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że sprawa wszczęta w wyniku wniesienia (na podstawie art. 189 k.p.c.) powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego o charakterze majątkowym jest sprawą o prawa majątkowe, a żądanie ustalenia, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy, dotyczy ochrony prawa o charakterze majątkowym. W orzecznictwie i w literaturze podkreśla się, że żądanie - a tym samym sprawa, w której to żądanie jest rozpoznawane - ma charakter majątkowy wówczas, gdy zmierza do realizacji prawa lub uprawnienia mającego bezpośredni wpływ na stosunki majątkowe stron. Takimi sprawami mogą być zarówno sprawy o świadczenie (pieniężne lub niepieniężne), jak i sprawy o ustalenie albo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego (por. postanowienia Sądu Najwyższego z 11 lipca 2001 r., IV CZ 108/01, LexPolonica nr 355374; z 28 lutego 2001 r., I CZ 152/00, LexPolonica nr 1543382; z 28 listopada 2001 r., II UZ 81/01, OSNP 2003 nr 18, poz. 450; z 3 grudnia 2001 r., I PZ 95/01, OSNP 2003 nr 23, poz. 572 oraz z 23 lutego 2004 r., I PZ 132/03, OSNP 2004 nr 24, poz. 423). Sprawa o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego (także faktu prawotwórczego) może być sprawą o prawa majątkowe albo sprawą o prawa niemajątkowe. Błędny jest pogląd, że skoro powód nie domaga się spełnienia świadczenia (zwłaszcza świadczenia pieniężnego), a oznaczenie wartości przedmiotu sporu sprawia trudności, to mamy do czynienia ze sprawą o ochronę praw niemajątkowych. Dla zakwalifikowania żądania powoda (roszczenia procesowego) jako majątkowego nie jest konieczne, aby dotyczyło ono spełnienia świadczenia pieniężnego. O majątkowym charakterze roszczenia procesowego decyduje ścisłe powiązanie zasadniczego przedmiotu rozstrzygnięcia z mieniem powoda lub - inaczej ujmując - bezpośredni wpływ rozstrzygnięcia na stan mienia powoda lub bezpieczeństwo tego mienia (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z 10 kwietnia 2002 r., IV CZ 29/02, OSP 2003 nr 4, poz. 52 z glosą W. J. Katnera). Jeżeli oczekiwania powoda co do rozstrzygnięcia sądu skierowane są bezpośrednio na zaspokojenie interesu ekonomicznego, to sprawa dotyczy praw majątkowych, jeżeli zaś zamiarem powoda jest ukształtowanie stosunków osobistych, to roszczenie ma charakter niemajątkowy, bo nie zmierza do osiągnięcia bezpośredniego skutku ekonomicznego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 3 grudnia 2002 r., I CZ 163/02, OSP 2004 nr 5, poz. 60 z glosą S. Sołtysińskiego). O majątkowym bądź niemajątkowym charakterze prawa, którego dotyczy roszczenie, decyduje zatem majątkowy bądź niemajątkowy charakter dobra, którego naruszenia powód upatruje i którego ochrony się domaga. Wobec tego należy uznać, że prawami majątkowymi są wszelkie prawa wywodzące się bezpośrednio ze stosunków obejmujących ekonomiczne interesy stron. Niemajątkowe są natomiast prawa służące ochronie dóbr osobistych oraz stosunków rodzinnych pomiędzy małżonkami, krewnymi, powinowatymi. Niekiedy do praw niemajątkowych zalicza się także tak zwane prawa organizacyjne wynikające z przynależności do korporacji o charakterze gospodarczym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 26 stycznia 2006 r., V CSK 53/05, OSP 2007 nr 2, poz. 14 z glosą J. Kozińskiej; orzeczenie z 20 lipca 1955 r., II CR 2072/54, OSN 1956 nr I, poz. 22 oraz postanowienia z 27 lutego 2001 r., V CZ 4/01, OSNC 2001 nr 78, poz. 124 i z 13 sierpnia 2002 r., IV CKN 329/01, LexPolonica nr 376755).

W dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy konsekwentnie przyjmuje, że do kategorii spraw o prawa majątkowe należą sprawy o sprostowanie protokołu powypadkowego (postanowienie z 27 marca 2003 r., II UZ 3/03, OSNP 2004 nr 7, poz. 130; Monitor Prawa Pracy 2004 nr 7, s. 19 z glosą A. Świątkowskiego) oraz o ustalenie, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy (postanowienie z 4 kwietnia 2006 r., I UZ 4/06, niepublikowane). W wymienionych sprawach o ustalenie (dla których podstawę prawną stanowi art. 189 k.p.c.) roszczenie procesowe zmierza bowiem bezpośrednio do realizacji prawa lub uprawnienia mającego wpływ na stosunki majątkowe stron (przede wszystkim powoda). Chodzi w nich przecież o przesądzenie co do zasady możliwości uzyskania od organu rentowego świadczeń z ubezpieczenia społecznego z tytułu wypadku przy pracy (w tym jednorazowego odszkodowania, renty z tytułu niezdolności do pracy, zasiłku chorobowego), a także możliwości uzyskania świadczeń przysługujących od pracodawcy (odszkodowania za utratę lub uszkodzenie w związku z wypadkiem przedmiotów osobistego użytku oraz przedmiotów niezbędnych do wykonywania pracy - art. 237¹ § 2 k.p., odszkodowawczych świadczeń uzupełniających, dochodzonych na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, w tym zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę - art. 445 k.c. lub renty uzupełniającej z tytułu utraconych zarobków lub zwiększonych potrzeb - art. 444 k.c.), ewentualnie o zapobieżenie przedawnieniu roszczeń.

Sąd Najwyższy przyjmuje, że powództwo o ustalenie, iż konkretne zdarzenie było wypadkiem przy pracy w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jest dopuszczalne na podstawie art. 189 k.p.c. (uchwała z 29 marca 2006 r., II PZP 14/05, OSNP 2006 nr 15-16, poz. 228; Przegląd Sądowy 2008 nr 2, s. 91 z glosą Ł. Kozłowskiego; wyroki z 16 marca 1999 r., II UKN 510/98, OSNAPiUS 2000 nr 9, poz. 366 oraz z 5 czerwca 2007 r., I UK 8/07, OSNP 2008 nr 15-16, poz. 228; poprzednio uchwała z 11 maja 1994 r., I PZP 1/94, OSNAPiUS 1994 r. nr 6, poz. 97 oraz postanowienie z 15 lutego 1995 r., II PZP 1/95, OSNAPiUS 1995 nr 15, poz. 188). W uzasadnieniu uchwały z 29 marca 2006 r., II PZP 14/05, Sąd Najwyższy wywiódł istnienie po stronie powoda interesu prawnego w domaganiu się ustalenia, że zdarzenie było wypadkiem przy pracy (art. 189 k.p.c.), przede wszystkim z bezpośredniego oddziaływania wyroku w sprawie o ustalenie wypadku na interesy majątkowe powoda (możliwość dochodzenia świadczeń z ubezpieczenia społecznego i roszczeń odszkodowawczych). Co prawda, w uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy zwrócił również uwagę na pewien aspekt powództwa o ustalenie wypadku przy pracy zmierzający do ochrony praw osobistych - w szczególności wywiódł, że wypadek przy pracy w swoim skutku narusza podstawowe dobro osobiste pracownika, jakim jest jego zdrowie (art. 11¹ k.p. w związku z art. 23 k.c.), co również uzasadnia istnienie interesu prawnego po stronie powoda w domaganiu się ustalenia - przyjął jednak, że jest to jedynie dodatkowy (uboczny) przedmiot ochrony, występujący wyjątkowo i tylko w przypadku, gdyby z naruszenia dobra osobistego miało być wyprowadzone roszczenie niemajątkowe (np. o przeproszenie za wyrządzenie krzywdy). Podstawowym (głównym) i bezpośrednim przedmiotem ochrony, którego dotyczy powództwo o ustalenie wypadku przy pracy, jest bowiem interes ekonomiczny powoda, a więc jest to sprawa o prawo majątkowe.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że spór pomiędzy stronami w rozpoznawanej sprawie - wbrew twierdzeniom strony pozwanej - dotyczył roszczenia (procesowego) o charakterze majątkowym. Z tej przyczyny obowiązkiem powódki było oznaczenie w pozwie wartości przedmiotu sporu (art. 126¹ § 1 k.p.c. i art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.), choćby dla celów ustalenia właściwości rzeczowej sądu (obowiązek ten powinien był zostać wyegzekwowany od powódki przez Sąd Rejonowy), a obowiązkiem strony pozwanej składającej apelację od wyroku Sądu pierwszej instancji, a następnie skargę kasacyjną od wyroku Sądu drugiej instancji było określenie wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 368 § 2 k.p.c., art. 398⁴ § 2 k.p.c.), między innymi dla celów ustalenia dopuszczalności skargi kasacyjnej w sprawie z zakresu prawa pracy o prawa majątkowe (art. 398² § 1 k.p.c.). W tym kontekście twierdzenie strony skarżącej, że nie miała obowiązku oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia ze względu na niemajątkowy charakter sprawy, nie odpowiada przedstawionej wcześniej kwalifikacji spraw o ustalenie, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy, a oznaczenie tej wartości na kwotę 0 złotych czyniło skargę niedopuszczalną ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia niższą niż dziesięć tysięcy złotych.

Ma rację strona skarżąca, że powódka nie została skutecznie zobowiązana przez Sąd Rejonowy do oznaczenia wartości przedmiotu sporu. Było to błędem ze strony Sądu pierwszej instancji. Sąd ten nie wyegzekwował również od strony pozwanej przy wnoszeniu apelacji prawidłowego oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia. Wbrew twierdzeniom strony skarżącej, oznaczenie wartości przedmiotu sporu i wartości przedmiotu zaskarżenia w niniejszej sprawie było możliwe (na podstawie art. 19 § 2 k.p.c.). Wartość ta nie wynosi przy tym z pewnością 0 złotych. W sprawie o ustalenie wypadku przy pracy z reguły jest możliwe (choćby w przybliżeniu, co jest wystarczające dla celów określonych w art. 126¹ § 1 k.p.c., art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c., art. 368 § 2 k.p.c. i art. 398⁴ § 2 k.p.c.) ustalenie wartości przedmiotu sporu, na przykład w odniesieniu do wartości ewentualnego roszczenia o jednorazowe odszkodowanie dla członka rodziny zmarłego ubezpieczonego (pracownika). Zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, członkom rodziny ubezpieczonego, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, przysługuje jednorazowe odszkodowanie. Wysokość jednorazowego odszkodowania w związku ze śmiercią w wypadku przy pracy ubezpieczonego pracownika szczegółowo określa art. 14 tej ustawy (w różnych wariantach). Nie stanowi żadnego problemu wyliczenie - choćby w przybliżeniu -wysokości jednorazowego odszkodowania przysługującego na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych uprawnionym członkom rodziny zmarłego pracownika występującym z powództwem o ustalenie, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy.

Oznaczenie przez pełnomocnika strony pozwanej wartości przedmiotu zaskarżenia kasacyjnego na kwotę 0 złotych - w odpowiedzi na wezwanie zawarte w zarządzeniu sędziego w Sądzie Okręgowym z 31 marca 2009 r. - nie stanowiło zatem odpowiedniego wykonania zobowiązania do oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia, co dodatkowo uzasadniało odrzucenie - na podstawie art. 398⁶ § 3 k.p.c. w związku z art. 398⁴ § 2 k.p.c. -skargi kasacyjnej, której braków formalnych nie usunięto w terminie.

W związku z twierdzeniami strony skarżącej, że w sprawie o ustalenie wypadku przy pracy nie jest możliwe oznaczenie wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia, należy zwrócić uwagę na regulacje prawne przewidujące rozwiązanie takiej sytuacji. W razie braku możliwości oznaczenia w sprawie o ustalenie wypadku przy pracy wartości przedmiotu sporu na podstawie art. 19 § 2 k.p.c. (w związku np. z art. 13 i 14 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych) należy zastosować art. 15 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.), przewidujący sposób procedowania w przypadku pisma wniesionego w sprawie o prawa majątkowe, w której wartości przedmiotu sprawy nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia. Według art. 15 ustawy o kosztach sądowych, od pisma wniesionego w sprawie o prawa majątkowe, w której wartości przedmiotu sprawy nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia, przewodniczący określa opłatę tymczasową (ust. 1); opłatę tymczasową określa się w granicach od 30 złotych do 1.000 złotych (ust. 2); w orzeczeniu kończącym postępowanie w pierwszej instancji sąd określa wysokość opłaty ostatecznej, która jest bądź opłatą stosunkową, obliczoną od wartości przedmiotu sporu ustalonej w toku postępowania, bądź opłatą określoną przez sąd, jeżeli wartości tej nie udało się ustalić. W tym wypadku opłatę ostateczną sąd określa w kwocie nie wyższej niż 5.000 złotych, mając na względzie społeczną doniosłość rozstrzygnięcia i stopień zawiłości sprawy. Przepis ten nie dotyczy, co prawda, oznaczenia wartości przedmiotu sporu (a później zaskarżenia) na potrzeby oceny dopuszczalności skargi kasacyjnej, a jedynie na potrzeby określenia wysokości opłat sądowych od pism procesowych wnoszonych przez strony, jednak możliwe jest wykorzystanie opisanego w nim mechanizmu do ustalenia wartości przedmiotu zaskarżenia z punktu widzenia oceny dopuszczalności skargi kasacyjnej (art. 398² § 1 k.p.c.).

Problem braku możliwości oznaczenia wartości przedmiotu sporu w sprawie o prawa majątkowe w chwili wnoszeniu pozwu jest szeroko omawiany w literaturze (por. W. M. Kister: glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 czerwca 1991 r., I ACz 110/91, OSA 1992 nr 9, s. 45; M. Trzepiński: Wartość przedmiotu sprawy w postępowaniu cywilnym, Przegląd Sądowy 1998 nr 7-8, s. 142; M. Trzepiński: Sprawdzanie wartości przedmiotu sprawy w postępowaniu cywilnym, Przegląd Sądowy 1999 nr 4, s. 109; M. Manowska: Nowa ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Przegląd Sądowy 2006 nr 5, s. 40; P. Filipiak: Opłata tymczasowa w sprawach cywilnych, Monitor Prawniczy 2008 nr 7, s. 385 oraz dostępne komentarze do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - tezy do art. 15). Z pewnością brak możliwości oznaczenia wartości przedmiotu sporu w chwili wnoszenia pozwu nie oznacza, że wartość ta wynosi 0 złotych, jak to próbował przedstawić pełnomocnik strony pozwanej w odpowiedzi na wezwanie do oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia dla celów oceny dopuszczalności skargi kasacyjnej.

Podsumowując - rozpoznawana sprawa o ustalenie, że określone zdarzenie stanowiło wypadek przy pracy, była sprawą o prawa majątkowe, w której strony miały obowiązek oznaczenia wartości przedmiotu sporu oraz wartości przedmiotu zaskarżenia, a Sądy obydwu instancji miały obowiązek wyegzekwować od stron wykonanie tego obowiązku (od powódki jako strony obowiązanej do oznaczenia wartości przedmiotu sporu oraz od pozwanej jako strony wnoszącej apelację i skargę kasacyjną). Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia była możliwa do ustalenia i oznaczenia - z pewnością nie wynosiła 0 złotych. Niewykonanie zarządzenia sędziego zobowiązującego stronę pozwaną do oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia stanowiło podstawę do odrzucenia wniesionej w jej imieniu skargi kasacyjnej. Chociaż skarga kasacyjna podlegała odrzuceniu ze względu na niedopuszczalność (art. 398² § 1 k.p.c.) oraz nieusunięcie w terminie dostrzeżonych braków (art. 398⁶ § 3 k.p.c. w związku z art. 398⁴ § 2 k.p.c.), na marginesie przedstawionych wcześniej uwag należy odnieść się jeszcze do wątku właściwości rzeczowej sądu w sprawie o ustalenie wypadku przy pracy, który był mocno eksponowany przez stronę pozwaną w toku procesu, łącznie z podnoszeniem zarzutu nieważności postępowania przed Sądem Rejonowym.

Właściwość rzeczową sądu w sprawach o ustalenie, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy, ustala się na podstawie art. 16 i art. 17 k.p.c., czyli ogólnych przepisów o właściwości rzeczowej sądu w sprawach cywilnych, a nie na podstawie art. 461 § 1¹ k.p.c. lub art. 262 k.p. Nie jest też podstawą prawną ustalenia właściwości rzeczowej sądu uchwała Sądu Najwyższego z 29 marca 2006 r., II PZP 14/05, OSNP 2006 nr 15-16, poz. 228 (jak mogłoby to wynikać z wywodów Sądu Okręgowego).

Pierwszy z powołanych przez skarżącą przepisów (art. 461 § 1¹ k.p.c.) stanowi lex specialis w stosunku do ogólnego art. 17 pkt 4 k.p.c., przewidując, że do właściwości sądów rejonowych, bez względu na wartość przedmiotu sporu, należą sprawy z zakresu prawa pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy, a także sprawy dotyczące kar porządkowych i świadectwa pracy oraz roszczenia z tym związane. Nie ma on zastosowania do spraw o ustalenie, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy, albo o sprostowanie treści protokołu powypadkowego, ponieważ nie wspomina o tego rodzaju sprawach, a zgodnie z ogólnymi regułami wykładni - przepisów o charakterze szczególnym nie można interpretować rozszerzająco. Art. 461 § 1¹ k.p.c. jest, co prawda, przepisem regulującym właściwość rzeczową sądu pracy, ale nie w sprawie o ustalenie, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy.

Z kolei według art. 262 k.p., spory o roszczenia ze stosunku pracy rozstrzygają: 1) sądy pracy - stanowiące odrębne jednostki organizacyjne sądów rejonowych oraz 2) sądy pracy i ubezpieczeń społecznych - stanowiące odrębne jednostki organizacyjne sądów wojewódzkich, zwane sądami pracy (§ 1); nie podlegają właściwości sądów pracy spory dotyczące: 1) ustanawiania nowych warunków pracy i płacy, 2) stosowania norm pracy, 3) pomieszczeń w hotelach pracowniczych (§ 2); zasady tworzenia sądów pracy, organizację i tryb postępowania przed tymi sądami regulują odrębne przepisy (§ 3). Przepis ten nie reguluje w żadnym zakresie właściwości rzeczowej sądu w sprawach z zakresu prawa pracy. Jego materią normatywną nie jest określenie, jakie rodzaje (kategorie) spraw z zakresu prawa pracy (verba legis: roszczeń ze stosunku pracy) rozpoznają sądy rejonowe, a jakie sądy okręgowego. Regulacja tej kwestii należy do prawa procesowego. Właściwość rzeczową sądu w sprawach rozpoznawanych według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego - w tym również w sprawach z zakresu prawa pracy rozpoznawanych w postępowaniu odrębnym -regulują przede wszystkim art. 16 i 17 k.p.c. Przepis szczególny może inaczej określać właściwość rzeczową sądu niż przepisy ogólne (art. 16 i 17 k.p.c.), jednak w odniesieniu do spraw o ustalenie, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy, brak jest takich przepisów szczególnych (art. 461 § 1¹ k.p.c. nie dotyczy tej kategorii spraw). Oznacza to, że w sprawach o ustalenie, że określone zdarzenie było wypadkiem przy pracy, właściwy rzeczowo jest albo sąd rejonowy (art. 16 k.p.c.), albo sąd okręgowy (art. 17 pkt 4 k.p.c.), a zależy to od wartości przedmiotu sporu (ustalonej według zasad określonych w art. 19-25 k.p.c.).

Nie ma w związku z tym racji skarżąca, że w rozpoznawanej sprawie przed Sądem Rejonowym doszło do nieważności postępowania. Nawet jeżeli wartość przedmiotu sporu (nieustalona przez Sąd Rejonowy) wynosiła powyżej siedemdziesięciu pięciu tysięcy i sprawę powinien był rozpoznać w pierwszej instancji Sąd Okręgowy (art. 17 pkt 4 k.p.c.), to ewentualne naruszenie art. 17 pkt 4 k.p.c. nie rodzi skutku w postaci nieważności postępowania. Zgodnie bowiem z art. 379 pkt 6 k.p.c., nieważność postępowania zachodzi, jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy b e z względu na wartość przedmiotu sporu, co wyklucza nieważność postępowania w sytuacji rozpoznania przez sąd rejonowy sprawy należącej do właściwości sądu okręgowego wyłącznie ze względu na wartość przedmiotu sporu.

Większość przytoczonych na wstępie erudycyjnych rozważań Sądu Okręgowego dotyczących właściwości rzeczowej sądu pracy w sprawach o ustalenie wypadku przy pracy miała walor rozważań historycznych, nieodnoszących się do obowiązującego obecnie stanu prawnego i nieprzydatnych do oceny właściwości rzeczowej sądu w tych sprawach. Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy odrzucił skargę kasacyjną na podstawie art. 398⁶ § 3 k.p.c. w związku z art. 398² § 1 k.p.c. i art. 398⁴ § 2 k.p.c.