Wyrok z dnia 2004-02-13 sygn. IV CK 22/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 22/03

Wyrok Sądu Najwyższego

z dnia 13 lutego 2004 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Irena Gromska-Szuster. Sędziowie SN: Iwona Koper (spr.), Marek Sychowicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Tomasza P. przeciwko Gminie Miasta W. o ukształtowanie stosunku prawnego, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 lutego 2004 r. kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w G. z dnia 10 października 2001 r., uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w G. do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powód Tomasz P. domagał się ukształtowania stosunku prawnego, jaki łączył go z pozwaną Gminą Miasta W. na podstawie umowy dzierżawy pola campingowego z dnia 21 maja 1997 r., przez obniżenie należnego od niego jako dzierżawcy czynszu przypadającego za okresy gospodarcze od dnia 21 maja 1997 r. do dnia 31 grudnia 1997 r. oraz od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia do dnia 31 grudnia 1998 r., o łączną kwotę 373.766 zł. W jego uzasadnieniu twierdził, że organizując przetarg Gmina nie ujawniła, iż na przedmiocie dzierżawy znajdują się urządzenia stanowiące własność osób trzecich, które zostaną z pola campingowego usunięte. Rozmiar i charakter nakładów poczynionych przez poprzedniego dzierżawcę Leszka B. był tak znaczny, że ich usunięcie spowodowałoby utratę przez dzierżawiony obiekt charakteru całości gospodarczej i przydatności do prowadzenia na nim działalności zgodnej z umową. W czerwcu 1997 r. pozwana Gmina zezwoliła Leszkowi B. na usunięcie jego nakładów, co też zostało uczynione przy trwałym zniszczeniu przedmiotu dzierżawy uniemożliwiającym prawidłowe prowadzenie działalności gospodarczej przez powoda. Nadto, co było okolicznością niezależną od powoda, w lipcu 1998 r. Leszek B. zorganizował na sąsiedniej posesji nielegalnie pole campingowe, co przy bezczynności gminy spowodowało konieczność znacznego obniżenia przez powoda cen usług. Wszystkie te okoliczności powstały po podpisaniu umowy. W podstawie prawnej żądania wskazał przepisy art. 700 k.c., 664 § 1 k.c. w zw. z art. 694 k.c.

Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 5 stycznia 2001 r. oddalił powództwo, przyjmując za jego podstawę następujący stan faktyczny.

W dniu 16 kwietnia 1997 r. odbył się w przetarg ofertowy na dzierżawę pola campingowego stanowiącego własność pozwanej Gminy, który wygrał powód oferując czynsz roczny w kwocie 192.000 zł. W dniu 21 maja 1997 r. strony zawarły umowę dzierżawy, na czas od 21 maja 1997 r. do 31 grudnia 1998 r., za czynszem w cenie oferty, płatnym w dwóch ratach. Stawkę za 1998 r. ustalono w takiej samej wysokości, przy czym miała ona ulec zmianie o wskaźnik wzrostu cen towarów i usług ogłoszony przez Prezesa GUS. Powód wydzierżawił pole campingowe z nakładami poprzedniego dzierżawcy, aczkolwiek z dosłownego brzmienia umowy wynika, że jej przedmiotem jest jedynie pole campingowe, jako nieruchomość gruntowa. W dniu 19 maja 1997 r. Gmina poinformowała Leszka B., że zatrzymuje dokonane przez niego nakłady tytułem odszkodowania, zaś 21 maja 1997 r. na mocy zawartego przez strony porozumienia Gmina miała zatrzymać nakłady pozostawione na polu campingowym przez poprzedniego dzierżawcę i przejąć rozliczenia z tytułu dokonanych przez niego nakładów. W dniu 6 czerwca 1997 r. Leszek B. wywiózł z przedmiotowego campingu trzy pawilony sanitarne, stróżówkę i sklepik, równocześnie na sąsiednim polu namiotowym otworzył camping również o nazwie "P.", który prowadził od 1 lipca 1997 r. Powód poczynił nakłady na przedmiotowy camping w postaci budowy sanitariatów i kabin prysznicowych. W 1997 r. powód nie uiścił żadnej z rat dzierżawnych, natomiast w 1998 r. zapłacił łącznię 107.656,46 tytułem pierwszej raty za ten rok. W dniu 17 grudnia 1998 r. Sąd Rejonowy w W. nadał klauzulę wykonalności aktowi notarialnemu z dnia 21 maja 1997 r., na mocy którego powód powinien zapłacić pozwanej kwotę 209.840 zł tytułem rat czynszu za 1997 r. Na podstawie tego tytułu prowadzone jest przeciwko powodowi postępowanie egzekucyjne. Postanowieniem z dnia 4 marca 1999 r. Sąd Rejonowy nadał klauzulę wykonalności temu samemu aktowi, co do czynszu dzierżawnego za 1998 r.

W toczącej się, z powództwa Gminy przeciwko powodowi, sprawie o zapłatę kwoty ok. 80.000 zł z tytułu należności wynikających z przeliczenia czynszu, według wskaźnika wzrostu cen, powód zgłosił zarzut potrącenia kwoty 133.754,51 zł tytułu nakładów na przedmiot dzierżawy.

Sąd Okręgowy uznał, że żądanie powoda nie znajduje oparcia w art. 700 k.c., który przyznaje dzierżawcy prawo żądania obniżenia czynszu, jeżeli jego zwykły przychód uległ obniżeniu na skutek okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności, ponieważ po rozwiązaniu umowy w dniu 31 grudnia 1998 r. utracił on kwalifikację podmiotową dzierżawcy. Nadto, z uwagi na to, że Gmina dysponuje tytułami wykonawczymi przeciwko powodowi, podnoszone przez niego okoliczności zmierzają w istocie do podważenia tych tytułów, zatem właściwym do tego trybem jest powództwo przeciwegzekucyjne z art. 840 k.p.c. Poza tym, przy uwzględnieniu, w toczącym się procesie o zapłatę zarzutu potrącenia zgłoszonego przez powoda, doszłoby do jego bezpodstawnego wzbogacenia. Zgłoszenie tego zarzutu powoduje stan podobny do stanu sprawy w toku, a co za tym idzie, zgłoszenie tej kwoty, jako mającej wpływ na wysokość świadczenia w przedmiotowej sprawie jest niedopuszczalne. W okolicznościach sprawy - jak stwierdził - nie znalazło potwierdzenia twierdzenie powoda o opóźnieniu uruchomienia campingu z przyczyn obciążających pozwaną jak też, że wydzierżawione pole miało wady (art. 644 § 1 k.c.). W chwili objęcia pola w posiadanie przez powoda nadawało się ono do rozpoczęcia działalności gospodarczej. Także prowadzenie przez Leszka B. konkurencyjnej działalności - w ocenie tego Sądu - nie uzasadnia obniżenia czynszu, gdyż działanie to nie wykracza poza zakres zwykłego ryzyka gospodarczego w warunkach gospodarki rynkowej i wolnej konkurencji. Pozwana nie miała przy ty żadnego wpływu na powstanie drugiego pola campingowego, które leży poza jej terenem.

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 10 października 2001 r. Sąd Apelacyjny w G. oddalił apelację powoda od wyroku Sądu Okręgowego.

Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej instancji, odnośnie do utraty przez dzierżawcę prawa do domagania się obniżenia czynszu na podstawie art. 700 k.c., po zakończeniu dzierżawy. Stwierdził, że z uwagi na tocząca się przeciwko powodowi egzekucję, powinien on jednak wystąpić z powództwem opartym na przepisie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c., którego podstawą mógłby być zarzut potrącenia.

Zaakceptował natomiast wyrażoną w zaskarżonym wyroku merytoryczną ocenę żądania powoda, które jako nieuzasadnione powinno być oddalone z przyczyn wskazanych przez Sąd Okręgowy. Odnosząc się do zarzutów apelacji stwierdził, że powód wydzierżawił pole campingowe bez urządzeń towarzyszących i w odniesieniu do takiego przedmiotu dzierżawy powinien był przeprowadzić rachunek ekonomiczny przed wystawieniem oferty. Wprawdzie później, po przejęciu tych urządzeń przez Gminę, wyłoniła się możliwość korzystania z nich, lecz prawa tego powód został pozbawiony, tak samo jak Gmina, przez bezprawne działanie Leszka B. Powód zresztą uzupełnił brakujące urządzenia i nie zgłaszał do pozwanej roszczeń z tytułu wad rzeczy, ani nie wypowiedział umowy. W ocenie tego Sądu powstanie drugiego pola campingowego nie stanowi zdarzenia nadzwyczajnego, mającego wpływ na wysokość wylicytownego czynszu, a niezależnie od tego powód nie wykazał sposobu wyliczenia strat. Nadto stwierdził Sąd Apelacyjny, że gdy chodzi o podniesiony zarzut potrącenia kwoty 133.754,51 zł z tytułu nakładów poniesionych przez powoda na pole campingowe, to skoro zarzut ten podniesiony został już w sprawie wcześniej zawisłej przed Sądem Okręgowym w G. z powództwa Gminy Miasta W. przeciwko powodowi o zapłatę, to nie może być rozpoznawany po raz drugi.

W kasacji powód zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w całości, przytoczył obie ustawowe podstawy i zarzucił:

1) naruszenie prawa materialnego w postaci:

a)664 w zw. z art. 694 poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że przepis ten w ogóle nie znajduje zastosowania w niniejszej sprawie ponieważ dzierżawione pole campingowe nie miało wad, albowiem w chwili objęcia go w posiadanie przez powoda znajdowało się w stanie umożliwiającym rozpoczęcie działalności gospodarczej,

b)693 § 1 k.c. w zw. z art. 662 § 1 k.c. w zw. z art. 694 k.c. w zw. z art. 65 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że z porozumienia zawartego między stronami wynika jedynie, że pozwana zatrzymała nakłady poczynione przez Leszka B. i przejmie zobowiązania związane z rozliczeniem nakładów, a nie jest w szczególności odpowiedzialna za późniejsze działania byłego dzierżawcy;

2) naruszenie prawa procesowego, które miało istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie:

- na zasadzie art. 386 § 4 k.p.c. w z. z art. 498 § 2 k.c. w zw. z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. - nierozpoznanie istoty sprawy poprzez uznanie za niedopuszczalne dochodzenia ukształtowania stosunku prawnego polegającego na obniżeniu czynszu innymi o kwotę 133.754,51 zł - stanowiącą kwotę poniesionych nakładów - w sytuacji gdy ta sama kwota została przedstawiona do potrącenia w innej sprawie, przy jednoczesnym braku ustaleń, czy dokonane w ramach postępowania w tamtej sprawie potrącenie wierzytelności powoda z tytułu nakładów było skuteczne czy nie;

-art. 840 k.p.c. poprzez przyjęcie, że podnoszenie przez powoda okoliczności zmierzających do obniżenia swojego świadczenia prowadzi w istocie do podważenia tytułów wykonawczych, a jedynym właściwym trybem do osiągnięcia takiego skutku jest art. 840 k.c.

Wnioski kasacji zmierzają do uchylenia zaskarżonego wyroku i wyroku Sądu pierwszej instancji oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd pierwszej instancji, wraz z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W świetle przytoczonych na wstępie - za pisemnymi motywami zaskarżonego wyroku -twierdzeń powoda, które stanowią uzasadnienie żądania zgłoszonego w obecnej sprawie, kwota dokonanych przez niego nakładów, zgłoszona do potrącenia w sprawie toczącej się z powództwa Gminy o zapłatę, nie pozostaje w związku podstawą faktyczną rozpoznawanego żądania. Powód bowiem domaga się obniżenia czynszu z powodu wad przekazanego mu przedmiotu dzierżawy, który w takim stanie nie mógł przynosić skalkulowanych w ofercie dochodów (art. 662 k.c.), oraz z powodu konkurencyjnej działalności prowadzonej przez Leszka B. (art. 700 k.c.). W uzasadnieniu żądania związanego z wadliwością przedmiotu dzierżawy znalazły się dwa elementy faktyczne, a mianowicie oddanie rzeczy w stanie nieprzydatnym do użytku, to jest z urządzeniami osoby trzeciej oraz powstanie wad rzeczy na skutek jej zniszczenia, po zabraniu urządzeń. Przy zachodzącej w obu sprawach identyczności stron odmienne są przedmiotowe granice zawisłości tych spraw, które określają: żądanie udzielenia ochrony prawnej w sposób i w zakresie wskazanym w pozwie, oraz podstawa faktyczna tego żądania. Nie jest to więc, jak przyjmuje to sąd pierwszej instancji, sytuacja podobna do stanu sprawy w toku.

Na tle przyjętego za podstawę rozstrzygnięcia stanu sprawy i przy uwzględnieniu pełnionych w niej przez strony ról procesowych nie jest zrozumiałe stanowisko Sądu Apelacyjnego odnośnie do niedopuszczalności zgłoszenia przez powoda w przedmiotowej sprawie zarzutu potrącenia, z uwagi na zgłoszenie go już we wcześniejszej sprawie. Z tego względu nie poddaje się ono kontroli kasacyjnej na płaszczyźnie podniesionych przez skarżącego zarzutów, opartych na przypisaniu mu innego znaczenia, niewynikającego z jego sformułowania, które nie daje się przy tym na obecnym etapie postępowania zweryfikować pod kątem zgodności z rzeczywistymi intencjami sądu.

Kolejny zarzut, naruszenia art. 840 k.p.c., skarżący błędnie lokuje w drugiej ustawowej podstawie kasacyjnej, kierując się - jak się wydaje - kryterium miejsca jego zamieszczenia, które nie jest jednak właściwe dla przeprowadzenia podziału między przepisami prawa procesowego cywilnego i prawa cywilnego materialnego. Dla oznaczenia charakteru przepisu miarodajny jest zawsze jego przedmiot i treść, bez względu na to w jakiej ustawie się znajduje. Przepis art. 840 k.p.c., określający przesłanki merytorycznej obrony dłużnika i stanowiący podstawę prawną rozstrzygnięcia, opartego na nim powództwa, ma charakter materialnoprawny.

Zarzut ten pozbawiony jest przy tym doniosłości prawnej, jaka wiąże się z istnieniem związku przyczynowego między uchybieniem a orzeczeniem, jako wynikiem rozpoznania sprawy. Stwierdzenie Sądu Apelacyjnego, że powód powinien był wytoczyć powództwo przeciwegzekucyjne w oparciu o art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., wyrażające ocenę dokonanego przez niego wyboru środka ochrony prawnej, nie miało bowiem wpływu zarówno na ocenę dopuszczalności, jak i zasadności niniejszego powództwa, które po jego merytorycznym rozpoznaniu zostało oddalone z innych przyczyn, niezwiązanych z treścią tego przepisu. Zgodnie z art. 662 § 1 k.c. w zw. z art. 694 przedmiot dzierżawy powinien być wydany w stanie przydatnym do umówionego użytku. Rzeczą nieprzydatną do oddanego użytku jest rzecz dotknięta wadą fizyczną lub prawną. Jeżeli wydzierżawiający nie czyni zadość temu obowiązkowi, dzierżawcy przysługują roszczenia przewidziane w przepisach ogólnych oraz przewidziane w art. 664 § 1 i 2 dodatkowe roszczenia. Dzierżawca może więc żądać odpowiedniego obniżenia czynszu za czas trwania przeszkody, bez potrzeby wykazywania szkody i bez względu na winę wydzierżawiającego. Wydzierżawiający jest także zobowiązany przez czas trwania dzierżawy utrzymywać rzecz wydzierżawioną w stanie przydatnym do umówionego użytku. Powinien więc, jeżeli zajdzie taka potrzeba, usuwać pogorszenia i podejmować inne działania, z wyłączeniem nakładów, które obciążają dzierżawcę, oraz z wyjątkiem przewidzianym w § 3 art. 662 k.c.

Dla ustalenia i oceny, czy przedmiot dzierżawy wydany został powodowi w stanie przydatnym do użytku, konieczne jest więc w pierwszej kolejności ustalenie, co stanowiło przedmiot umowy. W tej materii jednak brak jest w sprawie jednoznacznych ustaleń, bo chociaż Sąd Apelacyjny wyraża werbalnie akceptację dla ustaleń przyjętych przez Sąd pierwszej instancji, to trudno w przyjętym przez niego stanie faktycznym nie dostrzec zasadniczych rozbieżności z ustaleniami Sądu Okręgowego. Na tle przytoczonych uprzednio ustaleń faktycznych obu sądów rozbieżności te dotyczą podstawowej kwestii, a mianowicie, czy powód wydzierżawił pole campingowe wraz ze znajdującymi na nim urządzeniami, czy też bez tych urządzeń.

Przesłanki wskazane w normie prawa materialnego mają charakter hipotetyczny i dopiero porównanie ich ze stanem przyjętym przez sąd orzekający można uznać za stosowanie tego prawa. Brak ustalonego stanu faktycznego powoduje, że prawo materialne nie może być zastosowane. Naruszenie prawa materialnego, przez jego niewłaściwe zastosowanie w rozumieniu art. 393¹ pkt 1 k.p.c., następuje również w takim przypadku, gdy zaskarżony wyrok nie zawiera stanowczych i wystarczających ustaleń faktycznych odnoszących się do przesłanek normy prawa materialnego. Z tych względów usprawiedliwiona jest podstawa kasacyjna naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie wskazanych w niej przepisów.

Podzielić należy, zawartą w uzasadnieniu kasacji, krytykę dotyczącą dokonanej przez Sąd Apelacyjny wykładni art. 700 k.c., nieobjętego zarzutami kasacji przytoczonymi w jej petitum. Przesłankami żądania obniżki czynszu na podstawie tego przepisu są nie tylko niezwykłe wypadki (zdarzenia nadzwyczajne), zwłaszcza klęski żywiołowe (tak poprzednio art. 411 k.z.), lecz wszelkie okoliczności, za które dzierżawca nie ponosi odpowiedzialności i które nie dotyczą jego osoby, jeżeli w skutek tych okoliczności zwykły przychód przedmiotu dzierżawy uległ znacznemu zmniejszeniu. Stosowanie art. 700 k.c. wiąże się ze zmianami stosunków, które mieszczą się w granicach zwykłego ryzyka gospodarczego. Odmiennie natomiast kształtują się przesłanki żądania obniżenia czynszu na podstawie art. 357¹ k.c., który dotyczy nadzwyczajnej zmiany stosunków, a więc takich, które wykraczają poza granice zwykłego ryzyka i były nieprzewidywalne w momencie zawierania umowy.

Ze wskazanych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹³ § 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 393¹⁹ k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.