Jednostka organizacyjna jako pracodawca; zarządcza koncepcja pracodawcy

W obecnym brzmieniu art. 241[26] § 2 k.p. pojęcie „pracownik zarządzający w imieniu pracodawcy zakładem pracy” nie pokrywa się więc z pojęciem „osoba lub organ zarządzający jednostką organizacyjną albo inna wyznaczona do tego osoba” w rozumieniu art. 31 § 1 k.p. (por. wyrok SN z dnia 18 października 2011 r., III PK 19/11). Uznać jednak należy, że zarząd spółki akcyjnej jest organem zarządzającym jednostką organizacyjną w rozumieniu art. 31 § 1 k.p.

Wyrok SN z dnia 5 listopada 2020 r., II PK 13/19

Standard: 66978 (pełna treść orzeczenia)

Sąd Najwyższy w swoich wypowiedziach silnie akcentuje konieczność formalnego wyodrębnienia jednostki organizacyjnej mającej spełniać rolę pracodawcy. Dlatego jednostka wchodząca w skład szerszej struktury będzie pracodawcą, gdy po pierwsze, w statucie osoby prawnej znajdzie się tego rodzaju upoważnienie, a po drugie, osobie nią kierującej statut przyzna uprawnienie do nawiązywania, zmiany i rozwiązywania stosunków pracy, przy czym uprawnienia te będą faktycznie realizowane (wyroki SN: z dnia 19 kwietnia 1979 r., I PR 16/79, z dnia 28 czerwca 2001 r., I PKN 515/00).

Ugruntowany jest również pogląd, że jednostka organizacyjna może być postrzegana na dwa sposoby. 

Po pierwsze, jako podmiot stosunków pracy, a po drugie, w znaczeniu techniczno-organizacyjnym (czyli jako placówka zatrudnienia) – zob. wyrok SN z dnia 19 kwietnia 2010 r., II PK 298/09. 

Powyższa zależność została zreferowana na przykładzie dotyczącym osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli przedsiębiorca będący osobą fizyczną prowadzi przedsiębiorstwo tylko w ujęciu przedmiotowym, to on (przedsiębiorca) jest pracodawcą, nie zaś jego przedsiębiorstwo. Jeżeli jednak przedsiębiorca tworzy na podstawie obowiązujących przepisów jednostkę organizacyjną, która jest prawnie, organizacyjnie, finansowo i majątkowo wyodrębniona, a ponadto ma zdolność zatrudniania pracowników i ma swoje kierownictwo (odrębne od przedsiębiorcy-właściciela), to wówczas ta jednostka organizacyjna jest pracodawcą, a nie sam przedsiębiorca (wyroki SN: z dnia 22 sierpnia 2003 r., I PK 284/02; z dnia 3 listopada 2010 r., I PK 81/10; z dnia 29 października 2014 r., I PK 64/14).

Powyższe zapatrywanie należy odnieść również do osób prawnych (wyrok SN z dnia 20 czerwca 2017 r., I PK 198/16).

Samo wyodrębnienie organizacyjne i finansowe gospodarstwa pomocniczego z jednostki samorządowej nie jest wystarczające dla uznania go za odrębnego pracodawcę. Niezbędne jest bowiem nadanie mu w statucie zdolności do zatrudniania pracowników. Oznacza to, że kierownik takiego gospodarstwa powinien mieć uprawnienie do dokonywania czynności z zakresu prawa pracy (wyroki SN: z dnia 14 grudnia 2004 r., I PK 135/04 i z dnia 28 lipca 1999 r., I PKN 175/99).

Sumą powyższych rozważań jest wniosek, że orzecznictwo wypracowało wzorzec weryfikujący podmiotowość pracodawcy. Składa się on z trzech elementów.

- Po pierwsze, jednostka organizacyjna ma charakteryzować się wystarczającą samodzielnością organizacyjną i majątkową, 

po drugie, ma zatrudniać we własnym imieniu pracowników (wyroki SN: z dnia 3 grudnia 2009 r., II PK 147/09; z dnia 18 września 2013 r., II PK 4/13; z dnia 3 czerwca 2014 r., III PK 128/13), 

- po trzecie, jej wyodrębnienie powinno nastąpić w sposób sformalizowany (wyrok SN z dnia 14 czerwca 2006 r., I PK 231/05).

Wymienione czynniki powinny wystąpić kumulatywnie (wyrok SN z dnia 18 września 2008 r., II PK 28/08; postanowienie SN z dnia 17 czerwca 2014 r., II UZ 34/14).

Koncertując uwagę na trzeciej z wymienionych płaszczyzn, trzeba odnotować, że w orzecznictwie i literaturze przedmiotu podkreśla się, że wyodrębnienie jednostki organizacyjnej w rozumieniu art. 3 k.p. powinno nastąpić w akcie regulującym ustrój danej osoby prawnej lub samodzielnej jednostki organizacyjnej tworzących pracodawcę wewnętrznego. Zapisy te mają potwierdzać i statuować samodzielność organizacyjną i finansową tego pracodawcy, a także nadawać mu zdolność do zatrudniania pracowników we własnym imieniu i dokonywania czynności z zakresu prawa pracy (uchwała SN z dnia 16 listopada 1977 r. I PZP 47/77 i uchwała (7) SN z dnia 24 listopada 1992 r., I PZP 59/92). 

Zważywszy na wskazany formalizm (uzasadniony potrzebą temporalnej stabilizacji jednostki zatrudniającej), za problematyczne należy uznać stanowisko, zgodnie z którym wyodrębnienie z osoby prawnej jednostki organizacyjnej mającej być pracodawcą może nastąpić w drodze uchwały zarządu spółki kapitałowej czy też regulaminu organizacyjnego (wyroki SN: z dnia 30 stycznia 2019 r., I PK 231/17; z dnia 6 lutego 2020 r., II PK 155/18).

W orzecznictwie dopuszczono kreowanie pracodawcy przez układ zbiorowy pracy (postanowienie SN z dnia 4 grudnia 2018 r., I PZ 36/18).

Wyodrębnienie polega na stworzeniu infrastruktury technicznej niezbędnej do wykonywania pracy podporządkowanej. Wyodrębnienie organizacyjne pozostaje w związku funkcjonalnym z wyodrębnieniem finansowym, gdyż specyfika stosunku pracy generuje zazwyczaj zobowiązania o podłożu majątkowym. Zatem tylko jednostka organizacyjna dysponująca określonym funduszem może we własnym imieniu zaciągać zobowiązania majątkowe, a tym samym występować w charakterze strony stosunku pracy.

W kontekście wyodrębnienia finansowego trzeba zauważyć, że zwykle będzie ono znacznie ograniczone, gdyż taka jednostka nie jest właścicielem mienia, którym zarządza. Właścicielem jest spółka (osoba prawna) i w ramach uprawnień z tego tytułu może określać zakres dysponowania tym mieniem przez jednostki wewnętrzne, a także ustalać zasady rozliczeń ze spółką.

Zwartość organizacyjna pracodawcy w rozumieniu art. 3 k.p. znajduje odzwierciedlenie w wielu czynnikach. Przykładowo można wskazać, że polega na przeprowadzaniu procedur dotyczących rekrutacji pracowników, kreowaniu polityki wynagrodzeń i zatrudniania, rozliczaniu należności na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (z art. 4 pkt 2 lit a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wynika bowiem, że to pracodawca, a nie inny podmiot, jest płatnikiem składek) i Urzędu Skarbowego, zgłaszaniu ofert do powiatowego urzędu pracy, ubezpieczaniu pracowników od nieszczęśliwych wypadków. Chodzi o to, że wyodrębnienie jednostki organizacyjnej nie może polegać tylko na zorganizowaniu zależności wynikającej z podporządkowania pracownika poleceniom przełożonych. Pracodawcą jest bowiem tylko jednostka, która posiada własne zadania i zagwarantowany stopień autonomii względem „podmiotu nadrzędnego” (uchwała SN z dnia 1 lutego 2017 r., III PZP 11/16).

Pracodawcą wewnętrznym nie może być podmiot, który we własnym imieniu nie realizuje podstawowego świadczenia względem osób zatrudnianych. Brak rachunku bankowego świadczy o niewystarczającym wyodrębnieniu i samodzielności finansowej jednostki. Jeśli powiąże się tę okoliczność z utworzeniem podmiotu nie na podstawie statutu spółki, ale w drodze uchwały zarządu osoby prawnej, to staje się jasne, że niezbędne gwarancje stabilności podmiotu zatrudniającego nie zostały zrealizowane.

Wyrok SN z dnia 2 września 2020 r., I PK 39/19

Standard: 59717 (pełna treść orzeczenia)