Warunek ustnego złożenia oświadczenia przez spadkodawcę

W przedkodeksowym stanie prawnym (art. 82 dekretu z dnia 8 października 1946 r. - Prawo spadkowe, Dz. U. Nr 60. poz. 328), Sąd Najwyższy uznawał za wystarczające odczytanie sporządzonego na piśmie projektu ostatniej woli i przyjęcie jej przez spadkodawcę w obecności trzech świadków oraz oświadczenie przez spadkodawcę, że jest to jego wola (zob. uchwała (7) SN - zasada prawna - z dnia 22 maja 1961 r., I CO 18/61).

Początkowo na gruncie art. 952 § 1 k.c. stanowisko Sądu Najwyższego było bardziej rygorystyczne, aczkolwiek z czasem zaczęło ewoluować w kierunku mniej restrykcyjnym. W uchwale z dnia 26 lutego 1993 r., III CZP 24/93, Sądu Najwyższy wyjaśnił, że wymaganiom tego przepisu nie odpowiada odczytanie pisemnego projektu testamentu przez inną osobę i oświadczenie spadkodawcy, że to, co mu odczytano, jest jego ostatnią wolą.

Nie jest wystarczające ujawnienie woli w inny sposób, chociażby zostało dokonane w sposób niebudzący wątpliwości co do zgodności rzeczywistej woli spadkodawcy z tak ujawnioną wolą (zob. uchwała SN z dnia 20 września 1968 r., III CZP 85/68).

Ustnym oświadczeniem woli w rozumieniu tego przepisu jest jednak nie tylko oświadczenie wyrażone słowami, lecz także wyrażone powszechnie przyjętymi znakami i gestykulacją, z tym że skuteczność takiego oświadczenia jest uzależniona od tego, by użyte znaki, gestykulacja i zachowanie spadkodawcy zostały zrozumiane przez każdego ze świadków w sposób niebudzący wątpliwości (zob. postanowienie SN z dnia 13 czerwca 2013 r., IV CSK 688/12).

Postanowienie SN z dnia 10 maja 2021 r., II CSKP 93/21

Standard: 54093 (pełna treść orzeczenia)

Sporządzenie testamentu ustnego nie jest wyłączone, mimo niemożności porozumiewania się przez testatora z otoczeniem za pomocą mowy, jeżeli mógł przekazać swą wolę na wypadek śmierci w inny sposób zrozumiały dla świadków testamentu, np. znakami słownymi lub pojedynczymi słowami. 

Przewidziany w art. 952 k.c. warunek ustności wyłącza oświadczenie woli przez zachowanie ujawniające wolę w dostateczny sposób, stanowiąc wyjątek od ogólnej reguły wyrażonej w art. 60 k.c. (por. uchwałę SN z dnia 20 września 1968 r., III CZP 85/68).

Wymaganie ustnego oświadczenia woli spadkodawcy oznacza, iż nie wystarcza ujawnienie woli w inny sposób ani podpisanie przez niego przygotowanego przez inną osobę pisemnego projektu testamentu (uchwała z dnia 20 września 1968 r., III CZP 85/68 oraz że nie odpowiada wymaganiu przewidzianemu w art. 952 § 1 k.c. odczytanie pisemnego projektu testamentu przez świadka i oświadczenie przez spadkodawcę, że to, co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę (postanowienie z dnia 25 października 1973 r., III CRN 241/73 i uchwała z dnia 26 lutego 1993 r., III CZP 24/92).

Wymaganie określone w art. 952 § 1 k.c. oznacza, że warunkiem ważności tego testamentu szczególnego jest złożenie przez spadkodawcę ustnego oświadczenia woli, czyli przedstawienie ustnie wypowiedzi zawierającej rozrządzenie na wypadek śmierci, czyli wyraźne wskazanie, co i komu przeznacza.

Wynikający z art. 952 § 1 k.c. warunek, by spadkodawca oświadczył swoją wolę ustnie oznacza wymaganie, by spadkodawca podał treść testamentu świadkom, czyli wyraził wobec nich wolę rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci oraz wskazał komu i jakie korzyści przeznacza.

Trafny postulat podchodzenia z wyjątkową ostrożnością do testamentów ustnych wynika z tego, że w ich wypadku ryzyko nadużycia i zniekształcenia rzeczywistej woli testatora jest szczególnie wysokie.

Stwierdzenie, że przy sporządzaniu testamentu ustnego oświadczenie woli spadkodawcy musi zawierać treść testamentu nie budzi wątpliwości; pojawiają się one na etapie oceny, czy określone zachowanie testatora może tak zostać zakwalifikowane.

Nawet zwolennicy najbardziej restrykcyjnego traktowania wymagań co do formy testamentu uznają, że ustnym oświadczeniem woli jest nie tylko oświadczenie wyrażone słowami, lecz także oświadczenie wyrażone powszechnie przyjętymi znakami i gestykulacją, z takim tylko zastrzeżeniem, że użyte znaki oraz zachowanie spadkodawcy zostały w sposób niebudzący wątpliwości zrozumiane przez każdego ze świadków. Stanowisko takie jest przyjmowane również w judykaturze. Jeszcze pod rządem prawa spadkowego z 1946 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że testament ustny jest odmiennym od pisemnego sposobem sporządzenia testamentu, co jednak nie oznacza, że testator powinien podawać swą wolę tylko za pomocą ust i mowy (por. uchwała (7) z dnia 22 maja 1961 r., 1 CO 18/61).

Stanowisko to podtrzymał Sąd Najwyższy na tle art. 952 k.c., stwierdzając, że przepis ten „nie nakazuje złożenia oświadczenia woli za pomocą słów a tylko ustnie” oraz, że przy takiej nie ściśle werbalnej wykładni, ustnym oświadczeniem, poza wyrażonym słowami, jest oświadczenie wyrażone powszechnie przyjętymi znakami i gestykulacją (np. językiem migowym) albo innym zachowaniem, jeżeli znaki te lub zachowanie spadkodawcy zostały zrozumiane przez świadków w sposób niebudzący wątpliwości (por. postanowienie z dnia 14 stycznia 1982 r., III CRN 169/81). Istotne jest, by testator mógł komunikować się z otoczeniem i mógł być zrozumiany przez świadków.

Na tle tego stanowiska można dostrzec niekonsekwencję pomiędzy deklarowanym rygoryzmem co do wymagań formalnych testamentu a jednoczesnym przyjęciem szerokiego i wykraczającego poza wyraźne językowe znaczenie rozumienia słowa „ustnie” oraz dopuszczeniem skutecznego wyrażenia woli w postaci określonych sygnałów, wymagających opisu i odczytania przez odbiorców; przy tym podejściu powraca się także do kryterium polegającego na pewności co do zgodności testamentu z rzeczywistą wolą testatora.

Przyjęta wykładnia pojęcia testamentu „ustnego” ma związek z tym, że nie została wyłączona możliwość sporządzenia takiego testamentu przez osoby głuche lub nieme, do których zalicza się osoby nieumiejące lub niemogące mówić. Ograniczenia w tym zakresie nie przewidywał art. 82 prawa spadkowego z 1964 r., nie wprowadził go też art. 952 k.c. (uczyniono to tylko w odniesieniu do testamentu alograficznego - w art. 951 § 3 k.c.). Dopuszczenie do sporządzenia testamentu „ustnego” osób niemogących mówić nie pozwala na ograniczenie pojęcia „ustnie” do „samodzielnego wypowiedzenia myśli w słowach i zwrotach”.

Przedstawiony sposób rozumienia pojęcia ustnego oświadczenia ostatniej woli ma znaczenie przy ustalaniu i ocenie, czy określone zachowanie spadkodawcy zawierało treść testamentu i w sposób zrozumiały dla świadków podawało jego wolę co do tego, jakie składniki i komu mają przypaść. Nie jest wystarczające poprzestanie na stwierdzeniu, że ze strony spadkodawcy nie nastąpiło pełne słowne wypowiedzenie treści testamentu, lecz wymagana jest szczegółowa i pogłębiona analiza wszystkich elementów zachowania spadkodawcy pod kątem wskazanych przesłanek. W uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia takiej wnikliwej analizy zabrakło, pomimo że o takiej potrzebie świadczyły liczne elementy składające się na całą sytuację, w jakiej spadkodawca swoją wolę wyrażał. Przy uwzględnieniu szczególnego celu, któremu ma służyć unormowanie zawarte w art. 952 k.c. i dla uniknięcia unicestwienia woli testatora, każdorazowa ocena konkretnego przypadku sporządzania testamentu szczególnego musi uwzględniać wszystkie jego okoliczności.

Z uzasadnienia orzeczenia wynika, że spadkodawca z powodu choroby nie mógł mówić (nie mógł wygłosić słowami pełnego dłuższego tekstu), a więc zaliczał się w tym czasie do osób które nie mogą porozumieć się z otoczeniem za pomocą mowy; jak wyjaśniono, nie wykluczało to ważnego podania woli w inny sposób, przy pomocy znaków słownych i pojedynczych słów wyrażających konkretne dyspozycje, co i komu z majątku spadkodawcy ma przypaść. Przemawiałoby za tym także potwierdzenie poszczególnych rozporządzeń, jak również i to, że odczytywane spadkodawcy pismo było osobiście przezeń sporządzone, a zawarte w nim szczegółowe dyspozycje świadczyły o precyzyjnie przemyślanym akcie woli. Nie jest też bez znaczenia, że zarówno spadkodawca, jak i świadkowie byli świadomi celu i charakteru czynności oraz że spadkodawca komunikował się ze świadkami i był przez nich zrozumiany.

Zważywszy, że w piśmiennictwie i orzecznictwie dopuszcza się sporządzenie testamentu, o którym mowa w art. 952 § 1 k.c., przy pomocy „powszechnie przyjętych znaków i gestykulacji albo innego zachowania”, brak rozsądnego powodu, aby w takich okolicznościach, jakie dotychczas w sprawie ustalono, a priori odrzucić tezę, że spadkodawca oświadczył ustnie swą ostatnią wolę, podając w sposób wyraźny i zrozumiały, jakie korzyści i komu przeznacza na wypadek śmierci.

Wyrok SN z dnia 13 czerwca 2013 r., IV CSK 688/12

Standard: 29990 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Przez oświadczenie woli w sposób dostateczny należy rozumieć podanie przez testatora treści testamentu, czyli wyraźne stwierdzenie, jakie korzyści i komu przeznacza. Nie wystarczy ograniczenie się spadkodawcy do potakiwania, przyjęcia treści podsuniętej, zaproponowanej bądź wyrażonej przez inną osobę. Wreszcie treść oświadczenia spadkodawcy musi być zrozumiała dla każdego z trzech świadków testamentu, każdy ze świadków musi pojmować znaczenie ruchów, gestów lub innego zachowania testatora, są one bowiem jego "swoistą mową".

Ustne oświadczenie woli - jak słusznie podnoszono w doktrynie ukształtowanej pod rządem uchylonego prawa spadkowego z 1946 r. - stanowi przeciwstawienie woli wyrażonej na piśmie. Ponieważ wolę nie wyrażoną na piśmie oświadcza się zwykle ustnie, ustawodawca, mając to na względzie, użył dla oznaczenia oświadczenia woli nie ujętej w formie pisemnej określenia "ustnie".

Postanowienie SN z dnia 14 stycznia 1982 r., III CRN 169/81

Standard: 54094 (pełna treść orzeczenia)