Postanowienie z dnia 1973-10-25 sygn. III CRN 241/73

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 241/73

Postanowienie z dnia 25 października 1973 r.

Warunkiem ważności testamentu szczególnego z art. 952 k.c. jest złożenie przez spadkodawcę ustnego oświadczenia ostatniej woli. Wymaganiu temu nie odpowiada odczytanie pisemnego projektu testamentu przez świadka i oświadczenie przez spadkodawcę, że to, co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę.

Jeżeli jednak projekt testamentu spisany został na podstawie złożonego uprzednio w warunkach określonych w art. 952 § 1 k.c. ustnego oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy, to wówczas to oświadczenie stanowi testament, natomiast odczytanie utrwalonego następnie pismem oświadczenia woli spadkodawcy nie ma znaczenia prawnego.

Przewodniczący: sędzia W. Bryl. Sędziowie: R. Czarnecki, S. Rudnicki (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym sprawy z wniosku Romana S. o stwierdzenie nabycia spadku po Marii S. z udziałem Marii Z. i 10 pozostałych uczestników postępowania na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Krakowie z dnia 2 marca 1973 r.,

uchylił zaskarżone postanowienie oraz poprzedzające je postanowienie Sądu Powiatowego w Chrzanowie z dnia 30 maja 1972 r. i przekazał sprawę temu Sądowi Powiatowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając mu orzeczenie o obowiązku uiszczenia opłaty od rewizji nadzwyczajnej.

Uzasadnienie

Sąd Powiatowy w Chrzanowie postanowieniem z dnia 6.II.1970 r. stwierdził, że spadek po Marii S., zmarłej w dniu 30.V.1967 r., obejmujący m.in. gospodarstwo rolne, położone w C., nabyły na podstawie ustawowego dziedziczenia jej dzieci: Roman S., Elżbieta S., Jadwiga S., Jan S. i Antoni S. po 1/5 części.

Sąd ustalił, że spadkodawczyni sporządziła w dniu 24.IV.1967 r. testament. Testament ten jednak jest nieważny, gdyż nie odpowiada żadnej z ustawowych form testamentu. Zamiarem testatorki było sporządzenie testamentu zwykłego z art. 951 k.c., jednakże przewodniczący prezydium gromadzkiej rady narodowej był nieobecny w czasie składania oświadczenia woli przez spadkodawczynię, a zjawił się w jej mieszkaniu po przepisaniu na maszynie jej oświadczenia z brudnopisu sporządzonego przez świadka Romana P.

W obecności przewodniczącego Zygmunta G. odczytano spadkodawczyni treść maszynopisu, który podpisała ona trzema krzyżykami. Testament ten nie może być także uważany za ważny testament szczególny z art. 952 k.c., a to dlatego, że w czasie składania oświadczenia woli przez spadkodawczynię było obecnych tylko dwóch świadków.

Powyższe postanowienie zostało uchylone na skutek rewizji wnioskodawców przez Sąd Wojewódzki w Krakowie, który przekazując sprawę do ponownego rozpoznania, wyraził pogląd, że stosownie do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22.V.1961 r. I CO 18/61 (OSNCP 1962, poz. 4) i późniejszego orzeczenia z dnia 16.IX.1963 r. III CR 191/63 (OSNCP 1964, poz. 186) nie powoduje nieważności testamentu szczególnego z art. 952 k.c. okoliczność, iż projekt testamentu, sporządzony na piśmie bez poprzedniego oświadczenia przez spadkodawcę jego woli, został tylko odczytany spadkodawcy w obecności trzech świadków. Jeżeli więc w niniejszej sprawie okoliczności takie miały miejsce, testament byłby ważny, jako odpowiadający formie przewidzianej w art. 952 k.c.

Sąd Powiatowy w Chrzanowie po ponownym rozpoznaniu sprawy stwierdził postanowieniem z dnia 30.V.1972 r. nabycie spadku po Marii S. na rzecz określonych w tym postanowieniu osób na podstawie testamentu z dnia 24.IV.1967 r.

W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd powołał się na związanie z mocy art. 389 k.p.c. poglądem Sądu Wojewódzkiego co do ważności testamentu sporządzonego w opisanych okolicznościach. Według ustaleń tego Sądu, sporządzenie testamentu nastąpiło w ten sposób, że brudnopis testamentu został sporządzony przez świadka Romana P. "z aktywnym udziałem spadkodawczyni".

Przy sporządzaniu tego brudnopisu byli równocześnie obecni świadkowie Roman P., Stanisław P. i Zygmunt G. Po przepisaniu na maszynie brudnopisu tak sporządzony projekt testamentu został odczytany spadkodawczyni, która jego treść zaakceptowała w obecności trzech obecnych przy tym świadków. Zachodziła wówczas obawa rychłej śmierci spadkodawczyni, a sporządzenie testamentu zwykłego stało się niemożliwe wobec niezachowania przez przewodniczącego gromadzkiej rady narodowej wymagań określonych w art. 951 k.c.

Sąd Wojewódzki w Krakowie postanowieniem z dnia 2.III.1973 r. oddalił rewizję uczestników postępowania Elżbiety i Antoniego S., wyrażając pogląd, że jakkolwiek "testowanie przez Marię S. odbiegało od form przeważnie spotykanych lub stosowanych, to jednak Sąd I instancji miał podstawę zarówno w zebranym w sprawie materiale dowodowym, jak i w wytycznych i ocenie prawnej Sądu Wojewódzkiego, wyrażonej w poprzednim wyroku, by uznać, że testament szczególny Marii S. z dnia 24.IV.1967 r. jest ważny".

Od tego postanowienia Minister Sprawiedliwości wniósł rewizję nadzwyczajną, w której domaga się uchylenia tego postanowienia i poprzedzającego je postanowienia Sądu Powiatowego i przekazania sprawy temuż Sądowi do ponownego rozpoznania.

Rewizja oparta jest na zarzucie rażącego naruszenia art. 952 k.c. oraz art. 233 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Liberalna wykładnia przepisu art. 82 pr. spadk., którego odpowiednikiem jest art. 952 k.c., znalazła najpełniejszy wyraz w treści zasady prawnej uchwalonej przez Sąd Najwyższy pod rządem prawa spadkowego z 1946 r. w dniu 22.V.1961 r. (I CO 18/61 - OSNCP 1962, poz. 4).

W zasadzie tej uznano, że "testament szczególny z art. 82 pr. spadk., którego projekt sporządzony na piśmie bez uprzedniego oświadczenia woli testatora, a następnie po odczytaniu testatorowi w równoczesnej obecności trzech świadków został przyjęty przez niego jako jego wola, jest ważny tylko wówczas, gdy oświadczenie testatora wyklucza wszelkie wątpliwości co do zgodności testamentu z rzeczywistą wolą testatora". Wykładnia taka spotkała się z krytyką w piśmiennictwie prawniczym.

Co do formy testamentu "szczególnego" z art. 952 k.c., Sąd Najwyższy pod rządem obecnego prawa stwierdził, że wykładnia taka nie może być stosowana do art. 952 k.c. Pogląd taki Sąd Najwyższy wyraził w orzeczeniu z dnia 20.IX.1968 r. III CZP 85/68 (OSNCP 1969, poz. 102), wyjaśniając, że do ważności testamentu szczególnego z art. 952 k.c. konieczne jest ustne oświadczenie woli spadkodawcy. Nie wystarcza zatem ujawnienie jego woli w inny sposób ani też podpisanie przygotowanego przez inną osobę pisemnego projektu testamentu.

Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela ten pogląd. Do przekonywającej argumentacji przytoczonej w cytowanym orzeczeniu można dodać, że ustawodawca najwidoczniej nie aprobował liberalnej wykładni art. 82 pr. spadk., skoro nie tylko nie zamieścił w kodeksie cywilnym (w art. 952 k.c.) przepisu o testamencie szczególnym w zliberalizowanej postaci, ale przeciwnie - przez użycie w art. 952 k.c. odmiennych sformułowań położył wyraźny nacisk na ustne oświadczenie woli przez spadkodawcę. Stanowi to ważną wskazówkę interpretacyjną, prowadząc do wniosku, że uchwalona przez Sąd Najwyższy pod rządem art. 82 pr. spadk. z 1946 r. zasada prawna z dnia 22.V.1961 r. I CO 18/61 (OSNCP 1962, poz. 4) nie może być stosowana przy wykładni art. 952 k.c.

Dlatego też warunkiem ważności testamentu szczególnego z art. 952 k.c. jest złożenie przez spadkodawcę ustnego oświadczenia ostatniej woli. Wymaganiu temu nie odpowiada odczytanie pisemnego projektu testamentu przez świadka i oświadczenie przez spadkodawcę, że to, co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę.

Jeżeli jednak projekt testamentu spisany został na podstawie złożonego uprzednio w warunkach określonych w art. 952 § 1 k.c. ustnego oświadczenia przez spadkodawcę jego ostatniej woli, to wówczas to oświadczenie stanowi testament, natomiast odczytanie utrwalonego następnie pismem oświadczenia woli spadkodawcy nie ma znaczenia prawnego.

Odmienna wykładnia art. 952 k.c., którą Sąd Wojewódzki - powołując się na zasadę prawną Sądu Najwyższego dotyczącą prawa poprzednio obowiązującego - związał Sąd Powiatowy bez uwzględnienia, iż zmieniony stan prawny nie pozwala na stosowanie takiej wykładni, stanowi, jak to słusznie podniesiono w rewizji nadzwyczajnej, naruszenie art. 952 k.c. Naruszenie to jest rażące, gdyż godzi w podstawowy warunek ważności testamentu szczególnego: ustne wyrażenie ostatniej woli przez spadkodawcę.

Słusznie zwrócono w rewizji nadzwyczajnej uwagę na to, że uznanie niedopuszczalności sporządzenia ważnego testamentu z art. 952 k.c. w postaci odczytania spadkodawczyni przepisanego przez świadka Romana P. na maszynie "brudnopisu" nie przesądza jeszcze o tym, iż Maria S. nie sporządziła ważnego testamentu. Uzasadnienie bowiem postanowienia Sądu Powiatowego nie daje wyraźnej odpowiedzi na pytanie, czy spadkodawczyni nie oświadczyła ostatniej woli ustnie przed przepisaniem brudnopisu przez świadka Romana P.

W tym przedmiocie Sąd Powiatowy nie poczynił stanowczych ustaleń. Ustalenie bowiem, że spadkodawczyni "mówiła lokalne i regionalne nazwy parcel i wymieniała spadkobiercę, któremu każdą z tych parcel przeznacza", nie pokrywa się z ustaleniem, że brudnopis został spisany "z aktywnym udziałem spadkodawczyni".

Z kolei to ostatnie ustalenie nie pokrywa się z ustaleniem, że spadkodawczyni "w nie budzący wątpliwości sposób zaakceptowała treść odczytanego jej testamentu", a następnie że oświadczyła swoją ostatnią wolę dwukrotnie: pierwszy raz przed sporządzeniem brudnopisu, a później po odczytaniu jej testamentu "przepisanego na czysto" przez Romana P.

Zeznania świadków testamentu wykazują przy tym wiele istotnych w tym zakresie rozbieżności, a nawet sprzeczności, które wymagają bardzo wnikliwej i szczegółowo uzasadnionej oceny ich wiarygodności.

W tym stanie rzeczy uzasadniony jest wniosek rewizji nadzwyczajnej o uchylenie postanowień obu Sądów i przekazanie sprawy Sądowi Powiatowemu do ponownego rozpoznania we wskazanym wyżej kierunku (art. 422 § 2 k.p.c.).

OSNC 1974 r., Nr 6, poz. 116