Uchwała z dnia 1993-02-26 sygn. III CZP 24/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 24/92

Uchwała z dnia 26 lutego 1993 r.

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: A. Gola, Z. Strus.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Jana i Hanny W., z udziałem Stanisława W., Elżbiety S., Joanny J., Anieli W., Mariana W., Krystyny W. i Aleksandry R., o stwierdzenie praw do spadku po Marianie W. i Aleksandrze W., po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Siedlcach postanowieniem z dnia 15 grudnia 1992 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy powoduje nieważność testamentu szczególnego, przewidzianego w art. 952 k.c., okoliczność, że spadkodawcy przedstawiono do podpisu wcześniej przygotowany projekt testamentu zwykłego, o jakim mowa w art. 951 k.c. (który okazał się nieważny, bowiem zawierał rozporządzenie innego jeszcze spadkodawcy) w sytuacji, kiedy po zapoznaniu się z tym projektem testator złożył ustne oświadczenie woli określające osoby powołane do dziedziczenia?

podjął następującą uchwałę:

Warunkiem ważności zarówno testamentu zwykłego, przewidzianego w art. 951 k.c., jak i testamentu szczególnego, przewidzianego w art. 952 k.c., jest złożenie przez spadkodawcę ustnego oświadczenia ostatniej woli. Wymaganiu temu nie czyni zadość odczytanie spadkodawcy sporządzonego wcześniej - pod jego nieobecność - pisemnego projektu testamentu i oświadczenie przez spadkodawcę, że to, co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę.

Uzasadnienie

Jan i Hanna małżonkowie W. wnosili o stwierdzenie, że na podstawie testamentu sporządzonego w dniu 5 lipca 1983 r. nabyli spadek po rodzicach Jana W. - Marianie i Aleksandrze W.

Sąd Rejonowy w Mińsku Mazowieckim postanowieniem z dnia 22 września 1992 r. stwierdził, że spadek po Marianie W., w tym wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne, nabyli z mocy testamentu z dnia 5 lipca 1983 r. Jan W. i Hanna W. po 1/2 każde z nich, natomiast spadek po Aleksandrze W. nabyli z mocy ustawy: syn Jan W. w 1/3 części, wnukowie: Marian Stanisław W., Aleksandra Marianna R. i Stanisław W. po 1/9 części każde z nich oraz wnuczki Elżbieta Joanna S. i Joanna Agnieszka J. po 1/6 każde z nich, z tym zastrzeżeniem, że wchodzące w skład tego spadku gospodarstwo rolne dziedziczą dwaj spadkobiercy ustawowi, a mianowicie Jan W. i Stanisław W. po połowie. Sąd ten przyjął, że sporządzony przez spadkodawców, w obecności naczelnika gminy i dwóch świadków, testament jako zwykły jest nieważny, gdyż zawiera wspólne oświadczenie woli dwojga spadkodawców. Powołując się na uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1971 r. III CZP 91/79 (OSNCP 1971, z. 10, poz. 168) przyjął, że oświadczenie ostatniej woli Mariana W., zawarte w tym wspólnym testamencie, należy uznać za ważny testament szczególny, przewidziany w art. 952 k.c., a tym samym powołanie do spadku spadkobierców Jana i Hanny W. za skuteczne. Stwierdzając nabycie spadku po Aleksandrze W. przez spadkobierców ustawowych przyjął natomiast nieważność jej rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci, gdyż "sporządzenie przez siebie testamentu ograniczyła do podpisania wcześniej przygotowanego tekstu, potwierdzając jedynie na to zgodę".

Sąd Wojewódzki w Siedlcach, rozpoznając sprawę na skutek rewizji wnioskodawców, przedstawił Sądowi Najwyższemu - w trybie art. 391 § 1 k.p.c. - do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Treść uzasadnienia postanowienia Sądu Wojewódzkiego, przedstawiającego zagadnienie prawne wskazuje na to, że sąd ten przyjmuje założenie, że "ustne oświadczenie woli na potrzeby testamentu allograficznego miało miejsce", a więc założenie odmienne od stwierdzenia zawartego w postanowieniu Sądu I instancji, iż spadkodawczyni "sporządzenie przez siebie testamentu ograniczyła do podpisania wcześniej przygotowanego tekstu, potwierdzając jedynie na to zgodę".

Rozstrzygnięcie, które z powyższych dwóch, w istocie odmiennych założeń, jest prawidłowe, nie wchodzi w zakres rozstrzyganego zagadnienia i dlatego kwestia ta nie wymaga omówienia. Trzeba jednak podkreślić, że ma ona istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Gdyby bowiem przyjąć, że ustne oświadczenie woli na potrzeby testamentu przewidzianego w art. 951 § 1 k.c. miało miejsce, a nieważność zwykłego testamentu spadkodawczyni Aleksandry W., podobnie jak Mariana W., wiąże się wyłącznie z naruszeniem art. 942 k.c., polegającym na sporządzeniu przez nich testamentu wspólnego, zagadnienie nie byłoby skomplikowane, a właściwie trudno byłoby mówić o istnieniu zagadnienia budzącego wątpliwości. Wymagania w zakresie sposobu składania przez spadkodawcę oświadczenia woli przewidzianego w art. 951 § 1 k.c. i w art. 952 § 1 k.c. są bowiem w istocie takie same. W obu tych przepisach mówi się jednoznacznie o ustnym oświadczeniu ostatniej woli, przy czym, że w pierwszym przepisie - w obecności dwóch świadków wobec osoby uprawnionej, a w drugim - przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.

Zagadnieniem, które można uznać za budzące wciąż w orzecznictwie sądowym uzasadnione wątpliwości, a które w świetle ustaleń zawartych w uzasadnieniu postanowienia Sądu Rejonowego występuje w sprawie niniejszej, jest zagadnienie, czy wymaganiu złożenia przez spadkodawcę ustnego oświadczenia ostatniej woli czyni zadość jego oświadczenie o zgodności tej jego woli z projektem testamentu sporządzonym i odczytanym mu przez inną osobę. W kwestii tej Sąd Najwyższy wypowiadał się już niejednokrotnie, przy czym zawsze negatywnie. Wystarczy wymienić, poza powołaną przez Sąd Wojewódzki uchwałą z dnia 20 września 1968 r. III CZP 85/68 - OSNCP 1969. z. 6, poz. 102, postanowienie z dnia 25 października 1973 r. III CRN 241/73 - OSNCP 1974. z. 6, poz. 116. Zdaniem Sądu Najwyższego rozstrzygającego pytanie zgłoszone przez Sąd Wojewódzki, stanowisko prezentowane dotychczas w orzecznictwie jest prawidłowe i brak jest argumentów, które wskazywałyby na potrzebę dalszej liberalizacji wymagań formalnych przy ocenie ważności testamentów. W konkretnym wypadku argumentem takim może być nieświadomość naczelnika gminy sporządzającego testament co do niedopuszczalności sporządzenia testamentu zawierającego rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci więcej niż jednej osoby. Trzeba bowiem przyjąć, że gdyby nawet testament zawierał rozrządzenie tylko jednego spadkodawcy, ale został sporządzony w ten sposób, że spadkodawca oświadczyłby - po odczytaniu mu przez naczelnika projektu testamentu sporządzonego wcześniej pod jego nieobecność - iż to, co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę, to testament taki również musiałby być uznany za nieważny.

Przewidziany zarówno w art. 951 § 1 k.c., jak i w art. 952 § 1 k.c. warunek ustnego oświadczenia przez spadkodawcę swojej ostatniej woli można uznać za spełniony tylko wówczas, gdy od spadkodawcy pochodzi nie tylko inicjatywa sporządzenia testamentu (wola testowania), ale również decyzja co do tego, kogo chce on powołać w charakterze spadkobiercy czy też zapisobiercy i czym chce rozrządzić (całym majątkiem czy też tylko jego częścią). Oświadczenie zawierające te elementy musi być złożone przed przystąpieniem do spisywania treści testamentu (dotyczy to oczywiście bezpośrednio testamentu allograficznego). Nie oznacza to, że niedopuszczalne jest zadawanie pytań spadkodawcy, przez świadków lub też osobę wymienioną w art. 951 k.c. jako uprawnioną do przyjmowania oświadczeń ostatniej woli, mających na celu właściwe zrozumienie woli spadkodawcy, jak również, że niedopuszczalne jest zwracanie spadkodawcy uwagi na nieskuteczność czy też niedopuszczalność określonego rozrządzenia.

Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści podanej w sentencji.

OSNC 1993 r., Nr 7-8, poz.134