Postanowienie z dnia 1982-01-14 sygn. III CRN 169/81

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 169/81

Postanowienie z dnia 14 stycznia 1982 r.

Ustny testament szczególny (art. 952 k.c.) mogą sporządzać również osoby głuche, nieme i głuchonieme, jeżeli mają pełną zdolność do czynności prawnych. Warunkiem ważności takiego testamentu jest wykazanie, że spadkodawca miał wolę testowania w tej formie i oświadczył swą wolę w sposób dostateczny.

Przez oświadczenie woli w sposób dostateczny należy rozumieć podanie przez testatora treści testamentu, czyli wyraźne stwierdzenie, jakie korzyści i komu przeznacza. Nie wystarczy ograniczenie się spadkodawcy do potakiwania, przyjęcia treści podsuniętej, zaproponowanej bądź wyrażonej przez inną osobę. Wreszcie treść oświadczenia spadkodawcy musi być zrozumiała dla każdego z trzech świadków testamentu, każdy ze świadków musi pojmować znaczenie ruchów, gestów lub innego zachowania testatora, są one bowiem jego "swoistą mową".

Przewodniczący: sędzia SN W. Łysakowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: K. Olejniczak, J. Pietrzykowski.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 17 grudnia 1981 r. na posiedzeniu jawnym sprawy z wniosku Jadwigi Zenobii S. o stwierdzenie nabycia spadku po Ludwiku S. na skutek rewizji nadzwyczajnej Prokuratora Generalnego PRL od postanowienia Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu z dnia 12 stycznia 1981 r.

postanowił uchylić zaskarżone postanowienie i poprzedzające je postanowienie Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Krzyków z dnia 7.XI.1980 r. I Ns 475/80 i przekazać sprawę temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o wpisie od rewizji nadzwyczajnej.

Uzasadnienie

Wnioskodawczyni Jadwiga S. domagała się stwierdzenia, że nabyła w całości spadek po mężu Ludwiku S., zmarłym w dniu 28.IV.1980 r., na podstawie ustnego testamentu szczególnego.

Postanowieniem z dnia 7.XI.1980 r. Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Krzyków stwierdził nabycie spadku po zmarłym Ludwiku S. przez wnioskodawczynię oraz matkę i rodzeństwo spadkodawcy na zasadzie dziedziczenia ustawowego. Sąd ten, po przesłuchaniu świadków testamentu, wnioskodawczyni i uczestników postępowania doszedł do wniosku że spadkodawca nie był w stanie z powodu afazji (niemoty) ustnie oświadczyć swej woli wobec świadków.

Oddalając postanowieniem z dnia 12.I.1981 r. rewizję wnioskodawczyni, Sąd Wojewódzki we Wrocławiu wyraził pogląd, że skoro spadkodawca swoje myśli wypowiadał gestami lub pojedynczymi słowami, to ów stan niemoty lub półniemoty trafnie uznany został przez Sąd Rejonowy za wyłączający możliwość złożenia oświadczenia woli w formie ustnej, wymaganej przepisem art. 952 § 1 k.c. Tę bowiem należy - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - rozumieć jako samodzielne wypowiedzenie myśli w słowach i zwrotach w języku zrozumiałym dla obecnych trzech świadków. Sąd Wojewódzki stwierdził, też, że złożona w postępowaniu rewizyjnym opinia dra J. P.-K. stanowi dodatkowy argument świadczący o tym, że spadkodawca nie mógł samodzielnie wypowiedzieć zdania zawierającego określoną myśl, jako że posługiwał się tylko "szczątkami mowy", którą łącznie z gestem, mimiką i intonacją, a także fizycznym działaniem na interlokutora, mógł wyrazić swoje opinie, oceny, zgodę lub protest.

Wymienione wyżej orzeczenia zaskarżył rewizją nadzwyczajną Prokurator Generalny PRL, wnosząc o ich uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu dla Wrocławia-Krzyków do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 944 § 1 k.c. sporządzić (a także odwołać) testament może każda osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Jedyne ograniczenia swobody testowania wynikają z ogólnego przepisu art. 58 k.c. i z przepisów szczegółowych zawartych w księdze czwartej k.c. (m.in. art. 923, 927, 942, 962, 991, 1065-1067, 1086 k.c.).

Ustawodawca uzależnił jednak ważność testamentu od sporządzenia go w przepisanej formie. Przepisy określające formę testamentu mają ze względów celowościowych charakter przepisów bezwzględnie obowiązujących (iuris cogentis). Z tej przyczyny muszą one być stosowane i tłumaczone dokładnie. Wykładnia przepisów o formie jest wprawdzie dowolna, a czasami wręcz konieczna, ale nie może odbiegać od celu przepisu i jasno wyrażonych sformułowań i wymagań.

Do elementów formy ustalonego testamentu szczególnego (art. 952 k.c.) należą:

a) oświadczenie przez spadkodawcę swej ostatniej woli ustnie,

b) złożenie tego oświadczenia przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.

Judykatura i doktryna przyjmują zgodnie, że przy testamencie ustnym testator musi złożyć oświadczenie woli podające treść testamentu. Oznacza to, że musi on wyraźnie oświadczyć, czego chce, jakiego rodzaju korzyści i komu przeznacza. Nie wystarczy zatem ograniczenie się spadkodawcy do potakiwania, przyjęcia treści podsuniętej, zaproponowanej bądź wyrażonej (np. odczytanej) przez inną osobę. Podkreśla się, że dopuszczenie oświadczenia woli przez konkludentne zachowanie lub podpisanie projektu testamentu sporządzonego przez kogoś innego stanowiłoby zaprzeczenie założenia, że testament jest wyrazem swobodnej, lecz dojrzałej decyzji testatora, mającej doniosłe znaczenie prawne w dziedzinie spadkobrania.

Świadkowie testamentu szczególnego muszą być w sposób wyraźny lub choćby dorozumiany wezwani osobiście przez spadkodawcę lub na jego polecenie. Muszą oni być świadomi swej woli i oświadczyć gotowość jej spełnienia i wreszcie muszą rozumieć treść oświadczenia spadkodawcy.

Liczne kontrowersje wynikają w praktyce na tle wykładni pojęcia "ustnie", użytego w art. 952 § 1 k.c. Dotyczą one przede wszystkim dopuszczalności sporządzenia ustnego testamentu szczególnego przez osoby ułomne - głuche, nieme i głuchonieme.

Stosując wykładnię gramatyczną, należy dojść do wniosku, że pojęcie "ustnie" oznacza wyrażenie woli za pomocą mowy, a więc słowami. Przy takiej wykładni zdolność testowania w rozważanej formie miałyby osoby, które potrafią swą wolę oświadczyć słowami. I konsekwentnie, osoby nie mogące oświadczyć swej woli słowami byłyby pozbawione możliwości sporządzania ustnego testamentu szczególnego, w warunkach polskich dość jeszcze powszechnego, mimo że spełniają wymogi określone w art. 944 § 1 k.c.

Tak wąskie rozumienie pojęcia "ustnie" użytego w art. 952 § 1 k.c. nie wydaje się trafne, i to zarówno ze względów natury jurydycznej, jak i celowościowej.

Pamiętając o wyrażonej wyżej zasadzie wykładni przepisów o formie testamentu, trzeba jednak podkreślić, że powołany przepis nie nakazuje złożenia oświadczenia woli za pomocą słów, lecz tylko ustnie. Ustne oświadczenie woli - jak słusznie podnoszono w doktrynie ukształtowanej pod rządem uchylonego prawa spadkowego z 1946 r. - stanowi przeciwstawienie woli wyrażonej na piśmie. Ponieważ wolę nie wyrażoną na piśmie oświadcza się zwykle ustnie, ustawodawca, mając to na względzie, użył dla oznaczenia oświadczenia woli nie ujętej w formie pisemnej określenia "ustnie".

Przy takiej nie ściśle werbalnej wykładni ustnym oświadczeniem woli jest - oczywiście prócz oświadczenia wyrażonego słowami - oświadczenie wyrażone powszechnie przyjętymi znakami i gestykulacją (np. językiem migowym) albo innym zachowaniem. Skuteczność takiego oświadczenia będzie uzależniona od stwierdzenia, że użyte znaki, gestykulacja i zachowanie spadkodawcy zostały zrozumiane przez każdego ze świadków w sposób nie budzący wątpliwości.

Powyższa wykładnia stwarza osobom głuchym, niemym i głuchoniemym możliwość sporządzenia ustnego testamentu szczególnego. Jest to - jak się wydaje - zgodne z wolą ustawodawcy, który nie wprowadził w art. 952 k.c. zakazu sporządzania testamentu szczególnego przez osoby głuche, nieme i głuchonieme, jak to uczynił w art. 951 § 3 k.c. odnośnie do testamentu allograficznego. Zakaz tego rodzaju nie obowiązuje również przy sporządzaniu przez wymienione osoby ułomne testamentu notarialnego (art. 950 k.c.). Wprowadzenie wyraźnego zakazu testowania przez osoby fizycznie upośledzone w zakresie mowy i słuchu jedynie w formie testamentu allograficznego stanowi podstawowy argument - powoływany zgodnie przez doktrynę - za tym, że osoby takie mogą sporządzić ustny testament szczególny.

Za takim rozwiązaniem przemawiają względy natury celowościowej. Osoby głuche, nieme i głuchonieme mogą przez akty między żyjącymi (inter vivos) rozporządzać swobodnie swym majątkiem zarówno odpłatnie, jak i pod tytułem darmym. Mogą też sporządzać testamenty zwykłe (z wyjątkiem allograficznego). Brak jest w tej sytuacji rozsądnego argumentu, by pozbawić je możliwości testowania w okolicznościach wyjątkowych, gdy zachodzi obawa rychłej śmierci albo gdy z powodu tych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.

Reasumując, należy przyjąć, że ustny testament szczególny (art. 952 k.c.) mogą sporządzać również osoby głuche, nieme i głuchonieme, oczywiście jeśli mają pełną zdolność do czynności prawnych. Warunkiem ważności takiego testamentu jest wykazanie, że spadkodawca miał wolę testowania w tej formie i oświadczył swą wolę w sposób dostateczny. Przez oświadczenie woli w sposób dostateczny należy rozumieć podanie przez testatora treści testamentu, czyli wyraźne stwierdzenie, jakie korzyści i komu przeznacza. Nie wystarczy ograniczenie się spadkodawcy do potakiwania, przyjęcia treści podsuniętej, zaproponowanej bądź wyrażonej przez inną osobę. Wreszcie treść oświadczenia spadkodawcy musi być zrozumiała dla każdego z trzech świadków testamentu: każdy ze świadków musi pojmować znaczenie ruchów, gestów lub innego zachowania testatora, są one bowiem jego "swoistą mową".

Wobec powyższego nie można podzielić stanowiska przedstawionego w uzasadnieniach zaskarżonych orzeczeń, że oświadczeniem woli w formie ustnej, której wymaga przepis art. 952 k.c., jest tylko samodzielne wypowiedzenie przez spadkodawcę myśli w słowach i zwrotach w języku zrozumiałym dla obecnych trzech świadków.

Skutkuje to uchylenie obu zaskarżonych postanowień i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu we Wrocławiu-Krzykach do ponownego rozpoznania (art. 422 § 2 w związku z art. 388 § 1 k.p.c.).

Podzielić też należy pogląd skarżącego, iż sprawa nie została dostatecznie wyjaśniona do stanowczego rozstrzygnięcia.

Z materiału sprawy wynika w sposób nie budzący wątpliwości jedynie jedna z ustawowych przesłanek sporządzenia ustnego testamentu szczególnego - obawa rychłej śmierci spadkodawcy L. S., związana z koniecznością poddania się operacji chirurgicznej.

Wyjaśnienia wymaga przede wszystkim stan świadomości spadkodawcy w chwili testowania. Podstawowa wątpliwość w tej mierze wiąże się z poważną chorobą spadkodawcy, wystąpiło mianowicie u niego postępujące niedokrwienie mózgowia i z tej przyczyny skierowano go do szpitala z bezwzględnym wskazaniem leczenia operacyjnego.

Należy również wyjaśnić, dlaczego spadkodawca, mając upośledzony jedynie narząd mowy (głęboka afazja ruchowa), nie sporządził testamentu holograficznego (art. 949 § 1 k.c.). Z akt sprawy można wnioskować, że spadkodawca nie mógł pisać. Nie wiadomo jednak, czy wchodziła w grę zupełna niemożność pisania i jaka była tego przyczyna.

Na koniec niezbędne jest ustalenie zakresu możliwości oświadczenia przez spadkodawcę swej woli w sposób zrozumiały dla świadków. W szczególności wymaga wyjaśnienia, jakim zasobem słów wyuczonych podczas ćwiczeń rehabilitacyjnych operował spadkodawca, jakie to były słowa i w jaki sposób wypowiadane, a także jakich używał znaków i gestów i co każdy z nich oznaczał.

Do wyjaśnienia przytoczonych okoliczności konieczne jest ponowne przesłuchanie świadków testamentu (protokół zawarty w aktach jest praktycznie nieczytelny), a także powołanie biegłych. Ci ostatni na podstawie dokumentacji lekarskiej, zeznań świadków i uczestników postępowania powinni się wypowiedzieć co do stanu zdrowia spadkodawcy w dniu 1.III.1980 r. i co do możliwości złożenia przez niego oświadczenia woli w sposób zgodny z powyższymi wskazaniami.

Dopiero wyjaśnienie tych wszystkich okoliczności faktycznych pozwoli Sądowi I instancji na ocenę ważności testamentu szczególnego, na który powołuje się wnioskodawczyni, i w zależności od wyników tej oceny na stwierdzenie nabycia spadku bądź z mocy tego testamentu, bądź na podstawie przepisów o dziedziczeniu ustawowym.

Z powyższych zasad orzeczono jak w sentencji.

OSNC 1982 r., Nr 5-6, poz. 91