Prawo pochowania zwłok ludzkich; pierwszeństwo dóbr jednych osób w stosunku do drugich

Uprawnienie do pochowania zwłok osoby bliskiej, jak również uprawnienie do żądania ekshumacji, są uznawane za element szerszego prawa związanego z dobrem osobistym, którym jest kult pamięci osoby zmarłej. Takie dobra osobiste służą wszystkim osobom bliskim zmarłego, w związku z czym konieczne jest uzgodnienie zakresu, w jakim związane z nimi prawa przysługujące poszczególnym uprawnionym mogą być wykonywane. Nieuzasadnione byłoby natomiast przyjęcie, że mamy do czynienia ze swoistym jednolitym wspólnym prawem służącym łącznie wszystkim osobom bliskim zmarłego, choć taka sugestia mogłaby wynikać z niektórych orzeczeń (zob. wyr. SN z 25 kwietnia 1966 r., II CR 106/66, wyr. NSA z 29 listopada 2011 r., II OSK 1646/10). Prawo cywilne nie przewiduje jednak wspólności dóbr osobistych i związanych z nimi praw.

Możliwość pojawienia się sprzeczności między dobrami osobistymi osób bliskich zmarłego sprawia, że konieczne staje się znalezienie kryteriów ich usuwania, co z reguły oznacza konieczność określenia pierwszeństwa dóbr jednych osób w stosunku do drugich. W odniesieniu do uprawnienia do pochowania zmarłego wyrażony został pogląd, zgodnie z którym o pierwszeństwie tym decyduje art. 10 ust. 1 u.c.ch.z., który ustala kolejność osób uprawnionych do pochowania zwłok, przy czym prawo pochowania zwłok danej osoby przysługuje osobie wymienionej w dalszej kolejności (np. krewnym w linii bocznej) dopiero wtedy, gdy brak jest osoby wymienionej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta prawa tego nie chce lub nie może wykonać (zob. wyr. SN z 25 września 1972 r. II CR 353/72; podobnie wyr. SN z 11 listopada 1976 r. II CR 415/76). 

Z drugiej strony, w orzecznictwie reprezentowane jest także stanowisko, zgodnie z którym wymieniony przepis nie zastrzega na rzecz pewnych osób prawa pochowania zwłok z pierwszeństwem przed prawem innych osób, a stanowi jedynie o tym, komu przysługuje prawo (wyr. SN z 7 czerwca 1966 r., I CR 346/65). 

Zgodnie z innym poglądem kolejność określona w art. 10 ust. 1 u.c.ch.z. ma pewne znaczenie, jednak okoliczności faktyczne sprawy, a w szczególności relacje zmarłego przed śmiercią z poszczególnymi osobami wymienionymi w tym przepisie, a także wyrażona przez niego wola co do miejsca i rodzaju pochówku mogą przemawiać za przyznaniem pierwszeństwa prawom innym członków rodziny niż ci, którzy zostali wymienieni w przepisie w pierwszej kolejności (zob. wyr. SN z 23 maja 1975 r., II CR 193/75).

Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną podziela ostatnie z przedstawionych stanowisk. Nie byłoby uprawnione odmawianie kolejności wskazanej w art. 10 ust. 1 u.c.ch.z. jakiegokolwiek znaczenia, gdyż w typowej sytuacji odzwierciedla ona intensywność więzi, jaka łączyła zmarłego z osobami bliskimi. W szczególnych okolicznościach faktycznych, które każdorazowo wymagają wykazania, możliwe jest jednak, że zmarłego łączyła przed śmiercią silniejsza więź z osobami umieszczonymi na liście zawartej we wskazanym przepisie na dalszych miejscach. W takich wypadkach przewidziana w nim kolejność nie musi mieć rozstrzygającego znaczenia. Co więcej, nie należy również całkowicie wykluczyć sytuacji, w której dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej, a co za tym idzie także prawo pochowania jej zwłok, będzie służyło osobie, która w ogóle nie jest wymieniona w art. 10 ust. 1 u.c.ch.z., gdyż przepis ten co do zasady należy do prawa publicznego i nie reguluje wprost problematyki dóbr osobistych (zob. wyr. SN z 31 marca 1980 r., II CR 88/80).

Wyrok SN z dnia 19 listopada 2020 r., II CSK 30/19

Standard: 62141 (pełna treść orzeczenia)

Prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej (art. 10 ust. 1 u.c.c.z.) wraz z prawem do ekshumacji (art. 15 ust. 1 pkt 1 u.c.c.z.) oraz prawo do kultywowania pamięci o niej stanowi dobro osobiste, zwane prawem do grobu, chronione przepisami art. 23 i 24 k.c. (por. uchwałę SN z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 155/94 oraz wyroki: z dnia 31 marca 1980 r., II CR 88/80; z dnia 14 października 2011 r., III CSK 340/10).

Uprawnienia te mogą przysługiwać więcej niż jednej osobie (por. uchwałę SN z dnia 29 września 1978 r., III CZP 56/78; wyroki: z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 513/08; z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 66/10 i z dnia 8 maja 2015 r., III CSK 305/14, niepublikowane).

Prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej w określonym miejscu osoby bliskie, wymienione w art. 10 ust. 1 zdanie pierwsze u.c.c.z. mogą realizować, przy uwzględnieniu wskazanej w nim kolejności. Wola zmarłego powinna być decydująca w tym sensie, że prowadzi do ochrony osoby, która ją realizuje. Jeżeli zmarły nie wyraził woli dotyczącej miejsca pochowania, to osoby uprawnione powinny podjąć zgodną decyzję, a w razie rozbieżności stanowisk, zwrócić się do sądu.

Wyrok SN z dnia 10 grudnia 2015 r., V CSK 201/15

Standard: 43864 (pełna treść orzeczenia)