Uchwała z dnia 1994-12-02 sygn. III CZP 155/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 155/94

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r.

Przewodniczący: sędzia SN G. Bieniek.

Sędziowie SN: M. Sychowicz (sprawozdawca), C. Żuławska.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Teresy K., z udziałem Leontyny H. i Stanisława K., o dział spadku i o podział majątku wspólnego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 2 grudnia 1994 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie, postanowieniem z dnia 19 października 1994 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy prawo dysponowania grobem może być przedmiotem działu spadku, zniesienia współwłasności lub podziału majątku wspólnego?"

podjął następującą uchwałę:

Takie prawo do grobu, na treść którego składają się zarówno elementy o charakterze majątkowym, jak i elementy o charakterze wyłącznie osobistym, nie może być przedmiotem działu spadku ani podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.

We wniosku o dział spadku po Aleksandrze K., zmarłym dnia 23 sierpnia 1992 r., i o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej między nim a wnioskodawczynią, wnioskodawczyni wskazała jako przedmiot działu spadku i podziału majątku wspólnego m.in. "prawo do grobowca murowanego czasowego na cmentarzu w K.-G." o wartości 18.000.000 zł.

Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie, dokonując postanowieniem z dnia 1 czerwca 1994 r. działu spadku i podziału majątku wspólnego, pominął wymienione prawo do grobowca. Sąd ten ustalił, że wnioskodawczyni za życia męża wraz z nim i ze wspólnych dochodów wybudowała na cmentarzu w K.-G. grobowiec na cztery miejsca, przy czym wykończyła go już po śmierci męża; w grobowcu tym złożone zostały zwłoki męża wnioskodawczyni.

Zdaniem Sądu Rejonowego, prawo do grobu ma podwójny charakter: jest to uprawnienie o charakterze dobra osobistego oraz uprawnienie o charakterze majątkowym i jako takie nie podlega regułom dziedziczenia i nie może być przedmiotem działu spadku ani zniesienia współwłasności. W rewizji od wymienionego postanowienia wnioskodawczyni wniosła o jego zmianę przez objęcie działem spadku i podziałem majątku wspólnego "prawa do dysponowania grobem murowanym czasowym położonym na cmentarzu w K.-G.".

W toku rozpoznawania rewizji powstało przytoczone w sentencji zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, które Sąd Wojewódzki w Krakowie przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Jak to zostało już wyjaśnione w orzecznictwie, grób (grobowiec) nie stanowi przedmiotu odrębnej od gruntu własności (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 września 1978 r. III CZP 56/78 - OSNCP 1979, z. 4, poz. 68). Nie może też stanowić przedmiotu użytkowania wieczystego ani żadnego z ograniczonych praw rzeczowych.

Grób może być jednak przedmiotem określonych uprawnień, których zespół zwykło się określać jako "prawo do grobu". Jego pierwotnym źródłem jest umowa, na mocy której zarząd cmentarza oddaje zainteresowanej osobie miejsce na grób. W sytuacji typowej na treść prawa do grobu składają się zarówno elementy o charakterze majątkowym, jak i elementy o charakterze wyłącznie osobistym (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 lutego 1979 r. I CR 25/79 - OSNCP 1979, z. 10, poz. 195 i składu siedmiu sędziów z dnia 11 grudnia 1990 r. III CRN 455/90 - nie publ.). Te pierwsze związane są przede wszystkim z koniecznością ponoszenia na rzecz zarządu cmentarza opłat za grób i mogą też występować ze względu na poniesienie wydatku na urządzenie grobu (zbudowanie grobowca, wystawienie nagrobka itp.).

Niemajątkowym elementem prawa do grobu jest uprawnienie do pochowania w nim zmarłego (por. art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych - Dz. U. z 1972 r. Nr 47, poz. 298). Uprawnienie to dotyczy zwykle określonej osoby i nabycie prawa do złożenia w grobie zwłok tej osoby jest zazwyczaj powodem zawarcia umowy z zarządem cmentarza. Gdy w grobie został złożony zmarły, prawo do grobu obejmuje urządzenie jego wystroju, wystawienie nagrobka i wykonywanie zwyczajowo przyjętych czynności, takich jak np. składanie na grobie kwiatów i wieńców czy palenie zniczy, stanowiących wyraz czci pamięci osoby zmarłej. Uprawnienia te, aczkolwiek związane z ponoszeniem wydatków, i to nieraz znacznych, mają niewątpliwie charakter osobisty.

W razie nabycia przez określoną osobę niektórych tylko uprawnień składających się na rozumiane jako pewna całość prawo do grobu, należy przyjąć - ze względu na charakter i niepodzielność tego prawa oraz niewymierność uprawnień nań składających się - że osobie takiej przysługuje prawo do grobu. W jednym tylko wypadku prawo do grobu może być prawem o charakterze wyłącznie majątkowym. Mianowicie będzie tak wówczas, gdy w grobie nie została złożona żadna osoba zmarła, a mające charakter niemajątkowy uprawnienie osoby, która nabyła prawo do grobu, do decydowania o przeznaczeniu grobu wygasło (np. ze względu na śmierć tej osoby) i nie ma innej osoby, której uprawnienie to przysługuje. Natomiast wtedy - pomijając inne sytuacje - gdy w grobie wielomiejscowym pochowana została choćby tylko jedna osoba zmarła, przysługuje bliskim tej osoby uprawnienie do dokonywania na jej grobie czynności kultu pamięci zmarłego, co świadczy o tym, że wynikające z uprawnienia prawo do grobu jest prawem, na treść którego składają się elementy o charakterze osobistym. Poza tym nie jest obojętne, kto zostanie pochowany w wolnych jeszcze miejscach grobu. Dyspozycje w tym względzie mogą wynikać z woli osoby, która jako pierwsza została pochowana w tym grobie, i powinny być one respektowane przez osoby mające prawo do grobu. Osoby te, ze względu na kult pamięci zmarłego, który pochowany został w grobie, mogą też mieć własne, określone w tym przedmiocie stanowisko.

To, kto ma być pochowany w nie zajętych miejscach grobu, może też być przedmiotem porozumienia osób, które nabyły prawo do grobu. Porozumienie takie rodzi uprawnienie do pochowania w grobie i stanowi o posiadaniu przez osobę uprawnioną prawa do grobu. Wymienione okoliczności wskazują także na elementy o charakterze osobistym takiego prawa do grobu, o którym wyżej mowa. Takie prawo do grobu, na treść którego składają się, obok elementów o charakterze majątkowym, także elementy o charakterze wyłącznie osobistym, nie podlega dziedziczeniu według zasad określonych w kodeksie cywilnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1979 r. I CR 25/79 - OSNCP 1979, z. 10, poz. 195). Okoliczność, że prawo to, ujmowane jako pewna całość, po części jest prawem niemajątkowym, sprzeciwia się uznaniu go za prawo majątkowe w rozumieniu art. 922 § 1 k.c., i to niezależnie od tego, jaka jest wartość elementów majątkowych tego prawa i na czym polegają elementy niemajątkowe. Charakter prawa do grobu powoduje, że zawsze na plan pierwszy wysuwają się elementy niemajątkowe tego prawa. Można więc mówić o ich dominującej roli (por. cyt. już wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1979 r. I CR 25/79). Z tych samych względów prawo do grobu nie może być uznane za "przedmiot majątkowy", stanowiący dorobek małżonków (art. 32 § 1 k.r.o.). W konsekwencji prawo to nie może być przedmiotem ani działu spadku, ani podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.

 Kierując się przytoczonymi względami Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.