Roszczenie z tytułu bezumownego korzystania z rzeczy a bezpodstawne wzbogacenie

Roszczenie właściciela przeciwko posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy na podstawie przepisów o ochronie własności różni się co do zakresu oraz przesłanek od roszczenia opartego na podstawie art. 405 k.c. z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, którego źródłem było korzystanie z cudzej rzeczy bez tytułu prawnego (por. uz. wyroku SN z dnia 15 kwietnia 2004 r., IV CK 273/03).

Możliwość dochodzenia roszczenia z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy nie jest uzależniona od spełnienia innych warunków poza przewidzianymi w art. 225 k.c. (w stosunku do posiadacza samoistnego) w zw. z art. 230 k.c. (w stosunku do posiadacza zależnego), w szczególności – w odniesieniu do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu – właściciel nieruchomości nie musi wykazywać faktu i zakresu wzbogacenia się posiadacza kosztem właściciela. Roszczenie podlega uwzględnieniu chociażby właściciel nie doznał zubożenia, a posiadacz nie uzyskał wzbogacenia.

Z kolei art. 405 k.c. nie wymaga badania rodzaju posiadania oraz dobrej bądź złej wiary posiadacza. Posiadanie cudzej rzeczy wiąże się zazwyczaj z uzyskaniem określonej korzyści majątkowej polegającej na zaoszczędzeniu wydatków, jakie posiadacz musiałby ponieść na uzyskanie prawa do odpłatnego korzystania z rzeczy. W konsekwencji, przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k.c. i nast.), stosowane w oderwaniu od norm dotyczących ochrony własności, uzasadniają, co do zasady, możliwość dochodzenia przez właściciela rzeczy przeciwko jej posiadaczowi roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia uzyskanego przez posiadacza wskutek zaoszczędzenia wydatków na uzyskanie na podstawie stosunku prawnego prawa do korzystania z rzeczy.

W orzecznictwie zwrócono jednak uwagę na to, że pomiędzy roszczeniem właściciela przeciwko posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, a roszczeniem o zwrot przez posiadacza bezpodstawnego wzbogacenia uzyskanego wskutek korzystania z rzeczy, zachodzi specyficzna zależność wynikająca stąd, że roszczenie właściciela o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, przewidziane w art. 225 k.c. (stosowane odpowiednio poprzez art. 230 k.c. do posiadacza zależnego), mieści w sobie różne elementy (pierwiastki) roszczeń szczególnych przewidzianych w przepisach o zobowiązaniach, w tym z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

W szczególności roszczenie właściciela przeciwko posiadaczowi zależnemu o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, oparte na podstawie przepisów o ochronie własności (art. 225 w zw. z art. 230 k.c.), spełnia tę samą funkcję, co roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 k.c.) obejmujące uzyskaną przez tego posiadacza korzyść majątkową wynikającą z korzystania z rzeczy (por. uz. wyroku SN z dnia 4 grudnia 1980 r., II CR 501/80).

Z tej przyczyny w orzecznictwie przyjmowano, że przepisy o ochronie własności stanowią – w omawianym zakresie – lex specialis wobec przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (por. uchwała SN z dnia 11 maja 1972, III CZP 22/72, wyroki SN: z dnia 28 grudnia 1979 r., II CR 471/79, z dnia 25 marca 1986 r., IV CR 29/86 oraz z dnia 12 stycznia 2006 r., II CK 341/05).

W ocenie Sądu Najwyższego, rzecz nie tyle w tym, czy przepisy o ochronie własności stanowią przepisy szczególne wobec przepisów z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, lecz w tym, że przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu stanowią jeden z elementów z założenia spójnego systemu ochrony praw podmiotowych, wobec czego nie mogą uzasadniać prawa dochodzenia roszczenia na tej podstawie prawnej w sytuacjach, w których inne regulacje prawne - w tym dotyczące ochrony własności - roszczenia takie wyraźnie wyłączają.

W konsekwencji, na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu właściciel rzeczy nie może skutecznie dochodzić przeciwko posiadaczowi rzeczy roszczenia o zwrot uzyskanej korzyści majątkowej w takim zakresie, w jakim uwzględnieniu tego roszczenia sprzeciwiają się przepisy o ochronie własności.

Dochodzone przez powódkę roszczenie, z perspektywy przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu – abstrahując od kwestii dowodowej dotyczącej niewykazania przez powódkę wartości wzbogacenia - obejmowało korzyść majątkową uzyskaną przez pozwaną polegającą na zaoszczędzeniu wydatków, jakie musiałaby ponieść na podstawie stosunku prawnego z właścicielem, aby korzystać z nieruchomości. W takim też zakresie, w jakim doszło do wzbogacenia pozwanej, nastąpiło także zubożenie powódki, która nie uzyskała korzyści w postaci zapłaty za korzystanie przez pozwaną z nieruchomości. Zubożenie powódki obejmowało więc tę samą wartość, której rekompensatę – w postaci roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy – wyłączają przepisy o ochronie własności rzeczy w stosunku do posiadacza w dobrej wierze. Z tych też względów nie było możliwe uwzględnienie dochodzonego powództwa także na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu skoro przepisy o ochronie własności wyłączają możliwość żądania przez właściciela zwrotu tego rodzaju korzyści majątkowej uzyskanej przez posiadacza rzeczy w dobrej wierze.

Wyrok SN z dnia 28 marca 2012 r., V CSK 157/11

Standard: 21075 (pełna treść orzeczenia)

Powód domagał się wynagrodzenia za korzystanie przez pozwaną bez tytułu prawnego z pomieszczeń wchodzących w skład należącej do niego nieruchomości. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, takie roszczenie powinno być ocenione na podstawie przepisów o rozliczeniach pomiędzy właścicielem a posiadaczem rzeczy.

W rozpoznawanej sprawie stosowanie tych przepisów jest tym bardziej uzasadnione, że powód dysponuje już prawomocnym wyrokiem zobowiązującym pozwaną do wydania mu spornych pomieszczeń. Stosowanie w tej sytuacji przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu budzi wątpliwości. Po pierwsze, trafnie skarżąca zarzuciła, że obliczanie utraconych przez powoda korzyści może budzić wątpliwości, jeżeli służebność rodziców formalnie nie wygasła. Po drugie, przepisy o rozliczeniach pomiędzy właścicielem a posiadaczem są lepiej dostosowane do oceny wzajemnych roszczeń związanych z wydaniem rzeczy, niż przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Stosując te przepisy, roszczenie powoda należy ocenić jako roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie przez posiadacza z rzeczy.

Wyrok SN z dnia 12 stycznia 2006 r., II CK 341/05

Standard: 21076 (pełna treść orzeczenia)

Roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z cudzej rzeczy bez podstawy prawnej jest roszczeniem szczególnym, unormowanym w art. 224-225 k.c. Te przepisy więc wyłączały możność stosowania do rozliczeń stron bardziej ogólnych przepisów art. 405 oraz art. 415 i nast. k.c. zgodnie z ogólną regułą stosunku lex specialis do lex generalis (orzecz. SN z dnia 28 grudnia 1979 r. II CR 471/79)

Wyrok SN z dnia 25 marca 1986 r., IV CR 29/86

Standard: 32480 (pełna treść orzeczenia)