Wyrok z dnia 2004-04-15 sygn. IV CK 273/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 273/03

Wyrok z dnia 15 kwietnia 2004 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Mirosława Wysocka.

Sędziowie: SN Kazimierz Zawada (spr.), SA Zbigniew Cendrowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Gminy Miasta K. przeciwko Przedsiębiorstwu Produkcyjno-Handlowemu A. - Spółce z o.o. w K. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 kwietnia 2004 r. kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 13 marca 2003 r., oddala kasację.

Uzasadnienie

Gmina Miasta K. wytoczyła powództwo o zasądzenie od Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Handlowego - Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością "A." w K. kwoty 17.376,21 zł z ustawowymi odsetkami tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z gruntu stanowiącego własność Gminy.

Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 18 listopada 2002 r. uwzględnił powództwo częściowo: zasądził od Spółki na rzecz Gminy 14.242,80 zł z ustawowymi odsetkami. Zasądzona kwota dotyczyła okresu od 1 listopada 1998 r. do 31 marca 2000 r.

Wyrok Sądu Rejonowego opierał się na następujących ustaleniach:

Dnia 19 czerwca 1996 r. Spółka nabyła od Gminy użytkowanie wieczyste działki nr 274/3 o obszarze 0,4923 ha i własność znajdujących się na tej działce budynków. Jeden z budynków położony był jednak nie tylko na działce nr 274/3, tj. tej, której użytkowanie wieczyste Spółka nabyła, ale i na działce nr 274/2 (zajmował 92 m² jej powierzchni) oraz działce nr 277/2 (zajmował 7 m² jej powierzchni). Umowa nie regulowała korzystania przez Spółkę z zabudowanych części dwóch ostatnich działek. Postanawiała tylko, że teren zabudowany jest budynkami o funkcji tymczasowej i że budynki te zostaną rozebrane w ciągu czterech lat. Wcześniej jednak, a mianowicie od 13 września 1991 r. do 29 lutego 1996 r. Spółka dzierżawiła od Gminy cały grunt znajdujący się pod budynkami, a więc także tę część, która nie została objęta umową o oddanie terenu w użytkowanie wieczyste. W okresie od 1 marca 1996 r., tj. od dnia ustania umowy dzierżawy, do 19 czerwca 1996 r., tj. do daty zawarcia umowy o ustanowienie użytkowania wieczystego, Spółka płaciła Gminie "odszkodowanie za bezumowne korzystanie" z zabudowanej części działek nr 274/2 i nr 272/2. Od grudnia 1998 r. Gmina wystawiała Spółce faktury VAT z tytułu bezumownego korzystania przez nią z tego gruntu o powierzchni 99 m², ale Spółka faktur nie płaciła. W czerwcu 2000 r. - jeszcze przed upływem czteroletniego terminu ustalonego w umowie z dnia 19 czerwca 1996 r. - Spółka wyburzyła budynki. Dnia 30 listopada 2000 r. strony zawarły umowę dzierżawy zabudowanego wcześniej gruntu o powierzchni 99 m² wchodzącego w skład działek nr 274/2 i nr 277/2, na którym obecnie znajduje się parking. Czynsz ustaliły na 0,20 zł za 1 m². W dniu 11 września Sąd Okręgowy zasądził od Spółki na rzecz Gminy 18.230 zł tytułem odszkodowania za bezumowne korzystanie z gruntu o powierzchni 99 m² w okresie od 1 lipca 1996 r. do 31 października 1998 r.; Sąd Apelacyjny obniżył tę sumę do 9.115 zł.

Sąd Rejonowy uznał żądanie Gminy za uzasadnione co do zasady. W jego ocenie nie było podstaw do przyjęcia, że strony zawarły umowę użyczenia. Wysokość wynagrodzenia zasądzonego na podstawie art. 224 § 2 i art. 225 k.c. ustalił on według stawek rynkowych. Obie strony wniosły apelacje. Gmina zarzuciła Sądowi Rejonowemu naruszenie art. 225 w związku z art. 224 § 2 k.c. oraz art. 2 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 28, poz. 127 ze zm. - dalej: "ustawa o VAT") przez przyjęcie, że wynagrodzenie za bezumowne korzystanie ma charakter odszkodowawczy i nie podlega opodatkowaniu podatkiem VAT.

Sąd Okręgowy oddalił apelację Gminy, natomiast częściowo uwzględnił apelację Spółki. Na skutek apelacji Spółki zmienił wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że zasądzoną od Spółki kwotę 14.242,80 zł obniżył do 7.121 zł.

Skargę kasacyjną wniosła tylko Gmina. Zaznaczyła w niej, że zaskarża wyrok Sądu Okręgowego w całości, jednak wartość przedmiotu zaskarżenia określiła na kwotę 10.254,81 zł, równą różnicy między wysokością żądania pozwu (17.376,21 zł) a wysokością sumy zasądzonej wyrokiem Sądu Okręgowego (7.121,40 zł) - co nakazuje przyjąć, że ostatecznie zaskarżyła wyrok Sądu Okręgowego jedynie w części oddalającej powództwo powyżej kwoty 7.121,40 zł.

Podstawy skargi kasacyjnej stanowią twierdzenia o naruszeniu przez Sąd Okręgowy art. 362 k.c. oraz art. 225 k.c. w związku z art. 224 § 2 k.c. i art. 2 ust. 1 i 4 ustawy o VAT. Zdaniem skarżącej, Sąd Okręgowy bezzasadnie uwzględnił przy ustalaniu przewidzianego w art. 224 § 2 k.c. wynagrodzenia art. 362 k.c. oraz nie zasądził w ramach tego wynagrodzenia, mimo istniejących ku temu podstaw, podatku VAT.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy przysługujące właścicielowi wobec posiadacza samoistnego (art. 224 § 2 i art. 225 k.c.) lub zależnego (art. 230 k.c.) należy do tzw. roszczeń uzupełniających roszczenie właściciela o wydanie rzeczy, czyli, innymi słowy, do roszczeń uzupełniających roszczenie windykacyjne. Jako roszczenie uzupełniające roszczenie windykacyjne pozostaje ono z nim w ścisłym związku. Związek ten wyraża się tym, że jest ono uwarunkowane ziszczeniem się przesłanek uzasadniających roszczenie windykacyjne (warunek konieczny, ale niewystarczający). Roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy może więc przysługiwać właścicielowi tylko wobec posiadacza, który w danym okresie bez podstawy prawnej faktycznie władał rzeczą; był zatem w tym okresie biernie legitymowany w świetle art. 222 § 1 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2004 r., II CK 102/03 - niepubl.). Rozpatrywanie na obecnym etapie postępowania podnoszonej wcześniej przez Spółkę kwestii, czy i ewentualnie w jakim zakresie właściciel może dochodzić roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy bez dochodzenia roszczenia windykacyjnego, stało się bezprzedmiotowe, wobec wniesienia skargi kasacyjnej jedynie przez Gminę.

Przyjmuje się, że roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy wobec posiadacza samoistnego lub zależnego w złej wierze (art. 225 i 230 k.c.) oraz posiadacza samoistnego lub zależnego w dobrej wierze, który dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy (art. 224 § 2 k.c. i art. 230 k.c.) łączy w sobie pierwiastki roszczenia odszkodowawczego (może zmierzać do zwrócenia kosztów, jakie właściciel poniósł w związku z tym, że był zmuszony do korzystania z cudzej rzeczy, lub do kompensaty utraconych korzyści, jakie by uzyskał, gdyby rzecz np. wynajął lub wydzierżawił) i roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (może zmierzać do wydania korzyści uzyskanych przez posiadacza w wyniku korzystania z cudzej rzeczy). Mimo pełnienia podobnych funkcji do realizowanych przez roszczenia o naprawienie szkody i roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, jest ono jednak - podobnie jak inne roszczenia przewidziane w art. 224 § 2 i art. 225 k.c. - odrębnym roszczeniem, niezależnym od przesłanek roszczeń o naprawienie szkody i zwrot bezpodstawnego wzbogacenia. W szczególności zarówno powstanie roszczenia o wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy, jak i wysokość wynagrodzenia nie zależą od tego, czy właściciel w rzeczywistości poniósł jakiś uszczerbek, a posiadacz uzyskał jakąś korzyść. O wysokości należnego właścicielowi wynagrodzenia decydują stawki rynkowe za korzystanie z danego rodzaju rzeczy i czas posiadania rzeczy przez adresata roszczenia (por. w szczególności T. Dybowski, Ochrona własności w polskim prawie cywilnym (rei vidicatio - actio negatoria), Warszawa 1969, s. 188 i 189, oraz uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 10 lipca 1984 r. III CZP 20/84, zasada prawna - OSNCP 1984, z. 12, poz. 209, i z dnia 7 stycznia 1998 r. CZP 62/97, OSNC 1998, nr 6, poz. 91). Wynagrodzenie to nie dzieli się na świadczenia okresowe, lecz jest należnością jednorazową za cały okres korzystania z rzeczy przez posiadacza bez tytułu prawnego (por. w szczególności orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 17 czerwca 1957 r. 2 CR 202/56, OSN 1959/I, poz. 11, z dnia 24 października 1972 r. III CZP 70/72, OSNCP 1973, nr 6, poz. 102, z dnia 18 kwietnia 1974 r. III CZP 20/74, OSNCP 1974, nr 12, poz. 208; z dnia 4 grudnia 1980 r. II CR 501/80, OSNCP 1981, nr 9, poz. 171, z dnia 7 stycznia 1998 r. CZP 62/97, i z dnia 7 kwietnia 2000 r. IV CKN 5/00, LEX nr 52680).

Odrębność roszczeń przewidzianych w art. 224 § 2 i 225 k.c. nie wyklucza całkowicie możliwości pomocniczego stosowania w odniesieniu do niektórych z tych roszczeń przepisów o naprawieniu szkody. Przykładowo, w literaturze przedmiotu wskazuje się na możliwość stosowania w odniesieniu do roszczenia o wynagrodzenie za zużycie rzeczy, jej pogorszenie lub utratę przepisów art. 363 § 1 k.c. (o sposobie naprawienia szkody), art. 363 § 2 k.c. (o cenach miarodajnych przy ustalaniu odszkodowania w pieniądzu) i art. 362 k.c. (o przyczynieniu się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody). Ten ostatni przepis mógłby znaleźć zastosowanie w razie dochodzenia roszczenia o wynagrodzenie za zużycie rzeczy, jej pogorszenie lub utratę, np. wtedy, gdy właściciel nie przyjął zaofiarowanej mu przez posiadacza rzeczy.

Kwestia jednak możliwości stosowania art. 362 k.c. w przypadku dochodzenia roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy może być w niniejszej sprawie pominięta jako w jej okolicznościach bezprzedmiotowa. Ustalając wysokość wynagrodzenia należnego Gminie na kwotę 7.121 zł Sąd Okręgowy kierował się dwoma niezależnymi od siebie okolicznościami. Po pierwsze, za obniżeniem wynagrodzenia do zasądzonej sumy przemawiało, zdaniem Sądu Okręgowego, przyczynienie się Gminy do utraty czynszu dzierżawnego. Po drugie, wynagrodzenie dla niej w tej tylko wysokości uzasadniał już sam fakt niemożności wydzierżawienia przez nią spornego gruntu komu innemu niż Spółka. Otóż, jak wyżej wyjaśniono, o wysokości należnego właścicielowi wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy przez niemającego tytułu prawnego posiadacza decydują stawki rynkowe za korzystanie z danego rodzaju rzeczy. Na kształtowanie się zaś stawek rynkowych za korzystanie z gruntu rzutuje także jego położenie: dostępność dla wielu osób, mogących konkurować ze sobą o wydzierżawienie, bądź dla jednej tylko z góry określonej osoby. Niewątpliwie stawki rynkowe za korzystanie z gruntu w tej drugiej sytuacji są niższe. W istocie więc Sąd Okręgowy, niezależnie od argumentacji odwołującej się do przyczynienia się Gminy do utraty czynszu dzierżawnego, ustalił wysokość należnego Gminie wynagrodzenia według miarodajnych w świetle art. 224 § 2 k.c. kryteriów, których prawidłowości Spółka w skardze kasacyjnej skutecznie nie podważyła.

Skarga kasacyjna nie zasługiwała także na uwzględnienie w zakresie kwestionującym pominięcie przez Sąd Okręgowy w ramach zasądzonego wynagrodzenia podatku VAT. Zasądzenie w sprawie cywilnej kwoty równej podatkowi VAT jest aktualne wtedy, gdy przedmiotem żądania pozwu jest zapłata ceny lub wynagrodzenia obejmującego, zgodnie z przepisami o cenach (zob. art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. o cenach, jedn. tekst: Dz. U. z 1988 r. Nr 27, poz. 195 ze zm., oraz obecnie obowiązujący art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach, Dz. U. Nr 97, poz. 1050 ze zm.), jako składnik kwotę należnego podatku VAT (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 marca 2002 r., I CKN 1344/99, OSNC 2003, nr 4, poz. 52, i z dnia 27 lutego 2004 r., V CK 293/03 - niepubl.). Przedstawiony wyżej charakter przewidzianego w art. 224 § 2 k.c. roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy wyklucza uznanie za jego składnik podatku VAT. W świetle powołanych w skardze kasacyjnej przepisów art. 2 ust. 1 i 4 ustawy o VAT opodatkowaniu podlega "sprzedaż towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej", przy czym opodatkowanie to jest niezależne od tego, czy wymienione czynności "zostały wykonane z zachowaniem warunków oraz form określonych przepisami prawa". Przytoczone końcowe zastrzeżenie nie może zmienić oceny, według której nie sposób uznać omawianego wynagrodzenia, łączącego w sobie pierwiastki odszkodowawcze z wyrównaniem bezpodstawnego wzbogacenia, za należność z tytułu świadczonej usługi. Twierdzenia skarżącej o istnieniu w świetle art. 2 ust. 1 i 4 ustawy o VAT podstaw do zasądzenia od Spółki w ramach wynagrodzenia przewidzianego w art. 224 § 2 k.c. także podatku VAT zmierzają w istocie do podważenia ustalenia, że strony nie łączyła umowa co do korzystania przez Spółkę ze spornego gruntu.

Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹² k.p.c. oddalił skargę kasacyjną.