Wyrok z dnia 1999-09-28 sygn. II CKN 608/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 608/98

Wyrok z dnia 28 września 1999 r.

Odpowiedzialność przewidzianą w art. 298 k.h. ponoszą osoby, które były członkami zarządu w czasie właściwym dla ogłoszenia upadłości lub wszczęcia postępowania układowego.

Przewodniczący: Sędzia SN Marek Sychowicz

Sędziowie SN: Maria Grzelka, Kazimierz Zawada (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 28 września 1999 r. na rozprawie sprawy z powództwa Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa w Warszawie jako następcy prawnego zlikwidowanego Przedsiębiorstwa Obsługi Górnictwa "P." w K. przeciwko Marianowi J., Marianowi P., Grzegorzowi J. o zapłatę, na skutek kasacji pozwanych od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Katowicach z dnia 2 kwietnia 1998 r.,

oddalił kasację i zasądził solidarnie od Mariana J., Mariana P. i Grzegorza J. na rzecz strony powodowej kwotę 500 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Przedsiębiorstwo Obsługi Górnictwa P. w likwidacji, którego następcą prawnym jest Skarb Państwa - Minister Skarbu, wytoczyło przeciwko Marianowi J., Grzegorzowi J., Marianowi P. i Dariuszowi G. powództwo oparte na art. 298 k.h.

W toku postępowania zmarł Dariusz G., wskutek czego postępowanie w odniesieniu do niego zostało zawieszone.

Sąd Rejonowy w Katowicach wyrokiem z dnia 6 października 1997 r. zasądził od pozwanych Mariana J., Grzegorza J. i Mariana P. łącznie kwotę 9031,58 zł, z ustawowymi odsetkami od poszczególnych kwot, wymienionych w sentencji; w pozostałej części powództwo oddalił.

Apelacja pozwanych została oddalona wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w Katowicach z dnia 2 kwietnia 1998 r.

Istotne elementy stanu faktycznego sprawy - ustalonego przez Sąd Rejonowy i zaaprobowanego przez Sąd Wojewódzki - przedstawiają się następująco.

Dnia 2 grudnia 1993 r. została zawarta umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością pod firmą "I.C.K.". Paragraf 17 tej umowy przewidywał, zbieżnie z art. 195 § 3 k.h., że członków zarządu spółki powołuje zgromadzenie wspólników. Pierwszy zarząd ustanowiono już w umowie spółki, w osobach pozwanych. Dnia 21 czerwca 1994 r. zebranie wspólników podjęło uchwałę o "zawieszeniu z dniem 1 lipca 1994 r. działalności spółki" oraz o odwołaniu z zarządu Mariana J., Grzegorza J. i Mariana P. Jednocześnie powołano w skład zarządu Andrzeja S., powierzając mu funkcję prezesa. Powyższe zmiany w składzie zarządu do czasu wszczęcia postępowania w niniejszej sprawie nie zostały ujawnione w rejestrze handlowym. Pierwszy wniosek o ogłoszenie upadłości spółki "I.C.K." został zgłoszony dnia 6 lutego 1995 r., jednakże wskutek nieusunięcia braków formalnych nastąpiło jego zwrócenie. Ponowny wniosek w tym przedmiocie z dnia 24 kwietnia 1995 r. Sąd Rejonowy w Katowicach oddalił postanowieniem z dnia 18 września 1995 r. z uwagi na to, że majątek spółki oczywiście nie wystarczał na zaspokojenie kosztów postępowania. Dnia 20 maja 1996 r. zapadł przeciwko spółce "I.C.K." wyrok zaoczny zasądzający na rzecz Przedsiębiorstwa P. kwotę łączną 6970,58 zł z ustawowymi odsetkami od poszczególnych sum za dane okresy, tytułem czynszu i opłat przypadających za czas od marca 1994 r. do września 1994 r. na podstawie umowy najmu lokalu zawartej przez strony w dniu 31 grudnia 1993 r. oraz kwotę 2061 zł tytułem kosztów postępowania.

W ocenie Sądu Wojewódzkiego, dokonane w sprawie ustalenia faktyczne uzasadniały takie rozstrzygniecie, jakie podjął Sąd Rejonowy. Strona powodowa wykazała bowiem swoją należność wobec spółki "I.C.K." w wysokości zasądzonej kwoty (dowodem na to jest wyrok zaoczny z dnia 20 maja 1996 r.) oraz bezskuteczność egzekucji wobec spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, której członkami zarządu byli pozwani (dowodem w tym względzie jest postanowienie z dnia 18 września 1995 r., oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości spółki "I.C.K." z uwagi na to, że jej majątek oczywiście nie wystarczał na zaspokojenie kosztów postępowania). Natomiast pozwani nie wykazali żadnej z okoliczności wymienionych w art. 298 § 2 k.h., uwalniających od odpowiedzialności, o której mowa w art. 298 § 1 k.h. W szczególności nie dowiedli, że nie było powodów do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego przed dniem 21 czerwca 1994 r., ani też, że strona powodowa w postępowaniu upadłościowym, wdrożonym we właściwym czasie, nie otrzymałaby zaspokojenia swej należności. Sąd Wojewódzki podkreślił także w ślad za Sądem Rejonowym, że pozwani byli odpowiedzialni za zobowiązania spółki "I.C.K." również po dniu 21 czerwca 1994 r. Podjęta przez zgromadzenie wspólników tego dnia uchwała o zmianach w zarządzie spółki była bowiem w tym względzie bez znaczenia, wobec nieujawnienia wynikających z niej zmian w rejestrze handlowym.

Podstawy skargi kasacyjnej pozwanych stanowią zarzuty naruszenia art. 13, 24, 166 i 195 i 298 k.h., art. 366 k.c. oraz art. 174 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzut uchybienia art. 13, 24, 166 i 195 k.h., którego istotą jest twierdzenie o braku podstaw do uznania, że pozwani, mimo uchwały zgromadzenia wspólników z dnia 21 czerwca 1994 r. o ich odwołaniu z funkcji członków zarządu, mogli wobec niewykreślenia ich z rejestru handlowego dalej działać w tym charakterze i ponosić z tytułu tej działalności odpowiedzialność przewidzianą w art. 298 k.h., jest trafny. Zastrzeżenie w umowie spółki "I.C.K.", analogicznie jak w art. 195 § 3 k.h., że członków zarządu powołują wspólnicy uchwałą, nie zakładało, mimo ustanowienia pierwszego zarządu w umowie spółki, iż zmiany zarządu oznaczają zmianę umowy spółki, a ich skuteczność zależy, między innymi, stosownie do art. 254 § 5 k.h., od wpisu do rejestru (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 1998 r., III CKN 363/97, OSNC 1998, nr 10, poz. 159). Jakkolwiek więc wpis tych zmian do rejestru był wymagany (art. 168 w związku z art. 166 k.h.), nie miał on znaczenia konstytutywnego, lecz jedynie deklaratoryjne.

Uchwała zgromadzenia wspólników z dnia 21 czerwca 1994 r. odwołująca pozwanych Mariana J., Grzegorza J. i Mariana P. z funkcji członków zarządu stała się zatem skuteczna już z chwilą jej podjęcia. Odtąd nie mieli oni statusu członków zarządu i tym samym kompetencji do działania w imieniu spółki. Wbrew stanowisku wyrażonemu w orzeczeniu Sądu Najwyższego. z dnia 21 kwietnia 1950 r., Wa.C. 385/49 (nie publ.), na którą powołuje się Sąd Wojewódzki, zasięg i założenia regulacji zawartej w art. 24 § 1 k.h. nie dają podstaw do rozszerzenia zakresu podmiotów odpowiedzialnych według art. 298 k.h. poza krąg wyraźnie w nim wskazany, i objęcia przewidzianą nim odpowiedzialnością nie tylko osób mających status członka zarządu, ale i osób nie mających tego statusu, jednak nadal wpisanych w tym charakterze w jawnym rejestrze handlowym (art. 13 § 2 k.h.).

Według art. 24 § 1 k.h., wobec osób trzecich, działających w dobrej wierze, kupiec (spółka) nie może zasłaniać się zarzutem, że dane, wpisane zgodnie z jego zgłoszeniem, nie są prawdziwe. Jak widać, art. 24 § 1 k.h. chroni osoby trzecie w odniesieniu do spółki. Tymczasem art. 298 k.h. ma na względzie odpowiedzialność zachodzącą między osobami trzecimi i członkami zarządu spółki a nie samą spółką. Ponadto inne są racje przyświecające obu regulacjom. Dla odpowiedzialności przewidzianej w art. 298 k.h. przekonanie wierzycieli (dobra wiara), że określone osoby są nadal członkami zarządu, z uwagi na niewykreślenie ich z rejestru, jest bez znaczenia. Odpowiedzialność ta jest bowiem sankcją za kierowanie sprawami spółki w sposób prowadzący do bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce. Niejako syntetycznym wyrazem kierowania sprawami spółki w wymieniony sposób jest niezłożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego. Wspomniane zaś czynności obciążają jedynie osoby piastujące funkcje członków zarządu, nie zaś te, o których wierzyciele na podstawie nieaktualnego wpisu do rejestru sądzą, że są one członkami zarządu. Jeżeli zatem stan uzasadniający zgłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego nastąpił po odwołaniu niektórych członków zarządu, zanim jednak doszło do ujawnienia zmiany składu zarządu w rejestrze handlowym, odpowiedzialność wiążącą się z niezłożeniem we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego, o której mowa w art. 298 k.h., ponoszą nie byli, lecz jedynie aktualni członkowie zarządu.

Należy dodać, że nie ma również podstaw do uznania, co mogłoby sugerować powołane przez Sąd Wojewódzki orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 1936 r., C I 273/36 (Zb. Urz. 1937, nr 11, poz. 407), że odpowiedzialnością określoną w art. 298 k.h. są objęci tylko ci członkowie zarządu, którzy są nadto wpisani do rejestru handlowego. Byłoby to nie dające się uzasadnić zacieśnienie wysłowionego w art. 298 k.h. kręgu osób odpowiedzialnych. Argumentów dla takiego zacieśnienia nie dostarcza ani wykładnia systemowa, ani wykładnia celowościowa. Trzeba przy tym zaznaczyć, że odmiennie niż przyjął Sąd Wojewódzki, orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 1936 r., C I 273/36, rozumiane tak, jak wyżej przedstawiono, jest wyrazem stanowiska zasadniczo odmiennego od przyjętego w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 1950 r., Wa.C. 385/49. Pierwsze z nich bowiem zacieśnia wysłowiony w art. 298 k.h. krąg podmiotów odpowiedzialnych, drugie natomiast go rozszerza.

Mimo trafności rozpatrywanego wyżej zarzutu, dokonane w sprawie ustalenia uzasadniają przyjętą przez oba sądy odpowiedzialność pozwanych na zasadzie art. 298 k.h., z tytułu pełnienia przez nich funkcji członków zarządu do dnia 21 czerwca 1994 r.

Wykazanie przez stronę powodową przesłanek odpowiedzialności z art. 298 k.h., których ciężar dowodu ją obarczał, pozostaje poza sporem. W tej sytuacji zadaniem pozwanych było udowodnienie jednej z okoliczności mogących ich uwolnić od tej odpowiedzialności, wymienionych w art. 298 § 2 k.h.

Art. 298 § 2 k.h. na pierwszym miejscu wymienia przeprowadzenie dowodu na to, że zgłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego nastąpiło we właściwym czasie. W okolicznościach sprawy dowiedzenie tego przez Mariana J., Grzegorza J. i Mariana P. było jednak nieaktualne, ponieważ wtedy, kiedy byli oni członkami zarządu, w ogóle nie doszło ani do zgłoszenia upadłości, ani do wszczęcia postępowania układowego. Mogli oni tylko, niejako w miejsce wspomnianej wyżej okoliczności, wykazać, że podczas pełnienia przez nich funkcji członków zarządu nie zaistniały jeszcze podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego. Wykazanie tego oznaczałoby stwierdzenie braku związku przyczynowego pomiędzy sprawowaniem przez pozwanych funkcji członków zarządu a szkodą doznaną przez stronę powodową. Dowód ten jednak pozwanym się nie powiódł. Sąd Wojewódzki zaakceptował zapatrywanie Sądu Rejonowego, że materiał dowodowy, w szczególności pismo Mariana J. z dnia 18 kwietnia 1994 r. oraz bilans spółki, wskazywał na taką sytuację finansową spółki "I.C.K.", która usprawiedliwiała wniosek o istnieniu przesłanek uzasadniających zgłoszenie upadłości lub wszczęcia postępowania układowego jeszcze przed dniem 21 czerwca 1994 r. Skarga kasacyjna zaś tego zapatrywania skutecznie nie podważyła.

Nie można także przyjąć nieistnienia związku przyczynowego między pełnieniem przez pozwanych funkcji członków zarządu a tą częścią dochodzonej przez stronę powodową szkody, która odpowiada niewyegzekwowanym należnościom przypadającym za okres po dniu 21 czerwca 1994 r. Jak wiadomo, wyrok zaoczny wydany przeciwko spółce "I.C.K." w dniu 20 maja 1996 r. obejmuje należności strony powodowej z tytułu czynszu i opłat przypadających jej za okres od marca do września 1994 r. na podstawie umowy najmu lokalu zawartej przez strony dnia 31 grudnia 1993 r. Gdyby więc na podstawie złożonego przez pozwanych przed dniem 21 czerwca 1994 r. wniosku doszło do ogłoszenia upadłości spółki "I.C.K.", miałyby zastosowanie art. 51 § 3 i art. 158 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz. U. 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.).

Według pierwszego z tych przepisów, jeżeli przedmiot najmu w czasie ogłoszenia upadłości był już objęty przez upadłego, syndyk może najem rozwiązać przez wypowiedzenie na sześć miesięcy z góry, gdy umowa - tak jak w niniejszej sprawie - dotyczy nieruchomości, w której prowadzone było przedsiębiorstwo upadłego. W myśl zaś drugiego z powołanych przepisów, jako wartość prawa do powtarzających się świadczeń oznaczonych co do czasu trwania, będzie na listę wciągnięta suma świadczeń za cały czas ich trwania, zmniejszona o odsetki ustawowe, nie wyższe jednak niż sześć procent, za czas od dnia ogłoszenia upadłości do dnia płatności każdego przyszłego świadczenia, natomiast prawo takie co do czasu trwania ściśle nieoznaczone, wciągnięte będzie na listę w sumie stanowiącej wartość prawa. Z regulacji tych wynika, że strona powodowa w postępowaniu upadłościowym wszczętym na wniosek pozwanych zgłoszony przed dniem 21 czerwca 1994 r. mogła uzyskać zaspokojenie także tych z zasądzonych należności, które stały się wymagalne po dniu 21 czerwca 1994 r.

Dokonane w sprawie ustalenia nie zawierają również danych uzasadniających przyjęcie drugiej z wymienionych w art. 298 § 2 k.h. okoliczności, tj. niezawinienia przez pozwanych niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego we właściwym czasie.

Wreszcie nie można podzielić stwierdzenia autora skargi kasacyjnej o nieistnieniu podstaw do zastosowania w sprawie art. 298 k.h. z uwagi na wykazanie trzeciej z wymienionych w art. 298 § 2 k.h. okoliczności, tj. braku po stronie wierzyciela - pomimo niezgłoszenia przez pozwanych we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego - szkody. Stwierdzenie braku szkody po stronie wierzyciela zakłada wykazanie, że mimo wdrożenia we właściwym czasie postępowania upadłościowego lub układowego, wierzyciel nie uzyskałby w tym postępowaniu zaspokojenia swej należności, ze względu na nieistnienie wystarczającego majątku spółki. Gdy chodzi o postępowanie upadłościowe, pozwani winni zatem, odwołując się do stanu majątkowego spółki istniejącego w okresie około połowy 1994 r. oraz biorąc pod uwagę określoną w art. 204 Prawa upadłościowego kolejność zaspokajania się z masy upadłości, wykazać niemożność uzyskania przez stronę powodową zaspokojenia swej należności. Dokonane w sprawie ustalenia tego jednak nie potwierdzają, a jak wiadomo, ciężar dowodu rozpatrywanej okoliczności obarczał pozwanych.

Twierdzenie skargi kasacyjnej o naruszeniu art. 366 k.c. oraz art. 174 § 1 k.p.c. jest oczywiście nieuzasadnione. Zarzut dotyczący tego ostatniego przepisu wiąże się z domaganiem się przez Mariana J., Grzegorza J. i Mariana P. zawieszenia w stosunku do nich postępowania do czasu wstąpienia w miejsce zmarłego Dariusza G. jego następców prawnych. Wobec solidarnej odpowiedzialności wszystkich pierwotnie pozwanych w stosunku do strony powodowej z tytułu bezskutecznej egzekucji należności objętej wyrokiem zaocznym z dnia 20 maja 1996 r., nie było podstaw do uwzględnienia ich żądania. Zgodnie bowiem z art. 366 k.c., do istoty solidarności biernej należy możliwość dochodzenia przez wierzyciela całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna. Decyzja zatem, od kogo dochodzić świadczenia, do którego spełnienia zobowiązanych jest solidarnie kilka osób, należy, jak to już trafnie wyjaśnił Sąd Wojewódzki, wyłącznie do wierzyciela.

Z przytoczonych powodów należało skargę kasacyjną oddalić (art. 393[12] k.p.c.). O kosztach postępowania rozstrzygnięto stosownie do art. 98 i 108 § 1, w związku z art. 391 i 393[19] k.p.c.