Wyrok z dnia 1999-09-10 sygn. III CKN 331/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 331/98

Wyrok z dnia 10 września 1999 r.

W wypadku ustanowienia przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa - na nieruchomości zlikwidowanego przedsiębiorstwa, przejętej w trybie art. 14 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (jedn. tekst: Dz. U. z 1995 r. Nr 57, poz. 299 ze zm.) - hipoteki na zabezpieczenie przypadających od tego przedsiębiorstwa wierzytelności, dłużnikiem hipotecznym jest Agencja, a nie Skarb Państwa.

Przewodniczący: Sędzia SN Marian Kocon (sprawozdawca)

Sędziowie SN: Krzysztof Kołakowski, Henryk Pietrzkowski

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 10 września 1999 r. na rozprawie sprawy z powództwa "E.-E.", spółki z o.o. w O. z siedzibą w Ż. przeciwko Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddział Terenowy w L. o zapłatę, na skutek kasacji Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddział Terenowy w L. od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 grudnia 1997 r., sprostował w części wstępnej wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 grudnia 1997 r. oznaczenie strony pozwanej przez skreślenie słów: "i Skarbowi Państwa Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddział Terenowy w L.", a także w wyroku Sądu Wojewódzkiego w Lublinie z dnia 16 kwietnia 1997 r. przez skreślenie w części wstępnej tego wyroku słów "i Skarbu Państwa - Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddział Terenowy w L." oraz w części zawierającej rozstrzygnięcie następującego fragmentu: "i Skarbu Państwa - Agencja Własności Rolnej Skarbu państwa, Oddział Terenowy w L. "i" spełnienie świadczenia przez jednego z nich zwalnia drugiego w tym zakresie a "; oddalił kasację i zniósł wzajemnie koszty postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrokiem z dnia 10 grudnia 1997 r. oddalił apelację pozwanej Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddziału Terenowego w L. od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Lublinie, którym tenże Sąd zasądził od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddziału Terenowego w L. i Skarbu Państwa - Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddziału Terenowego w L. na rzecz powodowej Spółki "E.-E." kwotę 821 441,14 zł z odsetkami od dnia 5 lipca 1996 r., zastrzegając zarazem, że "spełnienie świadczenia przez jednego z nich zwalnia drugiego w tym zakresie", oraz że egzekucja należności od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddziału Terenowego w L. może być prowadzona do wartości mienia przejętego po zlikwidowanym Państwowym Gospodarstwie Sadowniczym w Ż.

Według ustaleń, na których ten wyrok został oparty, pozwana Agencja przejęła majątek oraz wierzytelności i zobowiązania zlikwidowanego Państwowego Gospodarstwa Sadowniczego w Ż. (na podstawie art. 13 ust. 2, art. 14 ust. 3 w związku z art. 19 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz. U. Nr 107, poz. 464 ze zm.), a wśród nich dług Gospodarstwa wobec Banku Gospodarki Żywnościowej, Oddziału Wojewódzkiego w C., z tytułu kredytów zaciągniętych w styczniu 1992 r. i kwietniu 1993 r. Pozwana Agencja w umowie z Bankiem "o spłatę zrestrukturyzowanego długu", zawartej w dniu 9 lipca 1993 r., zobowiązała się do spłaty tego zadłużenia w ratach, w terminie do dnia 30 grudnia 1997 r. W punkcie 12 umowy stron zastrzeżono na rzecz Banku prawo do przeksięgowania nie spłaconego w terminie zadłużenia na rachunek zadłużenia przeterminowanego i oprocentowania go od dnia przeksięgowania według "stawki" dla kredytów przeterminowanych (w tym według stopy zmiennej).

Jednocześnie wierzytelność Banku z tej umowy została zabezpieczona hipoteką ustanowioną na jego rzecz na przejętej przez pozwaną Agencję nieruchomości zlikwidowanego Gospodarstwa. Tak określoną wierzytelność, po uprzednim postawieniu zadłużenia w stan wymagalności, umową notarialną z dnia 27 stycznia 1995 r., Bank przelał na powódkę. Na podstawie tej umowy w księdze wieczystej, prowadzonej dla wymienionej nieruchomości, wpisano zmianę wierzyciela hipoteki z Banku Gospodarki Żywnościowej na rzecz powódki. Kasacja pozwanej Agencji - oparta na podstawie pierwszej z art. 393[1] k.p.c. - zawiera zarzut naruszenia art. 368 i 509 § 1 k.c. oraz art. 3 i 3a ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (jedn. tekst: Dz. U. z 1995 r. Nr 57, poz. 299 ze zm.), zwanej dalej "ustawą z dnia 19 października 1991 r." bądź "ustawą" i zmierza do uchylenia zaskarżonego wyroku oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Istota zarzutów naruszenia art. 368 k.c. oraz art. 3 ustawy z dnia 19 października 1991 r. (ustawa nie zawiera wskazanego w kasacji art. 3a według numeracji tekstu jednolitego z 1995 r.) sprowadza się do twierdzenia, że zapatrywanie Sądu Apelacyjnego jakoby powodowa Spółka miała dwu dłużników osobistego (Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddział Terenowy w L.) i rzeczowego ("Skarb Państwa - Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddział Terenowy w L.") - jest chybione. Na wstępie trzeba zauważyć, a co uszło uwagi Sądów obu instancji, że oznaczenie strony pozwanej jako "Skarbu Państwa - Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa" byłoby możliwe jedynie wówczas, gdyby Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa była jednostką Skarbu państwa. Tak jednak nie jest. Utworzona bowiem na podstawie ustawy z dnia 19 października 1991 r. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (art. 3 ust. 1) jest, jak wyjaśnił Sąd Najwyższy (np. w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 22 kwietnia 1994 r., III CZP 189/93, OSNC 1994, nr 6, poz. 121), państwową osobą prawną (art. 3 ust. 1 ustawy i § 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 marca 1992 r. w sprawie nadania statutu Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa - Dz. U. Nr 24, poz. 104).

Występuje ona w obrocie prawnym samodzielnie jako odrębny od Skarbu Państwa podmiot, któremu ustawa przyznała osobowość prawną (art. 33 k.c.). Ponieważ cechą osoby prawnej jest zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków, przeto Agencji przysługuje zdolność prawna. Według panującej powszechnie w doktrynie tzw. teorii organów, osoba prawna działa "sama przez organy". Działania te oraz ich skutki przypisuje się zatem samej osobie prawnej, której wobec tego przysługuje pełna, nieograniczona zdolność do działania. Agencja ma także zdolność sądową, wadliwe jest więc oznaczenie jako "Skarb Państwa - Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa". Stosownie do art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. Agencji powierzone zostało wykonywanie na rzecz Skarbu Państwa prawa własności w stosunku do mienia przejętego między innymi w trybie art. 14 tej ustawy. Z kolei według jej art. 12 ust. 1 przejęte mienie stanowi Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa, zwany dalej "Zasobem". Mieniem tym Agencja dysponuje na zasadach określonych w ustawie (art. 5 w związku z art. 12 ust. 3).

Agencja, co wymaga podkreślenia, jest na tych zasadach ("na zasadach określonych w u stawie") powiernikiem Skarbu Państwa w wykonywaniu prawa własności i innych praw rzeczowych. Zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r. Agencja w stosunku do objętego we władanie mienia wstępuje w sytuację prawną poprzedniego dłużnika, a jej sytuacja jako nowego dłużnika względem wierzycieli jest taka sama, jak sytuacja dłużnika poprzedniego. Agencja jest więc zobowiązana do spłaty długów z majątku zlikwidowanych i przyjętych przez nią państwowych gospodarstw rolnych. Wierzyciele zatem mogą dochodzić swoich należności przypadających od Agencji z majątku przedsiębiorstwa, które zaciągnęło zobowiązanie, i to, według art. 14 ust. 3a ustawy, w drodze skierowania egzekucji do mienia tego przedsiębiorstwa i pożytków z tego mienia uzyskiwanych. Reasumując, uzasadniona jest ogólniejsza teza, którą można sformułować następująco. Przepis art. 14 ust. 3a ustawy, ograniczając egzekucję należności do mienia i pożytków z niego uzyskiwanych po zlikwidowanym przedsiębiorstwie, jednocześnie przesądza o możliwości zastosowania przymusu wobec Agencji, w celu wyegzekwowania przypadających od niej należności; w świetle art. 14 ust. 3a ustawy Agencja ponosi odpowiedzialność z nieruchomości zlikwidowanego przedsiębiorstwa za przypadające od niego wierzytelności.

W rezultacie jest dopuszczalne ustanowienie przez Agencję hipoteki na przejętej w trybie przewidzianym w art. 14 ustawy z dnia 19 października 1991 r. nieruchomości zlikwidowanego przedsiębiorstwa na zabezpieczenie przypadających od niego wierzytelności. Dłużnikiem hipotecznym jest wówczas Agencja, a nie Skarb Państwa, gdyż z mocy powołanego art. 14 ust. 3a tej ustawy ona ponosi odpowiedzialność z nieruchomości zlikwidowanego przedsiębiorstwa. Odmiennego od przedstawionego wyżej poglądu co do dopuszczalności obciążenia przez Agencję hipoteką nieruchomości zlikwidowanego przedsiębiorstwa i odpowiedzialności hipotecznej Agencji nie uzasadnia ani teza wskazanej już uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1994 r., według której .,wniosek Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa o jej wpis do działu drugiego księgi wieczystej należy traktować jako wniosek o uzupełnienie istniejącego już wpisu Skarbu Państwa przez dodanie słów. "Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa", po wykreśleniu wpisanego uprzednio organu reprezentującego Skarb Państwa (...)". ani też uzasadnienie tej uchwały.

Nie może bowiem podważać tego poglądu sposób ujawnienia w księdze wieczystej przejęcia nieruchomości rolnych Skarbu Państwa do Zasobu Agencji w ramach przekształceń własnościowych w rolnictwie, określonych w ustawie z dnia 19 października 1991 r. Oznacza to, że skarżąca Agencja w rezultacie przejęcia do Zasobu mienia zlikwidowanego Państwowego Gospodarstwa Sadowniczego w Ż. wstąpiła w jego sytuację prawną, a jej sytuacja jako nowego dłużnika względem wierzycieli, między innymi Banku Gospodarki Żywnościowej, stała się taka sama, jak sytuacja tego Gospodarstwa (dłużnika poprzedniego). Skarżąca była przeto zobowiązana do spłaty długu z majątku zlikwidowanego i przyjętego przez nią Państwowego Gospodarstwa Sadowniczego w Ż. Z tego majątku Bank Gospodarki Żywnościowej mógł prowadzić egzekucję zrestrukturyzowanego długu, zabezpieczonego ustanowioną przez skarżącą hipoteką. Powodowa spółka nabyła od Banku Gospodarki Żywnościowej tak określoną wierzytelność wobec pozwanej Agencji. W ten sposób powódka stała się wierzycielem hipotecznym Agencji.

Wierzyciel hipoteczny może mieć dwu dłużników: osobistego i rzeczowego (por. art. 73 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, Dz. U. Nr 19 poz. 147 ze zm.). Może do tego dojść w drodze zbycia przez dłużnika osobistego nieruchomości obciążonej hipoteką, bądź też w drodze obciążenia hipoteką nieruchomości przez jej właściciela na zabezpieczenie cudzego długu. Dłużnik osobisty ponosi odpowiedzialność wobec wierzyciela z całego swojego majątku. Odpowiedzialność jego wynika ze stosunku obligacyjnego, który stał się podstawą zaciągnięcia długu. Z kolei dłużnik hipoteczny (rzeczowy) ponosi odpowiedzialność wobec wierzyciela, któremu przysługuje wierzytelność zabezpieczona hipoteką, tylko z nieruchomości obciążonej hipoteką. Odpowiedzialność tego dłużnika wynika ze stosunku hipoteki. Obaj ci dłużnicy odpowiadają wobec wierzyciela na podstawie innego stosunku prawnego. Po stronie dłużnika rzeczowego oraz dłużnika osobistego zachodzi - wobec braku w ustawie przepisu, który by przewidywał solidarną odpowiedzialność tych dłużników - tzw. solidarność przypadkowa (nieprawidłowa, niewłaściwa, in solidum) do której mają odpowiednie zastosowanie przepisy o solidarności biernej, zwłaszcza przepis art. 366 k.c. Problem rozliczeń (roszczeń zwrotnych) między tymi dłużnikami z reguły reguluje umowa.

Wierzyciel zatem, gdy z nadejściem terminu płatności nie otrzyma zapłaty, a dłużnik hipoteczny nie jest zarazem dłużnikiem osobistym, może - według swego wyboru - albo wytoczyć powództwo na podstawie stosunku hipoteki przeciw dłużnikowi hipotecznemu (temu, kto wpisany jest w księdze wieczystej jako właściciel nieruchomości, obciążonej hipoteką) o zapłatę sumy hipotecznej pod zagrożeniem egzekucji z przedmiotu hipoteki, albo wytoczyć powództwo na podstawie stosunku obligacyjnego przeciw temu, kto zaciągnął dług, albo też wytoczyć powództwo - oparte na obydwu podstawach - przeciwko dłużnikowi hipotecznemu i dłużnikowi osobistemu; w tym wypadku, odwołując się do odpowiedzialności in solidum po stronie pozwanej. Jeżeli zaś dłużnik hipoteczny jest zarazem dłużnikiem osobistym, wierzyciel może wytoczyć powództwo na podstawie stosunku obligacyjnego, a uzyskany wyrok można wykonać z całego majątku dłużnika.

W świetle tego, co dotychczas przedstawiono, nie może budzić wątpliwości, że dłużnikiem powódki jest skarżąca Agencja, i to zarazem dłużnikiem hipotecznym, jak i dłużnikiem osobistym. Przyjęcie przeto przez Sądy niższych instancji konstrukcji odpowiedzialności in solidum po stronie pozwanej ("Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa" i "Skarbu Państwa - Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa") nie znajduje oparcia w przepisach prawa. A zatem, uzyskany w sprawie wyrok można wykonać również z nieruchomości obciążonej hipoteką na rzecz powódki. Zarzut naruszenia art. 509 k.c. podniesiony przez skarżącą w kasacji uznać należy za niezasadny. Skarżąca upatruje naruszenia przytoczonego przepisu w tym, że Sąd Apelacyjny, obliczając należność przysługującą powodowej spółce, doliczył do kwoty niespłaconego kredytu kwotę odsetek za okres po umowie cesji, wyliczoną według zasad (zmiennej stopy procentowej stosowanej w Banku Gospodarki Żywnościowej od kredytów przeterminowanych) ustalonych w umowie z Bankiem z dnia 9 lipca 1993 r. ("o spłatę zrestrukturyzowanego długu").

Skarżąca zaś pomija ustalenia, które legły u podłoża powyższego obliczenia, że cesją było objęte prawo do dochodzenia odsetek obliczonych według tych zasad. Dopuszczalność przelewu wierzytelności, a zatem prawa wierzyciela do żądania od dłużnika świadczenia (art. 353 k.c.), reguluje przepis art. 509 k.c., który zasadniczo dopuszcza przelew każdej wierzytelności, chyba że sprzeciwia się temu przepis ustawy, zastrzeżenie umowne lub właściwość zobowiązania. Jeżeli chodzi o pierwszą z wymienionych przesłanek negatywnych, to przepisy ustawy zawierają szereg postanowień wyłączających dopuszczalność przelewu wierzytelności. Przykładowo można wskazać przepis art. 449 k.c., wyłączający dopuszczalność zbycia roszczeń przewidzianych w art. 444-448 k.c., chyba że są one już wymagalne i że zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem; przepis art. 595 § 1 k.c., stanowiący o niezbywalności prawa odkupu; art. 602 § 1 k.c., przewidujący niezbywalność prawa pierwokupu; art. 912 k.c., wyłączający dopuszczalność zbycia prawa dożywocia. Zakazy te mają charakter bezwzględnie obowiązujących, dokonanie więc przelewu takich wierzytelności powoduje nieważność tych umów (art. 58 § 1 k.c.).

Natomiast obowiązujące przepisy nie zawierają normy zakazującej zbywania wierzytelności banku z tytułu niespłaconego kredytu, co prowadzi do wniosku, że pierwsza z wymienionych w art. 509 § 1 k.c. negatywnych przesłanek dopuszczalności przelewu wierzytelności nie stoi na przeszkodzie uznaniu, że przelew prawa do dochodzenia odsetek według zasad ustalonych w umowie z bankiem (według zmiennej stopy procentowej stosowanej w banku od kredytów przeterminowanych), jest prawnie dopuszczalny. Nie wymaga bliższego omówienia druga z wymienionych w art. 509 § 1 k.c. negatywnych przesłanek, w myśl której przelew wierzytelności niejest dopuszczalny, jeśli sprzeciwiłoby się to zastrzeżeniu umownemu (pactum de non cedento), gdyż przesłanka ta nie wchodzi w niniejszej sprawie w rachubę. Pozostaje więc do rozważenia kwestia, czy przelewowi prawa do dochodzenia odsetek według zmiennej stopy oprocentowania nie sprzeciwia się trzecia z wymienionych w art. 509 § 1 k.c. negatywnych przesłanek, a mianowicie właściwość zobowiązania.

Powszechnie przyjmuje się, że przesłanka ta wchodzi w rachubę w przypadku, gdy ustawodawca nie wprowadził expressis verbis zakazu przenoszenia określonej wierzytelności, ale z analizy treści stosunku zobowiązaniowego wynika, że zmiana wierzyciela doprowadziłaby do zmiany tożsamości (identyczności) zobowiązania. Niezbywalność wierzytelności może więc wynikać bądź ze ściśle osobistego charakteru świadczenia, bądź ze związania uprawnienia z innym stosunkiem prawnym, bądź też ze szczególnego charakteru zobowiązania, który nakazuje liczyć się z wolą dłużnika co do tego, kto ma być wierzycielem. Przyznane bankom prawo stosowania w umowach kredytu oprocentowania według stopy zmiennej (por. np. art. 76 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, poz. 939 ze zm.) nie nadaje wierzytelności z tytułu tego prawa tak dalece szczególnego uprawnienia, aby pozbawiało je przymiotu prawa majątkowego, które może być przedmiotem zwykłego obrotu. Przecież zasada swobody umów (art. 353/1/ k.c.), przy braku ustawowego zakazu stosowania stopy zmiennej, uprawnia umawiające się strony do zastrzeżenia oprocentowania zadłużenia według takiej stopy.

Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 393/12/ k.p.c., jak w sentencji wyroku.

OSNC 2000 r., Nr 3, poz. 57