Uchwała z dnia 1999-06-28 sygn. III CZP 12/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 12/99

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów z dnia 28 czerwca 1999 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Andrzej Wypiórkiewicz

Sędziowie SN: Filomena Barczewska, Helena Ciepła, Tadeusz Domińczyk, Zbigniew Strus (sprawozdawca), Marek Sychowicz, Zdzisław Świeboda

Sąd Najwyższy, z udziałem Prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, po rozpoznaniu wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1999 r. o rozstrzygnięcie następującego zagadnienia prawnego:

"Czy jest dopuszczalna kasacja w sprawie o świadczenie, w której przedmiotem zaskarżenia są wyłącznie nie skapitalizowane odsetki od roszczenia głównego?"

podjął następującą uchwałę:

Jeżeli przedmiotem zaskarżenia jest wyłącznie orzeczenie rozstrzygające o nie skapitalizowanych odsetkach, dochodzonych obok roszczenia głównego, kasacja jest dopuszczalna, gdy wartość przedmiotu zaskarżenia osiąga progi kwotowe określone w art. 393 pkt 1 k.p.c.

Uzasadnienie

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego na podstawie art. 13 ust. 3 w związku z art. 16 ust. 1-3 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz. U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48 ze zm.) zwrócił się o rozstrzygnięcie następującego zagadnienia prawnego:

"Czy jest dopuszczalna kasacja w sprawie o świadczenie, w której przedmiotem zaskarżenia są wyłącznie nie skapitalizowane odsetki od roszczenia głównego?"

Uzasadniając wniosek, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego zwraca uwagę na znaczenie precyzyjnego wskazania kryteriów, zgodnie z którymi ustala się wartość przedmiotu zaskarżenia w sprawach o świadczenie, oraz na rozbieżność ocen składów Sądu Najwyższego odnośnie do znaczenia odsetek przy określaniu wartości przedmiotu zaskarżenia kasacją.

Ustalając zakres podejmowanej uchwały, należy przede wszystkim stwierdzić, że wniosek zmierza do wyjaśnienia wątpliwości na tle dopuszczalności kasacji w procesie. Tylko bowiem w tym trybie sprawdzianem może być w myśl art. 393 pkt 1 k.p.c. wartość przedmiotu zaskarżenia. W pozostałych postępowaniach (nieprocesowym, egzekucyjnym) dopuszczalność kasacji została uregulowana przy zastosowaniu innych kryteriów niż wartościowe.

Poza tym z treści wniosku wynika, że przedmiotem wyjaśnienia mają być wątpliwości powstające w szczególnej sytuacji procesowej, gdy w dotychczasowym postępowaniu powód dochodził roszczenia głównego i odsetek, a w kasacji przedmiotem zaskarżenia stało się tylko rozstrzygnięcie o odsetkach. Poza rozważaniami znajdą się przeto zagadnienia związane z ustalaniem wartości przedmiotu zaskarżenia, jeżeli kasacja jest wnoszona od rozstrzygnięcia o roszczeniu głównym oraz żądanych obok niego odsetkach oraz rozstrzygnięcia w sprawach z powództwa o odsetki skapitalizowane, którym z woli powoda został nadany charakter procesowy roszczenia głównego.

Rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego zostały zilustrowane przykładami spraw, w których rozstrzygnięcia zostały oparte na następujących założeniach:

1. Dopuszczalności zaskarżenia kasacją części orzeczenia w zakresie rozstrzygającym o roszczeniu ubocznym i negowaniu wpływu odsetek żądanych dotychczas obok świadczenia głównego na wartość przedmiotu zaskarżenia kasacją, która ma być określana na podstawie sumy głównego roszczenia (nie zaskarżanego). Wysokość tej sumy, a nie wartość rzeczywista przedmiotu zaskarżenia, decyduje o kasacyjnym charakterze sprawy. Przykładem takiego stanowiska są postanowienia z dnia 16 lipca 1997 r., II CKN 286/97 (nie publ.) i z dnia 30 lipca 1998 r., II CZ 61/98 ("Wokanda" 1998, nr 10, s. 8).

2. Dopuszczalności zaskarżenia kasacją tylko rozstrzygnięcia o odsetkach nie skapitalizowanych przy wymaganiu, aby próg kasacyjny przekraczało zarówno świadczenie główne, jak i kwota spornych odsetek (postanowienie z dnia 27 sierpnia 1998 r., III CZ 101/98, nie publ., z dnia 13 marca 1998 r., I CKN 536/97, nie publ.).

3. Niedopuszczalności objęcia kasacją orzeczenia wyłącznie w części dotyczącej odsetek, jako nie mających w ogóle wartości w sensie prawnym, wobec czego kasacja nie może spełnić wymagania z art. 393 pkt 1 k.p.c. (postanowienie z dnia 21 listopada 1997 r., II CKN 441/97, "Wokanda" 1998, nr 4, s. 8).

Wskazano też sprawy, w których potwierdzano nie budzący wątpliwości i wyrażany jednolicie pogląd o niedopuszczalności doliczania wartości odsetek zaskarżanych obok świadczenia głównego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przywrócenie kasacji w 1996 r., jako środka odwoławczego, dokonane zostało z uwzględnieniem reguły, że standard "prawa do sądu" obejmuje prawo każdego do co najmniej jednej instancji odwoławczej. Rozwiązanie takie (odzwierciedlające dziś konstytucyjną zasadę), w chwili wprowadzenia w życie odpowiadało postanowieniom art. 7 ust. c zalecenia nr R(95)5 przyjętego przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 7 lutego 1995 r. - pod nazwą "Organizacja i ulepszenie funkcjonowania środków odwoławczych w sprawach cywilnych i handlowych", wskazującego na potrzebę istnienia celów ogólnych jako motywu przyznania prawa do rozpoznania sprawy w trzeciej instancji.

Konsekwencją przyjętego standardu są ograniczenia dopuszczalności tego środka odwoławczego przyjęte przez ustawodawcę w ustawie z 1996 r., przy czym, jak podkreśla się w literaturze, dokonano ich według kryteriów rationis materiae oraz rationis valoris.

Ze względu na te ograniczenia w modelowym ujęciu kasacji ścierają się dwie tendencje - powszechności (por. postanowienie z dnia 4 kwietnia 1997 r., II CZ 22/97, nie publ.), wyrażona przez zwykły charakter tego środka, dostępnego dla wszystkich stron, oraz - ograniczenia liczbowego, niezbędnego z wielu względów. Wzorem dla tego ograniczenia było rozwiązanie przyjęte w art. 425 § 1 k.p.c. z 1930 r., zawierające próg kwotowy przedmiotu zaskarżenia oraz odesłanie do stosowanych odpowiednio przepisów (art. 15-23 dawnego k.p.c.) o wartości przedmiotu zaskarżenia. Według unormowania obecnego (art. 393 pkt 1 k.p.c.) w sprawach majątkowych oświadczenia, w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa od pięciu tysięcy złotych, a w sprawach gospodarczych - niż dziesięć tysięcy złotych, kasacja nie przysługuje; do oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia stosuje się odpowiednio przepisy o wartości przedmiotu sporu. Spośród nich podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia ma art. 20 k.p.c. stanowiący, że do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek, pożytków i kosztów, żądanych obok roszczenia głównego.

Prawidłowe stosowanie kryterium wartościowego dopuszczalności kasacji wymaga wyjaśnienia treści kryjącej się w sformułowaniu art. 20 k.p.c. o "odsetkach żądanych obok roszczenia głównego" oraz "odpowiedniego" zastosowania tej normy przy ustalaniu wartości przedmiotu zaskarżenia kasacją. Ponieważ wniosek ogranicza zakres rozpoznania do spraw, w których rozstrzyga się roszczenie o zapłatę odsetek, czyli o świadczenie pieniężne (art. 454 § 1 zdanie drugie k.c.), można pozostawić na uboczu podnoszone wątpliwości na tle znaczenia i stosunku pojęć "świadczenie" i "roszczenie" użytych w omawianych przepisach oraz rzeczywistej woli ustawodawcy zacieśniającej kryterium wartościowe do "spraw o świadczenia", a nie do spraw majątkowych. Porównanie wskazanych pojęć daje wystarczające podstawy do stwierdzenia, że roszczeniem w ujęciu art. 20 k.p.c. jest właśnie żądanie powoda zasądzenia świadczenia (zapłaty), o którym mowa w art. 393 pkt 1 k.p.c.

Odpowiednie, czyli w razie potrzeby zastosowanie wprost art. 20 k.p.c., wymaga najpierw ustalenia, kiedy roszczenie ma charakter główny, a kiedy uboczny. Ustawy nie definiują kryteriów tego podziału mającego charakter doktrynalny. Jego geneza tkwi w prawie materialnym, w którym zresztą znajduje normatywne potwierdzenie. W art. 451 § 1 k.c. znajduje się bowiem uprawnienie dla wierzyciela zaliczenia uzyskanego świadczenia na zaspokojenie zaległego świadczenia głównego i należności ubocznych. Sprawdzianem (kryterium) kwalifikacji świadczenia jest funkcja, jaką ono spełnia w realizacji wierzytelności. Opierając się na treści zobowiązania dłużnika, można wnioskować, czy celem świadczenia jest spełnienie obowiązku podstawowego w ramach danego stosunku prawnego, czy dodatkowego - wspomagającego lub uzupełniającego świadczenie główne.

W ustawie procesowej (art. 20 k.p.c.) omawiany podział odniesiono do roszczeń, co jest zrozumiałe, skoro określanie wartości przedmiotu sporu dotyczy pozwu, czyli twierdzeń powoda o przysługujących mu roszczeniach. W przepisie umieszczono pojęcie ogólne ("roszczenie główne") i wskazano pozostałe, w tym odsetki, które w myśl zasad logicznej budowy zdania nie mają tej cechy, należą zatem do zbioru roszczeń ubocznych.

Ze względu na materialnoprawną genezę pojęć, roszczenia główne i uboczne, a także odpowiadające im świadczenia, mają charakter obiektywny, gdyż odzwierciedlają treść stosunku prawnego w danej chwili. Dlatego trzeba przyjąć, że roszczenie zgłoszone w pozwie jako uboczne w rozumieniu art. 20 k.p.c. pozostaje takim, nawet jeśli w pewnym momencie stanie się jedynym przedmiotem procesu. Nie stoi temu na przeszkodzie także akcesoryjność odsetek, wyrażająca się najpełniej w chwili powstawania należności, ponieważ zależy ona od istnienia wierzytelności głównej i fazy wykonywania zobowiązania (art. 451 § 1 k.c.). Roszczenie o odsetki, raz powstałe, uzyskuje jednak byt samodzielny (uchwała z dnia 5 kwietnia 1991 r., III CZP 21/91, OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 121), a samodzielność polega także na możliwości odrębnej ochrony sądowej. Dopiero zmiana charakteru prawnego wierzytelności o odsetki zaległe, znajdująca uzasadnienie w art. 482 § 1 k.c., powoduje, że tracą one charakter świadczenia ubocznego. W pozostałych wypadkach, bez względu na sposób sformułowania powództwa o odsetki (przykłady wyliczono w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 21 października 1997 r., III ZP 16/97, OSNAPUS 1998, nr 7, poz. 204), są one roszczeniami ubocznymi także w rozumieniu art. 20 k.p.c.

Jako roszczenia pieniężne mają niewątpliwą wartość, która musi być oznaczona przez powoda (art. 19 § 2 k.p.c.). Wyjątek ustanowiony w art. 20 k.p.c. dotyczy tylko sytuacji, gdy roszczenie uboczne jest żądane obok głównego, przy czym co do odsetek jest oczywiste, że chodzi o naliczane od kwoty objętej roszczeniem głównym. W tym wypadku wartość odsetek, realna w płaszczyźnie ekonomicznej i doniosła dla stron procesu, nie wpływa na wartość przedmiotu sporu. Unormowanie takie, istotnie ułatwiające wszczęcie i prowadzenie sporu, a w przeszłości ważne także ze względu na stosowane techniki obliczeniowej, rzutujące dotychczas tylko na wymiar opłat sądowych, wynagrodzenie zawodowych pełnomocników oraz właściwość rzeczową sądu, zyskało po przywróceniu kasacji nowe znaczenie, bowiem od wykładni powiązanych ze sobą przepisów art. 393 pkt 1 i art. 20 k.p.c. zależy możliwość skorzystania przez stronę z instancji kasacyjnej.

O tym, czy obydwa roszczenia są dochodzone obok siebie, decyduje żądanie pozwu i stan sprawy w toku, ponieważ "obok", znaczy w tym samym powództwie; gdy obydwa roszczenia są jednocześnie przedmiotem tego samego procesu. W razie zgłoszenia żądania o zasądzenie świadczenia głównego i ubocznego stan objęty hipotezą art. 20 k.p.c. istnieje do chwili prawomocności wyroku rozstrzygającego o świadczeniu głównym lub postanowienia kończącego postępowanie w tej części. Z chwilą gdy przedmiotem procesu pozostanie już tylko roszczenie uboczne, nie ma podstaw do pomijania odsetek przy ustalaniu wartości przedmiotu zaskarżenia. Odmienny wniosek byłby sprzeczny z wyraźnym brzmieniem przepisu. Brak możliwości dojścia do innej konkluzji w drodze wykładni wchodzących w grę przepisów, skoro art. 20 k.p.c. stanowi wyjątek od ogólnej reguły nakazującej podawanie w każdym piśmie wartości przedmiotu sprawy lub oznaczenia kwoty pieniężnej, jeżeli od tej wartości zależy wysokość opłaty (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz. U. Nr 24, poz. 110). Dlatego podlega wykładni ścisłej.

Zmiana w zakresie stanu sprawy w toku wiąże się ściśle z dopuszczalnością zaskarżenia kasacją części orzeczenia dotyczącego odsetek. Z jednej strony zakres zaskarżenia decyduje bowiem o prawomocności wyroku w pozostałej części i wzajemnie, prawomocność tej części uwalnia pozostałą od skutków fikcji prawnej bezwartościowości żądania ubocznego. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na wstępną przesłankę określaną jako "kasacyjność sprawy" rozpatrywaną w aspekcie rationis valoris.

Wprawdzie o dopuszczalności kasacji sąd orzeka dopiero po jej wniesieniu, ale cecha kasacyjności musi być antycypowana jeszcze przez sąd drugiej instancji, który ogłaszając orzeczenie, poucza o przysługujących środkach odwoławczych, a po ogłoszeniu stwierdza prawomocność i rozstrzyga o wykonalności. Ze względu na przymus adwokacko-radcowski również kwalifikowani pełnomocnicy w otwartym terminie podejmują decyzje o żądaniu orzeczenia z uzasadnieniem i wniesieniu kasacji. Nie można zatem zaprzeczyć istnieniu stanu kasacyjności, określonego już w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, w sprawach o świadczenie przez wartość przedmiotu zaskarżenia apelacją, a pośrednio nawet przez wartość przedmiotu sporu.

Dopuszczalność kasacji, odnośnie do rozstrzygnięcia o odsetkach, może być rozważana tylko w sprawach, które miały przymiot kasacyjności w drugiej instancji. Niczym nieusprawiedliwione byłoby przyjęcie, że w sprawie, w której strona nie mogłaby zaskarżyć rozstrzygnięcia o roszczeniu głównym i żądanych obok odsetkach, kasacja byłaby dopuszczalna jednak w odniesieniu do roszczenia ubocznego. Stanowisko takie było niejednokrotnie wyrażane przez Sąd Najwyższy, również w uzasadnieniu postanowień przytoczonych we wniosku (II CKN 286/97, I CKN 536/97, III CZ 101/98 i pośrednio w sprawie II CZ 61/98). Zauważyć należy, że powód może wpływać na podniesienie wartości przedmiotu sporu przez kapitalizację odsetek i doliczanie ich do wartości przedmiotu sporu. Możliwość ta została obszernie wyjaśniona w uzasadnieniu wyżej powołanej uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1997 r. stwierdzającej, że wartość przedmiotu zaskarżenia w kasacji stanowi świadczenie główne wraz z doliczonymi do niego odsetkami. Trzeba dodać dla jasności, że słowo "doliczenie" zostało tam użyte w znaczeniu nadanym w art. 482 § 1 k.c.

Zgodnie z art. 393/3/ k.p.c. kasacja w sprawie o roszczenia majątkowe powinna zawierać wartość przedmiotu zaskarżenia. Oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia, kasacją ograniczoną wyłącznie do odsetek traktowanych dotychczas jako należności uboczne, powinno nastąpić według zasad ogólnych. Ze względu na unormowanie wynikające z art. 316 k.p.c. oraz art. 383 k.p.c. odsetki należne według twierdzeń powoda lub zasądzone w sposób typowy, tj. przez określenie podstawy kapitałowej, stopy i okresu, powinny być policzone i określone kwotowo, natomiast wartość odsetek przyrastających po wydaniu zaskarżonego wyroku, mających według utrwalonego stanowiska orzecznictwa charakter świadczeń okresowych, powinna być określona zgodnie z art. 22 k.p.c. W razie wniesienia kasacji tylko w części dotyczącej odsetek i uprawomocnienia się orzeczenia w pozostałej części, brak podstaw do przyjmowania nadal wartości przedmiotu sporu ustalonego uprzednio dla roszczenia głównego, która wobec zakończenia sporu utraciła znaczenie.

Za uznaniem w świetle art. 393 pkt 1 k.p.c. wartości roszczenia 0 odsetkach stanowiących wyłączny przedmiot sprawy w instancji kasacyjnej i określeniem jej w wyżej przedstawiony sposób, jako kryterium dopuszczalności kasacji, przemawiają dalsze argumenty. Ustawowe nadanie omawianemu środkowi odwoławczemu powszechnego charakteru w procesie wynika z porównania przepisów art. 392/1/ k.p.c. i art. 393 k.p.c. zawierającego taksatywnie wskazane wyłączenia. Dlatego Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym sprawę podziela wyrażony już wcześniej pogląd (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1997 r., II CZ 22/97, nie publ.) przestrzegający przed rozszerzaniem katalogu wyłączeń. Ponieważ dopuszczalność i wyłączenia kasacji są unormowane ustawą, wyklucza to dowolność strony przy oznaczaniu wartości przedmiotu zaskarżenia w celu uzyskania możliwości kontroli kasacyjnej orzeczenia. Ta sama reguła musi być stosowana przy ocenie przesłanek wyłączających kontrolę w trzeciej instancji.

Suma należnych odsetek od kapitału gotówkowego (a taka postać spotykana jest w praktyce) - jak stwierdzono wyżej - ma rzeczywistą, wymierną wartość ekonomiczną. Odrzucenie możliwości poddania kontroli kasacyjnej wyroków rozstrzygających spór o odsetki, których wartość przekracza progi kwotowe ustanowione w art. 393 pkt 1 k.p.c., byłoby sprzeczne z charakterem tego przepisu wyłączającym kasację w sprawach o drobne kwoty, jako pozbawionym walorów ogólnych. Natomiast art. 20 k.p.c. powinien być stosowany "odpowiednio", to jest zgodnie z celami i charakterem przepisów ograniczających kasację.

Reguły dotyczące oznaczania wartości przedmiotu sporu i jej niewzruszalności (art. 26 k.p.c.) pozwoliły w orzecznictwie wyrazić pogląd, że tożsamość zakresu rozstrzygnięcia kwestionowanego w apelacji i w kasacji wyłącza dopuszczalność oznaczenia w kasacji "wartości przedmiotu zaskarżenia" w kwocie innej niż poprzednio w apelacji (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1997 r., III CZ 25/97, OSNC 1997, nr 10, poz. 162). Równocześnie jednak dostrzegano, że w razie zmiany powództwa wartość przedmiotu zaskarżenia decydująca o dopuszczalności kasacji może być wyższa od wartości przedmiotu sporu oznaczonej w pozwie (np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 1997 r., I CZ 169/97, OSNC 1998, nr 6, poz. 97, także z dnia 17 lipca 1997 r., III CKN 135/97, nie publ.). Podkreślano również, że dla określenia wartości przedmiotu zaskarżenia kasacyjnego miarodajna jest wyłącznie wartość przedmiotu podlegającego rzeczywistemu rozpoznaniu i rozstrzygnięciu (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1998 r., I CZ 211/97 i z dnia 14 stycznia 1998 r., I CZ 206/97). Uprawomocnienie się orzeczenia w części dotyczącej roszczenia głównego jest w swym charakterze zbliżone do zmiany powództwa (ilościowej), a może być nawet bezpośrednim skutkiem takiej zmiany, np. skutecznego cofnięcia pozwu w części obejmującej roszczenie główne. Dlatego akceptowanie różnicy między wartością zaskarżenia kasacyjnego a wartością przedmiotu sporu lub zaskarżenia apelacyjnego nie narusza reguł wypracowanych dotychczas w orzecznictwie dotyczących znaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia apelacyjnego dla dopuszczalności kasacji.

Przeprowadzony wywód nie dotyczy wypadku wniesienia kasacji przez obydwie strony, przy czym jedna z nich zaskarża orzeczenie w części dotyczącej świadczenia głównego, a druga nie skapitalizowanych odsetek. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego nie wskazuje jednak w uzasadnieniu wniosku przykładów rozbieżności w orzecznictwie, a petitum także nie daje podstaw do wyjaśniania ewentualnych wątpliwości na tle takiej sytuacji.

Kierując się przytoczonymi względami, z mocy art. 16 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym została podjęta uchwała o treści jak w sentencji.

OSNC 2000 r., Nr 1, poz. 1