Uchwała z dnia 1999-01-05 sygn. III CZP 54/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 54/98

Uchwała z dnia 5 stycznia 1999 r.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski.

Sędziowie SN: B. Myszka, E. Skowrońska-Bocian (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej I. Kaszczyszyn, w sprawie z wniosku wierzyciela Henryka M., z udziałem Dariusza S. i Małgorzaty S., o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 5 stycznia 1999 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, postanowieniem z dnia 29 września 1998 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:

"Czy w sprawach o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika brzmienie art. 781 § 1 k.p.c. pozwala przyjąć właściwość rzeczową Sądu Wojewódzkiego jako sądu pierwszej instancji oraz właściwość Sądu Apelacyjnego, dopóki akta sprawy w sądzie tym się znajdują?"

podjął następującą uchwałę:

Tytułowi egzekucyjnemu pochodzącemu od sądu klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika nadaje sąd wskazany w art. 781 § 1 k.p.c.

Uzasadnienie:

Przedstawione w postanowieniu Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 29 września 1998 r. sygn. akt (...) zagadnienie prawne powstało przy rozpoznawaniu zażalenia dłużnika Dariusza S. na postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Opolu z dnia 22 maja 1998 r. sygn. akt (...). Postanowieniem tym Sąd Wojewódzki nadał ugodzie, zawartej w toku postępowania między wierzycielem a dłużnikiem, klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. W uzasadnieniu przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego Sąd Apelacyjny wskazał, że w praktyce sądów często występują przypadki, gdy wnioski w postępowaniu klauzulowym, wskazanym w art. 787 k.p.c., co do tytułów egzekucyjnych pochodzących od sądu wojewódzkiego jako sądu pierwszej instancji, kierowane są zarówno do sądów wojewódzkich, jak i sądów rejonowych. Ta sytuacja obrazuje trudności w interpretowaniu przepisów regulujących właściwość sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika.

Sąd Apelacyjny wskazał, że trudności takie powstają na tle wykładni art. 781 § 1 k.p.c. w sytuacji, gdy postępowanie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności nie ma jednolitego charakteru. Istnieje postępowanie klauzulowe, które można określić jako ogólne, w którym przedmiotem badania w sytuacji, gdy tytułem egzekucyjnym jest orzeczenie sądu, jest wyłącznie stwierdzenie dwu przesłanek, tzn. prawomocności orzeczenia i możliwości prowadzenia na jego podstawie egzekucji. Postępowanie to nie ma w istocie charakteru postępowania odrębnego, skoro nie wymaga formalnego wyodrębnienia przez nadanie osobnej sygnatury; występują w nim te same strony pod zmienioną jedynie nazwą jako wierzyciel i dłużnik, a uwzględnienie wniosku o nadanie klauzuli wykonalności nie wymaga wydania osobnego postanowienia w tym przedmiocie. Do takiego postępowania klauzulowego ma w pełni zastosowanie art. 781 § 1 k.p.c. Nie ma ono charakteru odrębnej sprawy egzekucyjnej, a względy ekonomii procesowej przemawiają za nadaniem klauzuli przez sąd, który prawomocnie zakończył postępowanie.

Sąd Apelacyjny podkreślił, że postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika ma zdecydowanie odmienny charakter. Z formalnego punktu widzenia sprawa tego rodzaju otrzymuje osobną sygnaturę. W warstwie merytorycznej pojawia się nowy uczestnik postępowania w osobie małżonka dłużnika; który uczestniczy w nowym postępowaniu na prawach strony. Zdecydowanie odmienny jest także przedmiot badania, który nie pozostaje w związku z podstawą rozstrzygnięcia w sprawie, w której zapadło orzeczenie stanowiące tytuł egzekucyjny. Wymaga podkreślenia, że art. 787 § 2 k.p.c. przewiduje możliwość rozszerzenia przedmiotu oceny sądu oraz zakresu rozstrzygnięcia. W tej sytuacji postępowanie w trybie art. 787 k.p.c. nie może być zakwalifikowane inaczej niż jako odrębna spraw a w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

W postępowaniu tym badane są nie tylko formalne przesłanki tytułu egzekucyjnego, ale także przesłanki merytoryczne. Z tego powodu postępowanie klauzulowe poważnie zbliżyło się do postępowania rozpoznawczego. Z uwagi na ten szczególny charakter postępowania o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, powstaje wątpliwość, czy nie należy w tym wypadku używać pojęcia sprawy o charakterze egzekucyjnym. Takiej możliwości nie sprzeciwia się brzmienie art. 781 § 1 k.p.c. Powstaje bowiem pytanie, czy przepis ten stanowi wyłączną regulację co do właściwości sądu w postępowaniu klauzulowym, czy też regulację szczególną w ograniczonym tylko zakresie. Przy pierwszym założeniu należy przyjąć, że w postępowaniu przewidzianym art. 787 k.p.c. sądem właściwym mógłby być sąd odwoławczy. Właściwość tego sądu byłaby określona przez fakt, gdzie znajdują się akta sprawy w chwili zgłoszenia wniosku o nadanie klauzuli. Sąd odwoławczy zmuszony byłby do prowadzenia postępowania o charakterze rozpoznawczym, typowym dla pierwszej instancji.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, jest to trudne do zaakceptowania, między innymi z uwagi na brzmienie przepisów o składzie sądu (art. 367 § 3 i art. 782 k.p.c.). Sąd odwoławczy prowadziłby postępowanie rozpoznawcze w składzie jednoosobowym. Żadne istotne względy nie przemawiają za celowością prowadzenia takiego postępowania zarówno przez sąd apelacyjny jak i sąd wojewódzki jako sąd pierwszej instancji. Konieczne w świetle art. 787 § 1 k.p.c. wysłuchanie małżonka dłużnika odbywa się przy tym w trybie art. 760 § 2 k.p.c. Możliwość nadawania przez sąd drugiej instancji klauzuli wykonalności w trybie art. 787 k.p.c. budzi daleko idące wątpliwości także z uwagi na to, że strony byłyby w takiej sytuacji pozbawione możliwości zaskarżenia w toku instancji. Także gramatyczna wykładnia art. 781 § 1 k.p.c. budzi wątpliwości co do kwalifikowania tego przepisu jako szczegółowego, określającego właściwość dla wszelkiego rodzaju postępowań klauzulowych. Nie użyto w nim określenia "właściwość", lecz jedynie sformułowanie o nadaniu klauzuli wykonalności, co raczej pasuje do charakteru zwykłego postępowania klauzulowego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Organy egzekucyjne, ich właściwość i postępowanie regulowane jest w przepisach zawartych w dziale I księgi drugiej części drugiej kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z pierwszym zawartym w tym dziale przepisem (art. 758 k.p.c.), sprawy egzekucyjne należą do właściwości sądów rejonowych i działających przy tych sądach komorników. Ustawa nie określa pojęcia "sprawa egzekucyjna", chociaż definiuje pojęcie "sprawa cywilna" (art. 1 k.p.c.). W doktrynie wskazuje się, że sprawy egzekucyjne to te, w których chodzi o przymusowe urzeczywistnienie praw i obowiązków ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, ubezpieczeń społecznych oraz innych, do których przepisy kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Najczęściej będą tu należały sprawy o przymusowe wykonanie orzeczeń i innych aktów wydanych w sprawach cywilnych stanowiących tytuły egzekucyjne. Przy tak szerokim rozumieniu pojęcia "sprawa egzekucyjna" w jego granicach pozostaje niewątpliwie nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu. Stwierdzenie to nie oznacza jednak, że właściwy do nadania klauzuli wykonalności jest sąd wskazany w art. 758 k.p.c.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że postępowanie klauzulowe ma charakter autonomiczny w stosunku do postępowania rozpoznawczego, poprzedzającego wydanie tytułu egzekucyjnego, a także w stosunku do właściwego postępowania egzekucyjnego, mającego na celu przymusowe wyegzekwowanie świadczenia na rzecz wierzyciela. Wskazuje się w związku z tym - trafnie - że postępowanie klauzulowe stanowi pośrednie stadium pomiędzy postępowaniem rozpoznawczym a wykonawczym. Stanowisko takie przyjmowane jest także w orzecznictwie (por. orz. SN z dnia 9 listopada 1994 r. III CZP 143/94, OSNC 1995, z. 3, poz. 46). Z uwagi na ten szczególny charakter postępowania o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu ustawodawca zawarł w dziale II tytułu pierwszego księgi drugiej części drugiej kodeksu postępowania cywilnego przepis określający sąd właściwy do nadania klauzuli wykonalności (art. 781). Przepis ten jest przepisem szczególnym w odniesieniu do art. 758 k.p.c., a także w stosunku do innych przepisów określających właściwość sądu. Ma także charakter bezwzględnie obowiązujący i jego działanie nie może być wyłączone lub ograniczone wolą stron. Zgodnie z § 1 art. 781 k.p.c., tytułowi egzekucyjnemu pochodzącemu od sądu nadaje klauzulę wykonalności sąd pierwszej instancji, w którym sprawa się toczy lub sąd drugiej instancji, dopóki akta sprawy znajdują się w tym sądzie (wyjątek stanowi Sąd Najwyższy).

W określonych ustawą sytuacjach tytuł egzekucyjny zostaje nadany również przeciwko osobie nie będącej dłużnikiem. Na mocy art. 787 § 1 k.p.c. klauzulę wykonalności nadaje się przeciwko małżonkowi dłużnika, ograniczając jedynie jego odpowiedzialność do majątku objętego wspólnością majątkową. Postępowanie to pozostaje jednak postępowaniem klauzulowym, gdyż jego rezultatem jest stwierdzenie, że tytuł egzekucyjny uprawnia do egzekucji. Mimo bowiem istnienia różnic w określeniu klauzuli wykonalności (co podkreśla się w literaturze), istotnym elementem tej klauzuli jest stwierdzenie, że tytuł egzekucyjny uprawnia do egzekucji (por. art. 783 § 1 k.p.c.; tak też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu orzeczenia z dnia 9 listopada 1994 r. III CZP 143/94, OSNC 1995, z. 3, poz. 46).

Postępowanie, które ma doprowadzić do nadania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, cechują pewne odrębności w porównaniu z postępowaniem zmierzającym do nadania klauzuli przeciwko samemu dłużnikowi. Sąd ma bowiem obowiązek wysłuchać małżonka dłużnika (art. 787 § 1 in fine k.p.c.), a także, na wniosek małżonka dłużnika, orzeka również o ograniczeniu lub nawet wyłączeniu możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela z majątku wspólnego (art. 787 § 2 k.p.c.). Trafnie zatem wskazuje Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego, że postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika zawiera szereg elementów charakterystycznych dla postępowania rozpoznawczego. Mając na uwadze wskazane odrębności, należy jednak zauważyć, że postępowanie takie pozostaje postępowaniem klauzulowym. Przepisem wskazującym sąd, który nadaje klauzulę wykonalności, pozostaje art. 781 k.p.c., a z uwagi na fakt, że chodzi o tytuł egzekucyjny pochodzący od sądu - § 1 tego artykułu.

Argumenty przemawiające, zdaniem Sądu Apelacyjnego, za przyjęciem, że sądem właściwym do nadania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika jest sąd określony w art. 758 k.p.c., nie znajdują potwierdzenia w obowiązującym stanie prawnym. Artykuł 781 § 1 k.p.c. został sformułowany jednoznacznie. W przepisie tym wskazany został sąd nadający klauzulę wykonalności tytułowi egzekucyjnemu pochodzącemu od sądu, niezależnie od tego, czy chodzi o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko dłużnikowi, czy też o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Jak już wywiedziono, art. 781 k.p.c. jest przepisem szczególnym, zawierającym wyczerpujące uregulowanie, wyłączające stosowanie innych przepisów, w tym art. 758 k.p.c. Argumenty przytoczone przez Sąd Apelacyjny mogą jedynie stanowić uzasadnienie ewentualnych postulatów de lege ferenda.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne jak w podjętej uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).

OSNC 1999 r., Nr 6, poz. 105