Postanowienie z dnia 2003-10-17 sygn. IV CK 283/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 283/02

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2003 r.

Skład orzekający Przewodniczący: Sędzia SN Tadeusz Domińczyk.

Sędziowie SN: Iwona Koper (sprawozdawca), Zbigniew Kwaśniewski.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku D. K. przy uczestnictwie Janusza R. o podział majątku dorobkowego, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 października 2003 r., kasacji uczestnika postępowania od postanowienia Sądu Okręgowego w B. z dnia 26 kwietnia 2002 r.,

oddala kasację

Postanowieniem z dnia 25 lutego 2002 r. Sąd Rejonowy w B.:

1) ustalił, że w skład majątku dorobkowego wnioskodawczyni D. K. i uczestnika Janusza R. wchodzą: nakład na nieruchomość w N., oznaczoną jako działka (...), w postaci budynku mieszkalnego drewnianego i garażu o wartości 105.319,00 zł, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego położonego w B. o wartości 84.400,00 zł, wierzytelność z tytułu sprzedaży samochodu marki Ford Transit o wartości 26.000,00 zł oraz określone w nim bliżej ruchomości;

2) dokonał podziału majątku, którego wartość ustalił na kwotę 220.151,00 zł w ten sposób, że przyznał go w całości uczestnikowi;

3) zasądził od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni kwotę 110.075,50 zł tytułem wyrównania udziałów i ustalił jej płatność w pięciu ratach, z których pierwsza w kwocie 45.000,00 zł będzie płatna w terminie 2 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia, a cztery kolejne po 16.268,90 zł w terminach do 30 sierpnia 2002, 30 listopada 2002 r., 28 lutego 2003 r. i 30 maja 2003 r. z odsetkami razie zwłoki.

Postanowienie zapadło w następującym stanie faktycznym:

Strony zawarły małżeństwo 8 grudnia 1990 r., a jego rozwiązanie przez rozwód uzyskały w dniu 19 maja 1996 r. Majątkowa wspólność małżeńska została między nimi zniesiona z dniem 10 marca 1995 r. W 1994 r. na działce w N., stanowiącej własność uczestnika małżonkowie wybudowali dom i garaż. Prace wykończeniowe sfinansowała ciotka stron, Z. T., która z nimi zamieszkała. W dniu 11 maja 1994 r. uczestnik wraz ze stryjem Juliuszem R. kupili samochód Ford Transit za 270 mln zł. Pojazd został zarejestrowany na obu wymienionych. Samochód został sprzedany w grudniu 1995 r. za 260 mln starych złotych. Do majątku dorobkowego stron wchodzą nakłady na nieruchomość w N., w kwotach 96.100,00 zł na dom i 9.219,00 zł na garaż. Należą do niego także własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego oraz wierzytelność z tytułu sprzedaży samochodu Ford. Zakup lokalu sfinansowała Z. T. w formie darowizny środków finansowych na jego nabycie, na rzecz obojga małżonków. Czyniąc ustalenia dotyczące przynależności do majątku wspólnego prawa do lokalu Sąd Rejonowy odmówił wiary zeznaniom uczestnika twierdzącego, że nabył go ze środków stanowiących majątek odrębny, tj. pieniędzy darowanych mu przez rodziców. Na podstawie zeznań świadków B. B., D. i H. W. uznał, że kondycja finansowa rodziców uczestnika była dość słaba i nie byli oni w stanie darować mu kwoty 150 mln starych złotych. Natomiast przynależność tego prawa do majątku wspólnego potwierdza fakt pobrania przez uczestnika w dniu 6 stycznia 1995 r. kwoty 8.250 dolarów kanadyjskich z konta Z. T. Tym samym za nieprawdziwe uznał oświadczenie uczestnika złożone do aktu notarialnego nabycia prawa do lokalu, że dokonuje zakupu z majątku odrębnego, za pieniądze uzyskane w drodze darowizny od rodziców oraz oświadczenia rodziców uczestnika stwierdzające dokonanie darowizny.

Na podstawie zeznań tych samych świadków i wnioskodawczyni ustalił, że Z. T. obdarowała oboje oparciu o opinie biegłego, chociaż wymagało to wiadomości specjalnych, 4) naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. polegające na całkowitym pominięciu zeznań świadków T. B., A. B. i S. B. oraz art. 328 § 2 k.p.c. przez brak uzasadnienia tego stanowiska, 5) naruszenie art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. polegające na uwzględnieniu jako składnika majątku dorobkowego własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego, które w dacie orzekania nie istniało już w tym majątku, gdyż 1 października 1996 r. zostało zbyte. Nadto uczestnik wniósł o rozliczenie długu w kocie 1.000 dolarów USA i 100 marek niemieckich zaciągniętego w czasie trwania wspólności u H. R., który spłacony został przez uczestnika z własnych środków po ustaniu wspólności majątkowej.

Rozpoznający apelację Sąd Okręgowy w B. nie podzielił jej zarzutu błędnej oceny dowodów" uznając ją, w świetle całokształtu materiału dowodowego, za w pełni zasadną. W szczegółowych motywach rozstrzygnięcia wskazał przyczyny dla których powołane w apelacji dowody z zeznań świadków nie mogą w istotny sposób wpłynąć na treść ustaleń faktycznych. W konsekwencji uznał je za prawidłowe w zakresie ustalenia przynależności do majątku wspólnego spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu użytkowego i samochodu marki Ford. Wskazał przy tym, że skoro prawo do lokalu nabyte zostało w okresie trwania wspólności majątkowej, to na uczestniku ciążył dowód wykazania, że nie może być ono zaliczone do dorobku, jako nabyte w sposób wskazany w art. 33 pkt 3 k.r.o.

W uwzględnieniu faktu zbycia prawa do lokalu zmienił zaskarżone postanowienie o tyle tylko że jako składnik majątku dorobkowego określił równowartość tego prawa, co jednak pozostało bez wpływu na sposób rozliczenia między stronami. Jako spóźniony, z uwagi na treść art. 383 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., ocenił wniosek o rozliczenie spłaconego w latach 1997 i 1998 długu na rzecz H. R. Podzielił argumentację Sądu Rejonowego, która legła u podstaw ustalenia sposobu dokonania spłat udziału na rzecz wnioskodawczyni.

Ostatecznie apelacje, z wyjątkiem omówionej uprzednio zmiany, oddalił.

Kasacja wniesiona przez uczestnika przytacza obie podstawy ustawowe i zarzuca:

1) naruszenia prawa materialnego, a mianowicie - art. 686 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. poprzez błędną ich wykładnię polegająca na nieuwzględnieniu i uznaniu za niedopuszczalne żądanie uczestnika zgłoszonego w skardze apelacyjnej i dotyczącego rozliczenia długu dorobkowego, spłaconego przez niego z jego środków po ustaniu wspólności majątkowej, a przed dokonaniem podziału, mimo że zgłoszenie takiego wniosku jest możliwe przed sądem drugiej instancji, a sąd jest nim bezwzględnie związany, gdyż dług ten nie może być rozliczony po, przeprowadzeniu podziału majątku, - art. 33 pkt 3 k.r.o. poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, iż właściwym było zaliczenie do majątku wspólnego małżonków równowartości spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego, chociaż jako nabyte w drodze surogacji ze środków finansowych będących przedmiotem darowizny, uczynionej wyłącznie na rzecz uczestnika, stanowiło ono jego majątek odrębny;

2) naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie - art. 233 § 1 k.p.c. polegające na przekroczeniu granic swobodnej oceny dowodów, poprzez nieuwzględnienie dowodów: z umowy sprzedaży własnościowego prawa do lokalu w formie aktu notarialnego, z oświadczenia z dnia 10 lutego 1995 r. z podpisami notarialnie poświadczonymi darczyńców I. i M. R. i obdarowanego uczestnika oraz zeznań świadków H., I. i M. R., Zbigniewa P., H. B., A. B., S. B. oraz T. B. i zeznań uczestnika oraz przyjęcie na tej podstawie, że równowartość lokalu użytkowego jest przedmiotem dorobku i że lokal został nabyty za środki finansowe pochodzące z majątku wspólnego na podstawie ogólnikowego twierdzenia, że pieniądze musiały pochodzić z darowizny Z. T. na rzecz obojga małżonków, - art. 244 § 1 k.p.c. i art. 252 k.p.c. polegające na przerzuceniu na uczestnika postępowania ciężaru udowodnienia źródeł z jakich został sfinansowany lokal, w sytuacji, gdy przedstawił on dokument urzędowy w postaci aktu notarialnego, korzystający z domniemania zgodności z prawdą, zatem inicjatywa dowodowa spoczywa na osobie, która zaprzecza okolicznościom zaświadczonym w tym dokumencie.

Wnioski kasacji zmierzają do uchylenia zaskarżonego postanowienia w całości i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył co następuje:

W świetle art. 233 § 1 k.p.c., przy zróżnicowanym i sprzecznym co do treści materiale dowodowym, o treści ustaleń faktycznych decyduje ostatecznie przekonanie sądu. Jeżeli w sprawie istnieją dwie grupy przeciwstawnych dowodów ustalenia faktyczne z konieczności musza pozostawać w sprzeczności z jedną z nich. W takiej sytuacji, sąd orzekający w ramach i granicach swobodnej oceny dowodów ma prawo eliminacji pewnych dowodów, poprzez uznanie, że pozbawione są one wiarygodności albo, że nie są istotne. Jeżeli przy tym - jak uczynił to Sąd Okręgowy w rozpoznawanej sprawie - stanowisko swoje w zakresie dokonanych wyborów uzasadni w sposób zgodny z intencją art. 233 § 1 k.p.c., to nie dopuszcza się jego naruszenia. Zgodnie z utrwalonym poglądem judykatury (tak między innymi Sąd Najwyższy w niepublikowanych postanowieniach z dnia 16 października 1997 r., II CKN 393/97, z dnia 17 kwietnia 1998 r., II CKN 704/97, z dnia 15 października 1999 r. III CKN 364/98 oraz wyrokach z dnia 11 stycznia 2000 r., I CKN 325/98 - niepublikowany i z dnia 7 lutego 2000 r., I CKN 321/98, OSNC nr 10, poz. 178) Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu kasacji nie ustala prawdziwości faktów, lecz kontroluje przestrzeganie reguł procesowych przy ustalaniu podstawy faktycznej orzeczenia. Dla skuteczności podniesionego w kasacji zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. skarżący powinien więc wykazać, że w następstwie istotnych błędów logicznego rozumowania, sprzeczności z doświadczeniem życiowym albo też pominięcia dowodów, które prowadzą do wniosków odmiennych, niż przyjęte przez sąd orzekający, ocena dowodów była oczywiście błędna lub rażąco wadliwa. Taką rażącą wadliwości w zakresie oceny dowodów przez oba sądy orzekające wiąże skarżący z pominięciem dowodów z umowy notarialnej sprzedaży własnościowego prawa do lokalu i oświadczeń darczyńców, jako dokumentów urzędowych, zaświadczających wprost o przynależności spółdzielczego prawa do lokalu do majątku odrębnego uczestnika i nieuwzględnieniu ich znaczenia dla oceny dowodów osobowych. Zarzutu tego, wywiedzionego z błędnych przesłanek, nie można podzielić.

Akt notarialny zaświadcza o dokonaniu czynności prawnej (oświadczenia woli) i w tej mierze korzysta z domniemania prawdziwości, oraz domniemania zgodności z prawdą tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone. Z domniemania zgodności z prawdą nie korzystają natomiast inne, zawarte w akcie notarialnym - zgodnie z wolą stron - stwierdzenia, np. oświadczenia wiedzy (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 1993 r., III CZP 52/93, OSNCP nr 12, poz. 218). Będące oświadczeniem wiedzy, oświadczenie jednego z małżonków o przynależności nabywanego prawa do jego majątku odrębnego, nie uzyskuje mocy dowodowej należnej dokumentom urzędowym przez fakt złożenia go przed notariuszem i zamieszczenia w akcie notarialnym, a co za tym idzie nie może być uznane za wystarczające dla stwierdzenia, że objęte czynnością prawo majątkowe weszło do tego majątku. Z domniemania zgodności z prawdą oświadczenia w nim zawartego nie korzysta też dokument prywatny z podpisem notarialnie poświadczonym. Uwierzytelnienie podpisu na dokumencie prywatnym nie nadaje mu bowiem charakteru dokumentu urzędowego (art. 245 k.p.c. w zw. z art. 244 k.p.c.). Tym samym brak jest usprawiedliwionej podstawy dla przypisania Sądowi Okręgowemu naruszenia zasady rozkładu ciężaru dowodu, określonej w art. 252 k.p.c. w zw. z art. 244 k.p.c., która znajduje zastosowanie przy obalaniu domniemania zgodności dokumentu urzędowego z prawdziwym stanem rzeczy.

Przepisy kodeksu rodzinnego nie ustanawiają domniemania prawnego przynależności składników majątkowych do majątku wspólnego, chociaż zasadą jest poddanie wspólności ustawowej ogółu przedmiotów należących do małżonków. Przy istnieniu tej zasady możliwe jest konstruowanie domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.) według którego określone przedmioty nabyte w transakcji dokonanej przez jedno z małżonków, zostały nabyte z majątku dorobkowego, na rzecz ustawowej wspólności majątkowej.

Nabycie określonej rzeczy z majątku odrębnego małżonka musi natomiast wynikać wyraźnie, nie tylko z oświadczenia współmałżonka ale i to przede wszystkim z całokształtu okoliczności istotnych prawnie z punktu widzenia przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego Także w tym aspekcie nie doszło więc do naruszenia zasad określających ciężar rozkładu dowodu. W konsekwencji, w ustalonym stanie faktycznym sprawy, który z powyższych względów uznać należy za niewadliwy, nie można Sądowi Okręgowemu przypisać naruszenia art. 33 pkt 3 k.r.o. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na zaliczeniu do majątku wspólnego małżonków równowartości spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego.

W postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga także o wzajemnych roszczeniach małżonków między innymi z tytułu długów spłaconych w czasie od ustania wspólności ustawowej do podziału majątku wspólnego (art. 567 § 1 k.p.c. i art. 686 k.p.c.), przy czym ich podstawę materialnoprawną stanowią przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, a przede wszystkim art. 207 k.c. Do tych długów związanych z majątkiem wspólnym i ciążących na obojgu małżonkach, które zostały spłacone przez jednego z małżonków z jego własnych środków po ustaniu wspólności ustawowej, nie ma zastosowania art. 45 k.r.o.

Trafnie zauważa i podnosi skarżący, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej zachodzi obligatoryjna kumulacja roszczeń pod rygorem prekluzji (art. 567 § 3 k.p.c., który odsyła do art. 686 k.p.c., będącego odpowiednikiem art. 618 § 2 i 3 k.p.c.). Zatem po wydaniu prawomocnego postanowienia o dziale spadku (podziale majątku) uczestnicy nie mogą dochodzić roszczeń z art. 686 k.p.c. chociażby nie były one zgłoszone w sprawie o podział (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1964, I CR 428/64, OSNCP 1965, nr 7 -8, poz. 123). Prekluzja ta obejmuje więc także długi ciążące w czasie trwania wspólności na obojgu małżonkach, które zostały spłacone przez jednego z nich z własnych środków po ustaniu wspólności, a przed dokonaniem podziału (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 1976 r., III CRN 83/76, OSPiKA 1977, poz. 157).

Ostateczna utrata możności dochodzenia tych roszczeń z chwilą zapadnięcia prawomocnego postanowienia w sprawie o podział majątku nie uzasadnia wszakże prezentowanej przez skarżącego tezy, że mogą być one zgłoszone po raz pierwszy w postępowaniu apelacyjnym. Jak trafnie wskazał Sąd Okręgowy sprzeciwia się temu treść przepisu art. 383 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., gdyż zgłoszenie ich dopiero w apelacji stanowi niedopuszczalne rozszerzenie wniosku (tak również - co do zasady - Sąd Najwyższy w postanowieniach z dnia 16 października 1997 r., II CKN 395/97 - niepublikowane, z dnia 6 kwietnia 1998 r., I CKN 1113/97 - niepublikowane, z dnia 27 maja 1998 r., i CKN 730/97, OSNC 1998, nr 12, poz. 221). O ile więc roszczenie istniało w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji, należy z nim wystąpić najpóźniej do czasu zamknięcia rozprawy przed tym sądem. Jego zgłoszenie przed sądem apelacyjnym będzie natomiast skuteczne, jeżeli powstało ono lub stało się wymagalne w trakcie postępowania międzyinstancyjnego. Nie zachodzi więc także zarzucane w kasacji naruszenie przepisów 686 k.p.c. i art. 567 § 3 k.p.c.

Z powyższych względów orzeczono jak sentencji (art. 393[12] k.p.c. oraz art. 520 § i 3 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. w z. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 393[19] k.p.c.).