Prekluzja w dochodzeniu roszczeń w postępowaniach działowych

Ze względu na charakter zgłaszanych roszczeń i niedopuszczalność – na mocy art. 618 § 3 k.p.c. – ich ponownego dochodzenia po prawomocnym zakończeniu niniejszego postępowania, niezbędne jest zamieszczenie rozstrzygnięcia o tych roszczeniach w treści sentencji orzeczenia, a nie jedynie w jego uzasadnieniu.

Postanowienie SN z dnia 14 października 2011 r., III CSK 288/10

Standard: 54048 (pełna treść orzeczenia)

Interpretacja art. 618 § 3 k.p.c., dokonywana musi być w kontekście całokształtu przepisów normujących postępowania tzw. "działowe".

Artykuł 618 k.p.c. bezpośrednio dotyczy postępowania o zniesienie współwłasności i ustanawia dla stron tego postępowania zakaz dochodzenia po uprawomocnieniu się postanowienia o zniesieniu współwłasności roszczeń przewidzianych w § 1 tego przepisu. Jego odpowiednie zastosowanie do postępowania o dział spadku wynika z treści art. 688 k.p.c., przy czym obejmować ma "w szczególności art. 618 § 2 i 3". Z kolei w postępowaniu o podział majątku wspólnego przepis ten pojawia się w wyniku podwójnego odesłania - art. 567 § 3 k.p.c. nakazuje do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w § 1 tego przepisu, stosować odpowiednio przepisy o dziale spadku, co oznacza również stosowanie art. 618 § 2 i 3 k.p.c., który w tym wypadku odnieść należy do roszczeń sprecyzowanych w art. 567 § 1 k.p.c.

Artykuł 618 § 3 k.p.c. uznawany jest za przepis o charakterze materialnoprawnym, wprowadzający "swoistą prekluzję" (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 1994 r., III CZP 6/94). Istota tej prekluzji polega na wyłączeniu możliwości dochodzenia roszczeń podlegających rozpatrzeniu w postępowaniu działowym i to nawet wówczas, kiedy nie zostały one przez stronę w tym postępowaniu zgłoszone. Tym bardziej zaś wtedy, kiedy zgłoszone zostały, choćby nie zostały rozpoznane przez sąd. Usterki postępowania działowego mogą być naprawione jedynie w tym postępowaniu (w trybie uzupełnienia postanowienia lub w drodze kontroli instancyjnej). Przepis ten nie narusza zastrzeżonego w art. 45 Konstytucji RP prawa do sądu. Ogranicza jedynie swobodę wyboru przez stronę momentu zgłoszenia roszczenia, narzucając konieczność skumulowania wszystkich spornych kwestii dotyczących likwidowanego wielopodmiotowego stosunku prawnego w granicach jednego postępowania. Przy czym wykładnia omawianego przepisu, dokonywana w konfrontacji z niespójnymi z nim regułami dotyczącymi postępowań odwoławczych, doprowadziła do wykształcenia zasad zapewniających stronie możliwość zgłoszenia i dochodzenia w postępowaniu działowym także roszczeń powstałych na etapie zaskarżania orzeczeń (por. wyroki SN z dnia 27 stycznia 2004 r., II CK 374/02 i z dnia 18 listopada 2005 r. IV CK 186/05). Prawo strony do sądu zostało zatem zachowane.

Skutkiem wprowadzonej w art. 618 § 3 k.p.c. prekluzji jest nie tylko wyłączenie możliwości późniejszego dochodzenia na drodze sądowej roszczeń, które mogły być przedmiotem orzeczenia działowego. Jej konsekwencje sięgają dalej. Możność sądowego dochodzenia jest jedną z przesłanek, które musi wypełniać wierzytelność przedstawiana do potrącenia (art. 498 § 1 in fine k.c.). Wymaganie to jest bezwzględnie stawiane wierzytelności aktywnej, tzn. wierzytelności potrącającego. Jeśli wierzytelność została pozbawiona powyższej cechy na podstawie art. 618 § 3 k.p.c. - wierzyciel nie może skutecznie przedstawić jej do potrącenia w stosunku do innego uczestnika postępowania działowego. Możliwość taką orzecznictwo dopuściło jedynie w wypadku, kiedy wierzytelności przysługiwała wspólnie małżonkom przeciwko osobie trzeciej, a w postępowaniu o zniesienie współwłasności udział brał tylko jeden z małżonków i osoba trzecia (por. cytowana wcześniej uchwałę III CZP 10/82). Motywem rozstrzygnięcia była niedopuszczalność stosowania restrykcji z art. 618 § 3 k.p.c. wobec osoby, która nie uczestniczyła w postępowaniu działowym.

Wyrok SN z dnia 2 kwietnia 2009 r., IV CSK 566/08

Standard: 66846 (pełna treść orzeczenia)

Jeżeli uczestnik występuje bez adwokata, to należy na podstawie art. 5 k.p.c. pouczyć go o możliwości przedstawienia roszczeń i skutkach zaniechania wynikających z art. 618 § 3 k.p.c.

Postanowienie SN z dnia 26 marca 2004 r., IV CK 209/03

Standard: 67137 (pełna treść orzeczenia)