Wyrok z dnia 2018-01-26 sygn. II CSK 468/17

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt II CSK 468/17

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 26 stycznia 2018 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Paweł Grzegorczyk

SSN Karol Weitz

w sprawie z powództwa PUHP G. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością H.

Spółki komandytowej z siedzibą w G.

przeciwko R. B., K. Z. i R. B.

o zapłatę,

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym

w Izbie Cywilnej w dniu 26 stycznia 2018 r.,

skargi kasacyjnej pozwanych

od wyroku Sądu Apelacyjnego w (…)

z dnia 27 stycznia 2017 r., sygn. akt I ACa (…),

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w (…) do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Powodowa Spółka żądała zasądzenie od wspólników spółki jawnej „H.” zapłaty solidarnie od pozwanych R. B., K. Z. i R. B. kwoty 82.416,11 zł z odsetkami - z tytułu niezapłaconej ceny towarów sprzedanych w okresie od 24 września do 13 października 2013 r., wskazując terminy płatności poszczególnych dostaw towarów.

Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 25 stycznia 2016 r. uwzględnił powództwo w całości.

W postępowaniu apelacyjnym, na rozprawie w dniu 9 listopada 2016 r. strona powodowa cofnęła częściowo powództwo, bowiem spółka „H.”, po ogłoszeniu w dniu 13 lutego 2014 r. jej upadłości z możliwością zawarcia układu, wykonując układ zatwierdzony postanowieniem Sądu z dnia 1 marca 2016 r. zaspokoiła częściowo należność przysługującą stronie powodowej. Sąd Apelacyjny w (…) wyrokiem z dnia 27 stycznia 2017 r. - uwzględniając ograniczenie powództwa - zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądził na rzecz strony powodowej od pozwanych solidarnie kwotę 76.770,15 zł z odsetkami szczegółowo określonymi w wyroku. Na postanowienie o nadaniu temu wyrokowi klauzuli wykonalności pozwany K. Z. złożył zażalenie, które Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2017 r. odrzucił, jako niedopuszczalne w świetle uregulowań przyjętych w art. 394¹ i 394² § 1 k.p.c., wskazując na uboczu, że brak jest podstaw prawnych, aby w treści klauzuli wykonalności określać zakres egzekwowalności świadczenia, jeśli zastrzeżenia takiego nie zawiera tytuł egzekucyjny.

W innej, wcześniej wytoczonej sprawie z powództwa powodowej Spółki przeciwko spółce „H.” (sygn. akt IX GC (…)) o zapłatę należności z tego samego tytułu co w niniejszej sprawie, Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 22 lipca 2014 r. zasądził na rzecz strony powodowej od spółki „H.” kwotę 77 277,78 zł z odsetkami. Wyrokowi temu postanowieniem z dnia 17 września 2014 r. nadana została klauzula wykonalności.

Sądy obu instancji za bezzasadny uznały zarzut braku po stronie powodowej interesu prawnego w wytoczeniu powództwa, uzasadniony przez pozwanych tym, że strona powodowa dysponuje tytułem wykonawczym przeciwko pozwanej Spółce, wydanym we wspomnianej sprawie oznaczonej sygnaturą akt IX GC (…). Sąd Apelacyjny ponadto uznał, że w świetle art. 291 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm., dalej jako „p.u.n.”), układ zawarty przez Spółkę jawną „H.” nie ma wpływu na prawa strony powodowej w stosunku do pozwanych, jako wspólników tej Spółki.

W skardze kasacyjnej pozwani podnieśli zarzuty oparte na naruszeniu art. 319 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 290 ust. 1, art. 291 ust. 1 p.u.n. w zw. z art. 22 § 2 k.s.h., art. 140 ust. 1 p.u.n. w zw. z art. 31 § 1 k.s.h., a na wypadek ich nie uwzględnienia wskazali na naruszenie art. 374 § 1 k.c. Wnosili o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz zmianę wyroku Sądu Okręgowego przez oddalenie powództwa w całości oraz odpowiednie rozstrzygnięcie o kosztach postępowania za obie instancje oraz kosztach postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzuty naruszenia art. 290 ust. 1, art. 291 ust. 1 i art. 140 ust. 1 u.p.n. w zw. z art. 22 § 2 i 31 § 1 k.s.h., wymagają podjęcia rozważań odnośnie do wpływu układu zawartego przez spółkę jawną w postępowaniu upadłościowym na prawa wierzyciela wobec wspólnika jawnego.

Układ zawarty w postępowaniu upadłościowym - wbrew kwalifikowaniu go przez autora skargi kasacyjnej jako czynności prawnej - jest zdarzeniem prawnym o szczególnym charakterze, innym niż czynność prawna. Za taką oceną prawną układu przemawia okoliczność, że w przypadku czynności prawnej potrzebne są zgodne oświadczenia woli stron, natomiast do zawarcia układu zgoda wszystkich wierzycieli nie jest konieczna (art. 285 p.u.n.). Ponadto dla skuteczności układu jest wymagane jego zatwierdzenie przez sąd, natomiast w odniesieniu do skuteczności czynności prawnych takiego wymagania z oczywistych względów nie ma. Skoro układ nie jest czynnością prawną między dłużnikiem i wierzycielem, to nie mógł mieć zastosowania powołany w skardze art. 374 k.c. Przyjąć więc należało, że władcza czynność sądu państwowego w postaci zatwierdzenia układu, powoduje przekształcenie części umorzonych wierzytelności w zobowiązania naturalne nie zaś w nowację stosunku prawnego i wygaśnięcie stosownej części wierzytelności. Gdyby nawet przyjąć założenie, że układ jest czynnością prawną, to zastosowanie art. 374 § 1 k.c. nie byłoby możliwe ze względu na akcesoryjny charakter ustawowego zobowiązania wspólników spółki jawnej.

Zwolennicy zapatrywania, że zawarty przez spółkę jawną układ z wierzycielami nie wpływa na odpowiedzialność jej wspólników powołują się na wyjątkowy charakter art. 291 ust.1 p.u.n., który stanowi, że układ nie narusza praw wierzyciela wobec współdłużnika oraz poręczyciela upadłego, a także praw wynikających z hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego i hipoteki morskiej, jeżeli były one ustanowione na mieniu osoby trzeciej. Autorzy tego poglądu podkreślają, że przepis ten, jako norma prawna o szczególnym charakterze, przełamuje ogólne zasady akcesoryjnej odpowiedzialności, nie zaś odwrotnie, na co wyraźnie wskazuje potraktowanie w tym przepisie odpowiedzialności poręczyciela.

Odnosząc się do tego argumentu podnieść należy, że nie można go skutecznie powoływać przy ocenie odpowiedzialności wspólnika spółki jawnej. Zasady odpowiedzialności poręczyciela upadłego wobec wierzyciela nie są tożsame z zasadami, według których odpowiada wobec wierzyciela wspólnik spółki jawnej. Instytucja poręczenia solidarnego w zasadzie nie ma własnej regulacji. Przepis art. 881 k.c. przewiduje jedynie, że w braku odmiennego zastrzeżenia poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny. Od chwili, gdy świadczenie dłużnika głównego staje się wymagalne wierzyciel może według swego uznania żądać całości lub części świadczenia od dłużnika głównego lub od poręczyciela. Reguły, według których wspólnik spółki jawnej odpowiada za dług spółki, są odmienne.

Za stanowiskiem przeciwnym, zgodnie z którym zawarcie przez spółkę jawną układu wpływa na zakres odpowiedzialności jej wspólników, przemawiają argumenty płynące z analizy stosunku między zobowiązaniem spółki a zobowiązaniem wspólników w spółce jawnej. Rozważania w tym zakresie warto poprzedzić stwierdzeniem, że spółka jawna jest podmiotem prawa (art. 8 § 1 k.s.h.). Podmiotowość prawna spółki jawnej prowadzi do wniosku, że wspólnicy spółki jawnej odpowiadają ex lege za cudzy dług. O podmiotowości spółki jawnej należy pamiętać przy interpretowaniu przepisów art. 22 § 2 w zw. z art. 31 k.s.h. W celu zrozumienia relacji zachodzących między tymi przepisami a także natury prawnej odpowiedzialności wspólników spółki jawnej za zobowiązania spółki konieczne jest ponadto - na co trafnie zwrócono uwagę w doktrynie - odróżnienie stosunków zobowiązaniowych oraz stosunków odpowiedzialności poszczególnych podmiotów prawa cywilnego. Według koncepcji opartej na takim odróżnieniu wierzyciele spółki są uprawnieni w ramach stosunków prawnych odpowiedzialności każdego ze wspólników z uwagi na solidarną odpowiedzialność wspólników ze spółką. Wierzyciele spółki nie są jednak wierzycielami wspólników, a ci ich dłużnikami; wspólnicy ponoszą odpowiedzialność swymi majątkami tylko za długi innego podmiotu, to jest spółki.

Według art. 22 § 2 k.s.h. każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem, solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką. W przepisie tym mamy więc do czynienia z ustawowym przypadkiem solidarności. Przypadki ustawowej solidarności nie mają jednolitego charakteru. Według przyjętej w literaturze systematyki wyróżnia się: solidarność wynikającą ze wspólnej lub jednakowej sytuacji dłużników, solidarność polegającą na udziale współdłużników w odpowiedzialności za tę samą szkodę oraz solidarność gwarancyjną, stwarzającą dodatkową gwarancję spełnienia zobowiązania. Solidarna odpowiedzialność wspólników, o której mowa w art. 22 § 2 k.s.h., ma charakter gwarancyjny, służy przede wszystkim wzmocnieniu pozycji wierzycieli, którzy mają możliwość dodatkowego zaspokojenia, o ile egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Zasada solidarnej odpowiedzialności wspólników jest modyfikowana treścią art. 31 § 1 k.s.h., który stanowi, że wierzyciel spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (subsydiarna odpowiedzialność wspólnika). W płaszczyźnie postępowania egzekucyjnego regulację przyjętą w art. 31 k.s.h. uzupełnia art. 778¹ k.p.c. Mimo tego ograniczenia w zakresie egzekucji, wierzyciel jest uprawniony do wniesienia powództwa przeciwko wspólnikowi, zanim egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (art. 31 § 2 k.s.h.). Innymi słowy, okoliczność, że egzekucja z majątku spółki okaże się lub okazała się bezskuteczna nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia o odpowiedzialności wspólników, jakie zapada w postępowaniu rozpoznawczym. Kwestia bezskuteczności egzekucji jest badana w postępowaniu o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, nie zaś w postępowaniu rozpoznawczym. Skoro - zgodnie z art. 31 § 2 k.s.h. - przepis art. 31 § 1 k.s.h. nie stanowi przeszkody do wniesienia powództwa przeciwko wspólnikom spółki jawnej, zanim egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna, to z perspektywy postępowania rozpoznawczego spółka i wspólnicy odpowiadają równorzędnie, a subsydiarność odpowiedzialności odnosi się jedynie do postępowania egzekucyjnego. Dlatego nie bez racji w doktrynie subsydiarność odpowiedzialności wspólnika określa się jako subsydiarność w zaspokojeniu.

Odpowiedzialność wspólników podlega także ocenie w kategoriach akcesoryjności względem długu spółki. Akcesoryjność charakteryzuje się istnieniem prawa głównego (wierzytelności) oraz prawa ubocznego (prawa zabezpieczającego), które jest podporządkowane prawu głównemu. Zakres i treść prawa ubocznego są determinowane przez zakres i treść prawa głównego. W nauce prawa prywatnego podkreśla się, że zarówno akcesoryjność, jak i solidarność bierna stanowią techniczne sposoby połączenia kilku praw (wierzytelności), które przysługują jednemu wierzycielowi względem kilku dłużników, przy czym wierzyciel jest uprawniony do jednorazowego otrzymania świadczenia. Akcesoryjność służy technicznemu uproszczeniu relacji między dwoma prawami. Zmiany, które odnoszą się do prawa głównego, rozciągają się automatycznie na prawo uboczne, co sprawia, że nie są do tego konieczne żadne dodatkowe akty. Akcesoryjność służy ponadto ochronie dłużnika ubocznego, który powinien odpowiadać tylko w takim zakresie, w jakim niezbędne jest zabezpieczenie prawa głównego.

Zawarcie układu przez spółkę jawną, powoduje restrukturyzację jej zobowiązań, jako dłużnika. Przedmiotem restrukturyzacji nie są długi wspólnika spółki. Po uprawomocnieniu się układu, z mocy prawa ulegają umorzeniu postępowania egzekucyjne, prowadzone przeciwko upadłemu w celu zaspokojenia należności objętych układem (art. 295 ust. 1 p.u.n.). Jeżeli na podstawie układu dług spółki został rozłożony na raty lub termin jego spełnienia został przesunięty, to wierzyciel wprawdzie będzie mógł dochodzić zaspokojenia z majątku wspólnika jawnego, ale na warunkach wynikających z układu.

W świetle przytoczonych regulacji określających materialnoprawną konstrukcję odpowiedzialności wspólników spółki jawnej, założenie przyjęte przez Sąd Apelacyjny o braku wpływu układu zawartego przez spółkę jawną „H.” z wierzycielami na zakres odpowiedzialności pozwanych jako wspólników tej spółki, nie znajduje usprawiedliwienia. Przyjąć należało, że po zawarciu przez spółkę jawną układu w postępowaniu upadłościowym wierzyciel jest uprawniony do dochodzenia od wspólnika jawnego roszczenia, jednak tylko w zakresie odpowiadającym zrestrukturyzowanemu zobowiązaniu spółki.

Powołany w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 290 ust. 1, art. 291 ust. 1 u.p.n. w zw. z art. 31 § 1 i art. 22 § 2 k.s.h. przez ich błędną wykładnię i wskutek tego niewłaściwe zastosowanie, należało uznać za zasadny. Nieuzasadniony natomiast okazał się zarzut naruszenia art. 319 k.p.c., w świetle bowiem obowiązujących zasad odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki jawnej oraz skutków układu zawartego przez spółkę jawną, przepis ten nie miał zastosowania.

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak na wstępie (art. 398¹⁵ § 1 i art. 102 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 398²¹ k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 07-08/2019

Po zawarciu przez spółkę jawną układu w postępowaniu upadłościowym wierzyciel jest uprawniony do dochodzenia roszczenia od wspólnika jawnego, jednak tylko w zakresie odpowiadającym zrestrukturyzowanemu zobowiązaniu spółki.

(wyrok z dnia 26 stycznia 2018 r., II CSK 468/17, H.  Pietrzkowski, P. Grzegorczyk, K. Weitz, OSNC 2019, nr 1, poz. 7; BSN 2018, nr 4, s. 9; M.Pr.Bank 2019, nr 6, s. 23)

Glosa

Rafała Adamusa, Monitor Prawa Bankowego 2019, nr 6, s. 49

Glosa ma charakter krytyczny.

Autor zwrócił uwagę, że Sąd Najwyższy przedstawił jedynie trzy argumenty merytoryczne za swoim stanowiskiem, chociaż można sobie wyobrazić szersze spojrzenie na badane zagadnienie. Jego zdaniem, nie ma znaczenia okoliczność, że układ nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela upadłego, a także praw wynikających z hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego i hipoteki morskiej, jeżeli były one ustanowione na mieniu osoby trzeciej, a tym samym przełamuje ogólne zasady akcesoryjnej odpowiedzialności (jako lex specialis), skoro zasady odpowiedzialności wspólnika za dług spółki jawnej są odmienne.

Wskazał, że prawo restrukturyzacyjne powieliło dotychczasową konstrukcję, przyjmując, iż układ w postępowaniu restrukturyzacyjnym „nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela oraz współdłużnika dłużnika”. Odnosząc się do art. 167 ust. 1 ustawy z dnia 15 maja 2015 r. - Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2019 r., poz. 243, ze zm.), stwierdził, że ustawodawca w identyczny sposób reguluje status prawny wierzyciela w stosunku do poręczyciela, współdłużnika, osoby trzeciej, na której składnikach majątku ustanowiono zabezpieczenie rzeczowe. Wspólnym mianownikiem jest tu odpowiedzialność za dług wykreowany przez kogoś innego, ale odpowiedzialność ma już różny charakter, raz jest to odpowiedzialność osobista, raz rzeczowa. Glosator podkreślił, że jeżeli ustawodawca wprost przełamuje zasadę akcesoryjności w stosunku do poręczyciela i osoby trzeciej, na której mieniu ustanowiono zabezpieczenie rzeczowe, to można formułować pogląd, że art. 167 ust. 1 Prawa restrukturyzacyjnego, modyfikując zasadę akcesoryjności w dwóch konkretnie wskazanych w nim przypadkach, może zmieniać tę zasadę także w odniesieniu do odpowiedzialności wspólników spółki jawnej. Prawo restrukturyzacyjne, zmieniając ogólne zasady prawa zobowiązań i rzeczowego, może czynić to także w odniesieniu do zasad prawa spółek.

W ocenie autora, wbrew stanowisku Sądu Najwyższego, układ zawarty przez spółkę jawną nie narusza praw wierzycieli wobec wspólników tej spółki.

Komentator podkreślił, że jeżeli w wyniku zawartego układu zostały zredukowane zobowiązania spółki, wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia od wspólnika według pierwotnej wysokości zobowiązań.

Zdaniem glosatora, ustawodawca powinien rozwiązać tę kwestię w następujący sposób: „Układ nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela oraz współdłużnika dłużnika, w tym – w przypadku zawarcia układu przez handlową spółkę osobową – wobec wspólnika tej osobowej spółki handlowej ponoszącego odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem i wobec wspólnika spółki partnerskiej”.

Glosę do wyroku opublikował także Ł. Lewandowski (Doradca Restrukturyzacyjny 2018, nr 3, s. 81). M.K.

************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 06/2019

Glosa

Łukasza Lewandowskiego, Doradca Restrukturyzacyjny 2018, nr 3, poz. 23

Glosa ma charakter aprobujący.

Glosowany wyrok dotyczy specyficznej sytuacji wspólników spółki osobowej za długi spółki, która zawarła układ z wierzycielami.  Na tym gruncie dochodzi do interesującego zestawienia konstrukcji prawnych odpowiedzialności wspólnika spółki osobowej, odpowiadającego za długi spółki osobowej solidarnie i subsydiarnie z faktem zawarcia przez spółkę układu restrukturyzacyjnego.

W ocenie glosatora, stanowisko przedstawione w tezie wyroku zasługuje na aprobatę. Za uzasadnione należy uznać przyjęcie koncepcji pośredniego wpływu układu na odpowiedzialność wspólnika spółki osobowej (jedna z trzech koncepcji doktrynalnych zaprezentowanych w glosie), gdyż w ten sposób przyznawany jest prymat gwarancyjnemu charakterowi odpowiedzialności wspólnika oraz istocie tej odpowiedzialności. Zdaniem autora, Sąd Najwyższy trafnie odrzucił koncepcję braku wpływu układu na odpowiedzialność wspólnika za zobowiązania spółki osobowej, za błędną bowiem uznać należy argumentację, w myśl której sytuacja prawna wspólnika spółki osobowej jest jednakowa z sytuacją poręczyciela i to z tego względu, że odpowiedzialność wspólnika jest dalej idąca. W ocenie autora, odpowiedzialność wspólnika spółki osobowej jest odpowiedzialnością konstrukcyjnie odmienną ze względu na jej koniunkcyjny charakter (solidarność i subsydiarność, a nie tylko solidarność).

Komentator podkreślił wagę glosowanego wyroku, gdyż mimo że traktuje on o odpowiedzialności wspólników spółki jawnej, to także zastosowanie do sytuacji prawnej innych wspólników spółek osobowych. Ostatecznie, niezależnie od tego, że glosowane orzeczenie Sądu Najwyższego dotyczy stanu prawnego sprzed nowelizacji Prawa upadłościowego, przyjęta wykładnia pozostaje aktualna w obecnym stanie prawnym ze względu na recepcję tożsamych przepisów do prawa restrukturyzacyjnego (art. 167 ust. 1 ustawy – Prawo restrukturyzacyjne). P.F.