Uchwała z dnia 2011-09-08 sygn. III CZP 43/11

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CZP 43/11

Uchwała

z dnia 8 września 2011 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

Sędzia SN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)

Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)

Sędzia SN Bogumiła Ustjanicz

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Stanisławy S. przeciwko "E." S.A. w K. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 8 września 2011 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Tarnowie postanowieniem z dnia 21 kwietnia 2011 r.:

"Czy właścicielowi nieruchomości przysługuje w stosunku do osoby będącej jej posiadaczem zależnym w złej wierze, które to posiadanie odpowiada służebności przesyłu, roszczenie o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy (art. 225 w związku z art. 230 k.c.)?"

podjął uchwałę:

Właścicielowi nieruchomości nie przysługuje wobec nieuprawnionego posiadacza służebności przesyłu roszczenie o naprawienie szkody z powodu obniżenia jej wartości, związanego z normalnym korzystaniem z nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści takiej służebności (art. 225 w związku z art. 230 k.c.).

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przez Sąd Okręgowy w Tarnowie powstało przy rozpoznawaniu apelacji pozwanej od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 27 grudnia 2010 r., którym zasądzono na rzecz powódki kwotę 31 238 zł wraz z odsetkami za utratę wartości rynkowej działek ewidencyjnych nr 725/7 i nr 725/8 położonych w T., w następstwie zbudowania na nich infrastruktury służącej do przesyłu energii elektrycznej. Na nieruchomości tej, stanowiącej własność powódki, w latach 70. ubiegłego wieku – w jej południowej części – zostały zbudowane linie elektroenergetyczne wraz ze słupami i stacją transformatorową. Z usytuowaniem tych urządzeń wiąże się konieczność istnienia strefy ochronnej, która znacząco ogranicza możliwość zagospodarowania nieruchomości. Sąd Rejonowy ustalił, że utrata jej wartości rynkowej, związana z umiejscowieniem na nich infrastruktury elektroenergetycznej, odpowiada kwocie 15 818 zł dla działki nr 725/7, a kwocie 15 420 zł dla działki nr 725/8.

Sąd pierwszej instancji stwierdził, że umiejscowienie tych urządzeń na nieruchomości powódki – bez jej zgody – doprowadziło do pogorszenia rzeczy i do spadku jej wartości rynkowej. Pozwana i jej poprzednicy prawni nigdy nie mieli jakiegokolwiek tytułu prawnego do nieruchomości; byli jej posiadaczami w złej wierze w zakresie odpowiadającym treści służebności. W takiej sytuacji właściciel jest uprawniony na podstawie art. 224 § 2 w związku z art. 230 i art. 252 k.c. dochodzić m.in. roszczenia odszkodowawczego za pogorszenie rzeczy, którego wysokość odpowiada utracie wartości rynkowej nieruchomości wynikłej z wybudowania na niej infrastruktury elektroenergetycznej.

Sąd drugiej instancji wyraził pogląd, że dla bytu roszczenia o naprawienie szkody z tytułu pogorszenia rzeczy istotne jest to, czy stan powodujący to pogorszenie uzyskał „cechę pewnej trwałości, nieodwracalności”, co ma miejsce wtedy, gdy właściciel nie może żądać od posiadacza przywrócenia stanu zgodnego z prawem (art. 222 § 2 k.c.). Akcentując występujące w doktrynie i orzecznictwie wątpliwości i rozbieżności przychylił się do stanowiska, że odpowiednie stosowanie art. 224 § 2 i art. 225 w związku z art. 230 i 352 § 2 k.c. do stanu faktycznego, w którym występuje korzystanie z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności przesyłu, oznacza ograniczenie roszczeń jedynie do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Pomimo rozbieżności w literaturze, w judykaturze w zasadzie jednolicie przyjęto, że art. 225 i 224 § 1 w związku z art. 352 § 2 i art. 230 k.c. mogą mieć odpowiednie zastosowanie do rozliczeń między właścicielem a posiadaczem służebności, a więc także służebności przesyłu (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2004 r., II CK 255/04, "Izba Cywilna" 2005, nr 11, s. 48, z dnia 11 maja 2005 r., III CK 556/04, nie publ., z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 679/04, nie publ., z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 680/04, nie publ., z dnia 17 czerwca 2005 r., III CK 685/04, nie publ., z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 139/05, nie publ., z dnia 8 grudnia 2006 r., V CSK 296/06, nie publ., z dnia 25 listopada 2008 r., II CSK 344/08, nie publ., z dnia 25 listopada 2008 r., II CSK 346/08, nie publ., z dnia 20 stycznia 2009 r., II CSK 229/08, "Izba Cywilna" 2009, nr 10, s. 44, z dnia 3 kwietnia 2009 r., II CSK 459/08, nie publ., z dnia 3 kwietnia 2009 r., II CSK 470/08, nie publ., z dnia 3 kwietnia 2009 r., II CSK 471/08, nie publ., z dnia 29 kwietnia 2009 r., II CSK 560/08, nie publ., wyrok z dnia 16 lipca 2009 r., I CSK 511/08, nie publ., wyrok z dnia 24 lipca 2009 r., II CSK 121/09, "Izba Cywilna" 2010, nr 4, s. 38, z dnia 20 sierpnia 2009 r., II CSK 137/09, nie publ., wyrok z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK 175/09, nie publ., wyrok z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 444/09, nie publ., wyrok z dnia 6 maja 2010 r., II CSK 626/09, nie publ.,wyrok z dnia 6 października 2010 r., II CSK 156/10, nie publ. oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2005 r., III CZP 29/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 64). Odmienne odosobnione stanowisko wyrażone zostało jedynie w wyroku z dnia 9 marca 2007 r. II CSK 457/06 (nie publ.).

Jednym z roszczeń właściciela przewidzianych w art. 224 § 2 i art. 225 k.c. jest roszczenie o naprawienie szkody za pogorszenie rzeczy. Istnieje ono wtedy, gdy działania lub zaniechania posiadacza prowadzą do obniżenia wartości użytkowej lub ekonomicznej rzeczy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1969 r., II CR 13/69, nie publ. oraz z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK 175/09, nie publ.). Roszczenie to zostało ukształtowane w sposób szczególny zarówno co do przesłanek powstania, jak i jego zakresu. Odpowiedzialność posiadacza w złej wierze jest odpowiedzialnością niezależną od winy (za sam skutek) i obejmuje przypadkowe uszkodzenie lub utratę rzeczy. Z kolei odrębność uregulowania zakresu obowiązku naprawienia szkody polega w pierwszym rzędzie na tym, że posiadacz w złej wierze odpowiada tylko do wartości rzeczy, a więc z wyłączeniem utraconych korzyści, co wynika z ogólnych założeń roszczeń uzupełniających oraz z art. 224 k.c., w którym jest mowa o odpowiedzialności „za zużycie, pogorszenie lub utratę rzeczy”, a nie o odpowiedzialności „w związku ze zużyciem, pogorszeniem lub utratą rzeczy” (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1998 r., III CZP 62/97, OSNC 1998, nr 6, poz. 91 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK 175/09, nie publ. i z dnia 24 marca 2010 r., V CSK 317/09, nie publ.). Regulacja roszczenia o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy – jak i innych roszczeń uzupełniających – choć ma charakter szczególny, jest niezupełna, a zatem w kwestiach nieuregulowanych w art. 224 § 2 i w art. 225 k.c. trzeba sięgać do przepisów ogólnych o zobowiązaniach, np. do art. 361 § 1 k.c. Należy zastrzec, że skoro zagadnienie dotyczy tego, czy na podstawie art. 225 w związku z art. 230 k.c. właściciel może żądać od posiadacza służebności naprawienia szkody polegającej na zmniejszeniu wartości rynkowej gruntu i wynikającej z samego zbudowania na nim oraz eksploatacji urządzeń służących do przesyłu energii elektrycznej, to dla jego rozstrzygnięcia nie miał znaczenia problem zbiegu omawianego roszczenia z odpowiedzialnością odszkodowawczą na zasadach ogólnych.

Jak podniesiono w literaturze, szkoda w postaci zmniejszenia wartości nieruchomości występuje wtedy, gdy tego rodzaju „obniżka” ma charakter trwały i nieodwracalny. Nie można natomiast – jak zauważył Sąd Okręgowy – ocenić trwałości „pogorszenia”, gdy właścicielowi przysługuje roszczenie negatoryjne i może on doprowadzić do przywrócenia stanu zgodnego z prawem. Z tego względu, dopóki przysługuje mu to roszczenie, dopóty nie może żądać pieniężnego naprawienia szkody w postaci obniżenia wartości nieruchomości na skutek posadowienia i eksploatacji na nieruchomości urządzeń elektroenergetycznych. Jego utrata wiąże się z reguły z uzyskaniem przez przedsiębiorstwo energetyczne tytułu prawnego do korzystania z nieruchomości (umownego, administracyjnego, sądowego), a to jest z kolei związane z obowiązkiem zapłaty właścicielowi odpowiedniego ekwiwalentu, co także wyklucza odszkodowanie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1988 r., III CZP 76/88, OSNCP 1989, nr 11, poz. 182).

W judykaturze wyrażono pogląd, że nie stanowi pogorszenia rzeczy zmniejszenie jej wartości, które podlega kompensacji w ramach wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy, a więc np. normalne jej zużycie eksploatacyjne, gdyż w przeciwnym razie posiadacz płaciłby podwójnie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1969 r., II CR 13/69, nie publ.). Trzeba się zgodzić z zapatrywaniem, że choć roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy nie ma charakteru odszkodowawczego, gdyż jego wysokość nie zależy od tego, czy właściciel poniósł jakikolwiek uszczerbek, to może ono realizować różne cele gospodarcze, w tym kompensować koszty, które właściciel poniósł przez to, że był np. zmuszony do korzystania z cudzej nieruchomości zamiast własnej albo utracił korzyści, jakie by uzyskał wynajmując lub wydzierżawiając rzecz. Trafne jest więc stanowisko, że wynagrodzenie za tzw. bezumowne korzystanie z rzeczy może spełniać cele odszkodowawcze. Należy dodać, że o jego wysokości decyduje wynagrodzenie rynkowe, jakie nieuprawniony posiadacz musiałby zapłacić za korzystanie z danego rodzaju rzeczy przez czas trwania tego władztwa, gdyby było ono oparte na tytule prawnym (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 1984 r., zasada prawna, III CZP 20/84, OSNCP 1984, nr 12, poz. 209 oraz uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1998 r., III CZP 62/97, OSNC 1998, nr 6, poz. 91 i z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 3/08, OSNC 2009, nr 4, poz. 53).

Z poczynionych uwag można wywieść wniosek, że uszczerbek właściciela związany z pogorszeniem nieruchomości tylko w następstwie zbudowania na niej i eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych jest rekompensowany świadczeniem, jakie może on uzyskać za obciążenie jego prawa służebnością przesyłu. Wynagrodzenie za ustanowienie służebności (art. 305² k.c.) powinno równoważyć wszelki uszczerbek związany z trwałym obciążeniem nieruchomości (por. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1988 r., III CZP 76/88 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2000 r., II CKN 1060/98, nie publ.). W tym stanie rzeczy dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia znaczenie miała odpowiedź na pytanie, czy gdy żądanie odszkodowania dotyczy uszczerbku powstałego w następstwie zbudowania oraz eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych, można przyjąć, że ma on charakter trwały i nieodwracalny. Za negatywną odpowiedzią przemawia unormowanie zawarte w art. 305² § 2 k.c., który uprawnia właściciela do wystąpienia z roszczeniem o ustanowienie służebności przesyłu za odpowiednim wynagrodzeniem.

Ze względu na wagę roszczenia określonego w tym przepisie, zapewniającego uporządkowanie stanu prawnego nieruchomości, uzasadniony jest wniosek, że należy dać mu pierwszeństwo przed roszczeniem odszkodowawczym z tytułu pogorszenia rzeczy w wyniku zbudowania i normalnej eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych. Można natomiast dochodzić naprawienia szkody z powodu pogorszenia rzeczy związanego z nieprawidłowym korzystaniem z niej (np. w wyniku wycieku z nieszczelnego ropociągu doszło do skażenia nieruchomości albo wskutek pożaru wywołanego awarią instalacji elektrycznej zniszczeniu uległy części składowe gruntu: budynek, roślinność itp.). Omawiane roszczenie jest jednym z roszczeń uzupełniających, a zatem pierwszeństwo mają roszczenia, których realizacja prowadzi do powstania prawa skutecznego erga omnes.

Z tych względów właściciel nieruchomości nie może skutecznie dochodzić od nieuprawnionego posiadacza służebności przesyłu naprawienia szkody z powodu obniżenia wartości tej nieruchomości, związanego z normalnym korzystaniem z nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści takiej służebności (art. 224 § 2 oraz 225 k.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 03/2013

Właścicielowi nieruchomości nie przysługuje wobec nieuprawnionego posiadacza służebności przesyłu roszczenie o naprawienie szkody z powodu obniżenia jej wartości, związanego z normalnym korzystaniem z nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści takiej służebności (art. 225 w związku z art. 230 k.c.).

(uchwała z dnia 8 września 2011 r., III CZP 43/11, D. Zawistowski, J. Górowski, B. Ustjanicz, OSNC 2012, nr 2, poz. 18; BSN 2011, nr 9; Rej. 2011, nr 10, s. 182; Rej. 2012, nr 2, s. 180)

Glosa

Bartosza Pawlaka, Rejent 2013, nr 1, s. 121

Glosa ma charakter częściowo krytyczny.

Autor zgodził się z treścią komentowanej uchwały, kwestionując jednak leżące u jej podstaw założenie o wyjątkowości roszczenia odszkodowawczego za pogorszenie rzeczy w stosunku do roszczenia negatoryjnego. Zdaniem glosatora, pogląd ten nie ma podstaw w konstrukcji roszczeń uzupełniających. Co więcej, konsekwencje poglądu Sądu Najwyższego mogłyby, jego zdaniem, okazać się trudne do przyjęcia na gruncie spraw, w których sąd odmówił ochrony negatoryjnej ze względu na zasady współżycia społecznego, a następnie – po zmianie okoliczności – uwzględnił ponownie wytoczone powództwo. Przyjęcie stanowiska wyrażonego w uzasadnieniu głosowanej uchwały prowadziłoby, zdaniem autora, do możliwości jednoczesnego uzyskania odszkodowania (w pierwszej fazie roszczenie negatoryjne byłoby bowiem de facto niedostępne) oraz – w kolejnym postępowaniu – przywrócenia stanu poprzedniego. Pogląd ten wyłącza także, w opinii autora, możliwość zasądzenia odszkodowania w razie dokonania jedynie częściowej restytucji naturalnej (np. przez przeniesienie instalacji przesyłowej pod ziemię).

Glosator podjął polemikę także z wyrażonym w uzasadnieniu komentowanej uchwały poglądem, że dochodzenie odszkodowania za pogorszenie rzeczy obok roszczenia negatoryjnego byłoby możliwe w razie korzystania z niej niezgodnie
z przeznaczeniem. Pogląd ten stoi, jego zdaniem, w sprzeczności z możliwością częściowego naprawienia szkody w wyniku restytucji naturalnej, stanowiącą skutek wystąpienia z roszczeniem negatoryjnym.

Autor stwierdził natomiast, że możliwość wystąpienia z roszczeniami uzupełniającymi istnieje jedynie wówczas, gdy – jak wynika z art. 229 § 1 k.c. – dojdzie do zwrotu rzeczy. W konsekwencji, roszczenia te odniósł wyłącznie do sytuacji, w której właściciel został pozbawiony władztwa nad rzeczą, co nie ma miejsca w wypadkach istnienia na nieruchomości służebności przesyłu.

Zdaniem autora, nie można także twierdzić, by dochodzenie roszczenia uzupełniającego było wyłączone ze względu na możliwość ustanowienia służebności przesyłu i uzyskania z tego tytułu wynagrodzenia przez właściciela nieruchomości.
Za błędne uznał założenie, że ustanowienie tej służebności jest  obligatoryjne oraz że ma pierwszeństwo przed ochroną własności. Glosator wskazał także, że nie ma przeszkód do zaliczenia odszkodowania na poczet wynagrodzenia z tytułu ustanowienia służebności przesyłu.