Wyrok z dnia 2025-03-20 sygn. C-61/24

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)

z dnia 20 marca 2025 r.

Odesłanie prejudycjalne – Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Wzmocniona współpraca w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej – Rozporządzenie (UE) nr 1259/2010 – Artykuł 8 lit. a) i b) – Pojęcie „zwykłego pobytu” małżonków – Status przedstawiciela dyplomatycznego jednego z małżonków – Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych

W sprawie C-61/24 [Lindenbaumer](i)

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości, Niemcy) postanowieniem z dnia 20 grudnia 2023 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 29 stycznia 2024 r., w postępowaniu:

DL

przeciwko

PQ,

TRYBUNAŁ (trzecia izba),

w składzie: C. Lycourgos, prezes izby, S. Rodin, N. Piçarra, O. Spineanu-Matei (sprawozdawczyni) i N. Fenger, sędziowie,

rzecznik generalny: M. Campos Sánchez-Bordona,

sekretarz: A. Calot Escobar,

uwzględniając pisemny etap postępowania,

rozważywszy uwagi, które przedstawili:

–        w imieniu PQ – V.O.G. Vorwerk, Rechtsanwalt,

–        w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller, M. Hellmann i J. Simon, w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu rządu greckiego – G. Karipsiadis i T. Papadopoulou, w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu rządu fińskiego – H. Leppo, w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu Komisji Europejskiej – C. Vollrath i W. Wils, w charakterze pełnomocników,

podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,

wydaje następujący

Wyrok

1        Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia Rady (UE) nr 1259/2010 z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie wprowadzenia w życie wzmocnionej współpracy w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej (Dz.U. 2010, L 343, s. 10).

2        Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu między DL a PQ dotyczącego ustalenia prawa właściwego dla ich rozwodu.

 Ramy prawne

 Prawo międzynarodowe

3        Zgodnie z art. 31 ust. 1 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych, sporządzonej w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r., która weszła w życie w dniu 24 kwietnia 1964 r. (Recueil des traités des Nations unies, vol. 500, s. 95, zwanej dalej „konwencją wiedeńską”):

„Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z immunitetu od jurysdykcji karnej państwa przyjmującego. Korzysta on również z immunitetu od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej tegoż państwa, z wyjątkiem:

a)      powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczących prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego, chyba że posiada on je w imieniu państwa wysyłającego dla celów misji;

b)      powództw dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplomatyczny występuje jako wykonawca testamentu, administrator, spadkobierca lub zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego;

c)      powództw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działalności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym poza jego funkcjami urzędowymi”.

4        Artykuł 37 ust. 1 tej konwencji przewiduje:

„Członkowie rodziny przedstawiciela dyplomatycznego pozostający z nim we wspólnocie domowej, o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego, korzystają z przywilejów i immunitetów wymienionych w artykułach 29–36”.

 Prawo Unii

 Rozporządzenie nr 1259/2010

5        Motywy 9, 10, 14, 21 i 29 rozporządzenia nr 1259/2010 stanowią:

„(9)      Niniejsze rozporządzenie powinno zapewnić uczestniczącym państwom członkowskim jasne i kompletne ramy prawne w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej, zagwarantować obywatelom rozwiązania odpowiednie pod względem pewności prawa, jego przewidywalności i elastyczności oraz zapobiegać sytuacjom, w których jedno z małżonków wnosi pozew o rozwód, ubiegając współmałżonka, aby zagwarantować sobie tym samym zastosowanie w postępowaniu określonego systemu prawa, który uznaje za korzystniejszy z punktu widzenia własnych interesów.

(10)      Przedmiotowy zakres stosowania i część normatywna niniejszego rozporządzenia powinny być spójne z rozporządzeniem [Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącym jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającym rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.U. 2003, L 338, s. 1)]. Niniejsze rozporządzenie nie powinno mieć jednak zastosowania do unieważnienia małżeństwa.

Niniejsze rozporządzenie powinno mieć zastosowanie jedynie do rozwiązania małżeństwa lub sytuacji, w których więzy małżeńskie ulegają rozluźnieniu. Prawo określone na podstawie norm kolizyjnych przewidzianych w niniejszym rozporządzeniu powinno mieć zastosowanie do przyczyn rozwodu i separacji prawnej.

Kwestie wstępne jak zdolność do czynności prawnych lub ważność małżeństwa oraz kwestie takie jak wpływ rozwodu lub separacji prawnej na sprawy majątkowe, nazwisko, odpowiedzialność rodzicielską, obowiązki alimentacyjne lub wszelkie inne środki dodatkowe powinny podlegać normom kolizyjnym mającym zastosowanie w uczestniczącym państwie członkowskim, którego to dotyczy.

[…]

(14)      Aby małżonkowie mieli możliwość wyboru prawa właściwego, z którym mają ścisły związek, a w przypadku gdy nie dokonali wyboru, aby prawo takie miało zastosowanie do ich rozwodu lub separacji prawnej, powinno ono mieć zastosowanie, nawet jeśli nie jest to prawo uczestniczącego państwa członkowskiego.

[…]

(21)      Na wypadek niedokonania wyboru prawa właściwego niniejsze rozporządzenie powinno wprowadzać zharmonizowane normy kolizyjne oparte na hierarchii łączników opartych na ścisłym związku małżonków z danym prawem – dla zapewnienia pewności prawa i jego przewidywalności oraz zapobieżenia sytuacjom, w których jedno z małżonków wnosi pozew o rozwód, ubiegając współmałżonka, aby zagwarantować sobie tym samym zastosowanie do postępowania określonego systemu prawa, który uznaje za korzystniejszy dla zabezpieczenia swoich interesów. Łączniki takie należy wybrać w taki sposób, aby zapewnić stosowanie do postępowania w sprawie rozwodu lub separacji prawnej systemu prawnego, z którym małżonkowie mają ścisły związek.

[…]

(29)      Ponieważ cele niniejszego rozporządzenia, a mianowicie zwiększenie pewności prawa, jego przewidywalności i elastyczności w postępowaniach dotyczących międzynarodowych spraw małżeńskich – a tym samym ułatwienie swobodnego przepływu osób na terytorium Unii Europejskiej – nie mogą być osiągnięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie i mogą być one lepiej osiągnięte na poziomie Unii z uwagi na rozmiary i skutki niniejszego rozporządzenia, Unia może podjąć działania, w odpowiednich przypadkach w drodze wzmocnionej współpracy, zgodnie z zasadą pomocniczości określoną w art. 5 Traktatu o Unii Europejskiej. Zgodnie z zasadą proporcjonalności określoną w tym samym artykule niniejsze rozporządzenie nie wykracza poza to, co jest konieczne dla osiągnięcia tych celów”.

6        Artykuł 5 omawianego rozporządzenia, zatytułowany „Wybór prawa właściwego przez strony”, stanowi w ust. 1:

„Małżonkowie mogą umówić się co do wyboru prawa właściwego w przypadku rozwodu i separacji prawnej, pod warunkiem że jest to prawo:

a)      państwa, w którym małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu w chwili zawierania umowy; lub

b)      państwa, w którym małżonkowie mieli ostatnio miejsce zwykłego pobytu, o ile w chwili zawierania umowy jedno z nich nadal tam zamieszkuje; lub

c)      państwa, którego obywatelem w chwili zawierania umowy jest jedno z małżonków; lub

d)      państwa sądu orzekającego”.

7        Artykuł 8 tego rozporządzenia, zatytułowany „Prawo właściwe w przypadku niedokonania wyboru przez strony”, przewiduje:

„W przypadku niedokonania wyboru zgodnie z art. 5 rozwód i separacja prawna podlegają prawu państwa:

a)      w którym małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu w momencie wytoczenia powództwa; a w przypadku braku takiegoż

b)      w którym małżonkowie mieli ostatnio miejsce zwykłego pobytu, pod warunkiem że okres zwykłego pobytu nie zakończył się wcześniej niż rok przed wytoczeniem powództwa, o ile w momencie wytoczenia powództwa jedno z nich nadal tam zamieszkuje; a w przypadku braku takiegoż

c)      którego obywatelami są oboje małżonkowie w chwili wytoczenia powództwa; a w przypadku braku takiegoż

d)      w którym wytoczono powództwo”.

 Rozporządzenie nr 2201/2003

8        Rozporządzenie nr 2201/2003 zostało uchylone ze skutkiem od dnia 1 sierpnia 2022 r. rozporządzeniem Rady (UE) 2019/1111 z dnia 25 czerwca 2019 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę (Dz.U. 2019, L 178, s. 1), które zgodnie z jego art. 100 ust. 1 przewiduje, że ma ono zastosowanie wyłącznie do postępowań sądowych wszczętych, do dokumentów formalnie sporządzonych lub zarejestrowanych oraz do porozumień zarejestrowanych w dniu 1 sierpnia 2022 r. lub później.

9        Artykuł 3 rozporządzenia nr 2201/2003, zatytułowany „Właściwość ogólna”, w ust. 1 lit. a) stanowi:

„W sprawach orzeczeń dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego,

a)      na którego terytorium:

–        oboje małżonkowie mają zwykły pobyt, lub

–        małżonkowie mieli ostatnio oboje zwykły pobyt, o ile jedno z nich ma tam nadal zwykły pobyt, lub

–        strona przeciwna ma zwykły pobyt, lub

–        w przypadku wspólnego wniosku, którykolwiek z małżonków zwykle zamieszkuje, lub

–        powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam przynajmniej od roku bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, lub

–        składający wniosek zwykle zamieszkuje, jeśli mieszkał tam przynajmniej sześć miesięcy bezpośrednio przed złożeniem wniosku i jest albo obywatelem danego państwa członkowskiego albo, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, ma tam »miejsce stałego zamieszkania«”.

 Prawo niemieckie

 Ustawa wprowadzająca kodeks cywilny

10      Artykuł 17 ust. 4 Einführungsgesetz zum Bürgerlichen Gesetzbuch (ustawy wprowadzającej kodeks cywilny) z dnia 21 września 1994 r. (BGBl. 1994 I, s. 2494; sprostowanie BGBl. 1997 I, s. 1061), w brzmieniu obowiązującym w dniu wystąpienia okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym, stanowi:

„Wyrównanie uprawnień emerytalnych podlega prawu właściwemu dla rozwodu zgodnie z rozporządzeniem […] nr 1259/2010; można je przeprowadzić tylko wtedy, gdy zgodnie z tym rozporządzeniem zastosowanie ma prawo niemieckie i jest ono znane prawu jednego z państw, których obywatelami są małżonkowie w momencie powstania zawisłości sporu o rozwód. Ponadto wyrównanie uprawnień emerytalnych przeprowadza się zgodnie z prawem niemieckim na wniosek jednego z małżonków, jeżeli jeden z małżonków nabył uprawnienia w krajowym zakładzie emerytalnym w trakcie trwania małżeństwa, pod warunkiem że przeprowadzenie wyrównania uprawnień emerytalnych nie jest sprzeczne z zasadą słuszności, w szczególności w odniesieniu do sytuacji ekonomicznej obu stron w całym okresie małżeństwa”.

 Ustawa o postępowaniu w sprawach rodzinnych oraz sprawach rozstrzyganych w postępowaniu niespornym

11      Gesetz über das Verfahren in Familiensachen und in den Angelegenheiten der freiwilligen Gerichtsbarkeit (ustawa o postępowaniu w sprawach rodzinnych oraz sprawach rozstrzyganych w postępowaniu niespornym) z dnia 17 grudnia 2008 r. (BGBl. 2008 I, s. 2586), w brzmieniu obowiązującym w sporze w postępowaniu głównym, stanowi w §137:

„(1)      Sprawy rozwodowe i sprawy będące następstwem spraw rozwodowych są rozpoznawane i rozstrzygane łącznie […]

(2)      Sprawami będącymi następstwem spraw rozwodowych są:

1.      sprawy dotyczące wyrównania uprawnień emerytalnych,

[…]”.

12      Paragraf 142 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy o postępowaniu w sprawach rodzinnych oraz sprawach rozstrzyganych w postępowaniu niespornym, w brzmieniu obowiązującym w sporze w postępowaniu głównym, ma następujące brzmienie:

„W przypadku rozwodu wszystkie związane z nim sprawy rodzinne są rozstrzygane jednym postanowieniem”.

 Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne

13      DL i PQ, obywatele niemieccy, zawarli związek małżeński w 1989 r. Z tego związku pochodzi dwoje obecnie pełnoletnich dzieci. W 2006 r. małżonkowie wynajęli mieszkanie w Berlinie (Niemcy), w którym zamieszkiwali razem przez ponad 10 lat (zwane dalej „mieszkaniem rodzinnym”).

14      W czerwcu 2017 r. para osiedliła się w Szwecji, ponieważ PQ został przeniesiony na stanowisko w ambasadzie Niemiec w Sztokholmie (Szwecja). Przy tej okazji małżonkowie złożyli, zgodnie z obowiązkiem ciążącym na mocy prawa niemieckiego na urzędnikach przenoszonych do służby za granicą, oświadczenie o wymeldowaniu się z miejsca zamieszkania w Niemczech.

15      We wrześniu 2019 r. para osiedliła się w Moskwie (Rosja) w mieszkaniu znajdującym się na terenie kompleksu nieruchomości należących do ambasady Niemiec, w której PQ, władający – w odróżnieniu od DL – językiem rosyjskim, pełnił obowiązki radcy ambasady. DL jako członek rodziny pracownika ambasady również była zameldowana w tym mieszkaniu i posiadała paszport dyplomatyczny. DL zarejestrowała swój samochód w Rosji.

16      W perspektywie powrotu do Niemiec małżonkowie zatrzymali mieszkanie rodzinne, w którym od września 2019 r. zamieszkuje jedno z ich dzieci. Niektóre części tego mieszkania były podnajmowane na podstawie umów, których obowiązywanie dobiegło końca w maju i czerwcu 2020 r.

17      W styczniu 2020 r. DL udała się do Berlina w celu poddania się operacji i pozostała w mieszkaniu rodzinnym do lutego 2021 r. W sierpniu i we wrześniu 2020 r. PQ również udał się do Berlina i podczas swojego pobytu mieszkał w tym mieszkaniu, a w trakcie tego okresu para podejmowała w nim przyjaciół. PQ spędził koniec roku 2020 z jednym ze swoich dzieci w Koblencji (Niemcy).

18      W dniu 26 lutego 2021 r. DL wróciła do Moskwy, do mieszkania przynależącego do ambasady Niemiec. Z postanowienia odsyłającego wynika, że według PQ małżonkowie poinformowali swoje dzieci w dniu 17 marca 2021 r., że chcą się rozwieść i że podczas swojego pobytu w Moskwie DL przeniosła przedmioty, które chciała zabrać ze sobą do Berlina, do oddzielnego pokoju w moskiewskim mieszkaniu.

19      DL wróciła do Berlina w dniu 23 maja 2021 r. i od tego czasu mieszka w mieszkaniu rodzinnym, natomiast PQ nadal mieszka w mieszkaniu należącym do ambasady Niemiec w Moskwie.

20      W dniu 8 lipca 2021 r. PQ złożył w Amtsgericht (sądzie rejonowym, Niemcy) pozew o rozwód, w którym podniósł, że od stycznia 2020 r. nie dzieli gospodarstwa domowego z DL i że separacja stała się definitywna w marcu 2021 r., kiedy to DL krótko przebywała w Moskwie.

21      DL sprzeciwiła się żądaniu rozwodu i uzasadniła to tym, że do separacji pary doszło najwcześniej w maju 2021 r., kiedy DL powróciła do Berlina. Do tego czasu uczestniczyła w prowadzeniu gospodarstwa domowego w Moskwie. DL uściśliła, że jej pobyt w Berlinie w okresie od 15 stycznia 2020 r. do 26 lutego 2021 r. motywowany był jej stanem zdrowia oraz ograniczeniami w przemieszczaniu się w związku z pandemią COVID-19, wobec czego powrót do Moskwy przed dniem 26 lutego 2021 r. nie był możliwy.

22      Postanowieniem z dnia 26 stycznia 2022 r. Amtsgericht (sąd rejonowy) oddalił pozew o rozwód, ponieważ nie upłynął jeszcze rok separacji wymagany przez prawo niemieckie i nie było wystarczająco poważnych podstaw do natychmiastowego orzeczenia rozwodu.

23      PQ złożył środek odwoławczy od tego postanowienia do Kammergericht (wyższego sądu krajowego, Niemcy). Sąd ów orzekł rozwód na podstawie prawa rosyjskiego, które uznał za prawo właściwe zgodnie z art. 8 lit. b) rozporządzenia nr 1259/2010. W tym celu sąd stwierdził, że miejsce „zwykłego pobytu” PQ w rozumieniu tego przepisu znajdowało się w Moskwie i że pobyt DL w tym mieście zakończył się dopiero wraz z jej wyjazdem do Niemiec, mianowicie w dniu 23 maja 2021 r., czyli mniej niż rok przed wniesieniem powództwa do Amtsgericht (sądu rejonowego) w dniu 8 lipca 2021 r.

24      DL wniosła do Bundesgerichtshof (federalnego trybunału sprawiedliwości, Niemcy), który jest sądem odsyłającym, środek zaskarżenia od orzeczenia Kammergericht (wyższego sądu krajowego), w którym wnosi ona, aby o rozwodzie orzeczono na podstawie prawa niemieckiego i aby wraz z orzeczeniem o rozwodzie orzeczono z urzędu o wyrównaniu uprawnień emerytalnych.

25      Sąd odsyłający wyjaśnia, że w prawie niemieckim wyrównanie uprawnień emerytalnych podlega prawu właściwemu dla rozwodu, które określa się zgodnie z rozporządzeniem nr 1259/2010. Gdyby rozwód rozpatrywany w postępowaniu głównym podlegał prawu rosyjskiemu, musiałby on zostać orzeczony jako rozwód za obopólną zgodą bez stwierdzenia powodów rozwodu, a wyrównania należałoby dokonać na podstawie art. 17 ust. 4 zdanie drugie ustawy wprowadzającej kodeks cywilny, w jej brzmieniu obowiązującym w dniu wystąpienia okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym, na wniosek jednego z małżonków. Gdyby natomiast miało znaleźć zastosowanie prawo niemieckie, należałoby stwierdzić rozpad małżeństwa, ponieważ wspólne pożycie między małżonkami ustało przed ponad rokiem. W takim przypadku wspomniane wyrównanie byłoby dokonane z urzędu w ramach łącznego rozpatrywania pozwu o rozwód i związanych z nim kwestii.

26      Wspomniany sąd podnosi, że zasadność wniesionej do niego skargi kasacyjnej zależy od odpowiedzi na pytanie, czy Kammergericht (wyższy sąd krajowy), właściwy do orzeczenia rozwodu rozpatrywanego w postępowaniu głównym na podstawie art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003, słusznie orzekł, że prawem właściwym dla tego rozwodu jest prawo rosyjskie, zgodnie z art. 8 lit. b) rozporządzenia nr 1259/2010 i w braku wyboru takiego prawa przez małżonków do czasu zakończenia ustnego etapu postępowania w pierwszej instancji.

27      Przed sądem odsyłającym DL podnosi, że status zawodowy PQ stoi na przeszkodzie stwierdzeniu istnienia „zwykłego pobytu” małżonków w Rosji. Wyjaśnia ona, że ich pobyt w Moskwie, po pierwsze, nie był wynikiem świadomego wyboru, lecz był podyktowany wyłącznie względami zawodowymi związanymi z zatrudnieniem PQ w ambasadzie Niemiec w Moskwie, a po drugie, chociaż nie był przewidziany na czas określony, to ze swej natury był tymczasowy, ponieważ małżonkowie po zakończeniu służby PQ w tej ambasadzie zamierzali wrócić do Niemiec, gdzie zachowali mieszkanie rodzinne i z którym to państwem podtrzymywali bliskie więzi. DL wyjaśnia ponadto, że ze względów statusowych musiała ona, podobnie jak PQ, osiedlić się w mieszkaniu należącym do kompleksu nieruchomości wspomnianej ambasady, w związku z czym mieszkali oni de facto w „niemieckiej enklawie”, co relatywizuje znaczenie ich fizycznej obecności w Rosji.

28      PQ wskazuje, że przedstawiciele dyplomatyczni, którzy na mocy art. 31 ust. 1 konwencji wiedeńskiej korzystają między innymi z immunitetu od jurysdykcji cywilnej państwa przyjmującego, nie mogą podlegać prawu państwa miejsca zatrudnienia w sprawach rozwodowych.

29      W tym kontekście sąd odsyłający zastanawia się nad kryteriami ustalenia „zwykłego pobytu” małżonków w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010, a w szczególności nad znaczeniem zatrudnienia jednego z małżonków w charakterze przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym. Sąd ten podnosi, że gdyby przedstawione przez strony w postępowaniu głównym okoliczności należało uwzględnić w ramach całościowej oceny, Rosja mogłaby nie zostać wskazana jako państwo, w którym znajdowało się miejsce zwykłego pobytu małżonków. Wspomniany sąd wskazuje, że konieczne jest również określenie, czy ustalenie miejsca zwykłego pobytu w danym państwie wymaga fizycznej obecności małżonków przez określony czas i stwierdzenia pewnego stopnia integracji społecznej i rodzinnej w danym państwie.

30      Sąd odsyłający wyjaśnia, że w Niemczech toczy się dyskusja w doktrynie na temat definicji pojęcia „zwykłego pobytu” w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010. Część doktryny, której stanowisko podziela Kammergericht (wyższy sąd krajowy), broni wykładni, która odpowiada wykładni tego samego pojęcia zawartego w rozporządzeniu nr 2201/2003, wskazując przy tym brzmienie motywu 10 rozporządzenia nr 1259/2010.

31      Inna część doktryny uważa, że definicje pojęcia „zwykłego pobytu” zawarte w rozporządzeniach nr 1259/2010 i nr 2201/2003 nie są całkowicie zbieżne, ponieważ pierwsza z nich dla scharakteryzowania tego pojęcia wymaga ściślejszego związku z państwem pobytu niż druga, która ma na celu, ogólnie rzecz biorąc, zaoferowanie powodowi wyboru pomiędzy kilkoma jurysdykcjami.

32      Zdaniem sądu odsyłającego nie można wykluczyć, że pojęcie „zwykłego pobytu” zawarte w rozporządzeniach nr 1259/2010 i nr 2201/2003 może być różnie interpretowane, ponieważ z motywów 14 i 21 rozporządzenia nr 1259/2010 wynika, że charakterystyka takiego pojęcia zakłada istnienie ścisłych związków między małżonkami a prawem właściwym, co może oznaczać wyższy stopień integracji społecznej i rodzinnej w danym państwie niż wymagany przez rozporządzenie nr 2201/2003.

33      W tych okolicznościach Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Według jakich kryteriów należy określić miejsce zwykłego pobytu małżonków w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia [nr 1259/2010], w szczególności:

–      czy oddelegowanie w charakterze dyplomaty ma wpływ na przyjęcie istnienia miejsca zwykłego pobytu w państwie przyjmującym, czy też stoi na przeszkodzie takiemu przyjęciu;

–      czy fizyczna obecność małżonków w danym państwie musi trwać przez określony czas, aby można było uznać, że małżonkowie mają tam miejsce zwykłego pobytu;

–      czy ustanowienie miejsca zwykłego pobytu zakłada pewien stopień integracji społecznej i rodzinnej w danym kraju?”.

 W przedmiocie pytania prejudycjalnego

34      Poprzez swoje pytanie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010 należy interpretować w ten sposób, że w celu ustalenia „zwykłego pobytu” małżonków, o którym mowa w tym przepisie, okoliczności istotne, a nawet decydujące, stanowią: zatrudnienie w państwie jednego z małżonków w charakterze przedstawiciela dyplomatycznego, okres fizycznej obecności małżonków w tym państwie oraz stopień integracji społecznej i rodzinnej w tym państwie.

35      Co się tyczy w pierwszej kolejności wykładni pojęcia „zwykłego pobytu” w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010, należy zauważyć, że – jak stanowi motyw 21 tego rozporządzenia – na wypadek niedokonania wyboru prawa właściwego dla rozwodu przez małżonków, zgodnie z art. 5 wspomnianego rozporządzenia, rozporządzenie to ustanawia zharmonizowane normy kolizyjne oparte na hierarchii łączników opartych na ścisłym związku małżonków z danym prawem.

36      Artykuł 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010 poddaje zatem rozwód i separację prawną prawu państwa, w którym małżonkowie mają „zwykły pobyt” w chwili wytoczenia powództwa do sądu lub, w razie jego braku, prawu państwa ich ostatniego „zwykłego pobytu”, pod warunkiem że pobyt ten nie ustał więcej niż rok przed wszczęciem postępowania, a jedno z małżonków nadal zamieszkuje w tym państwie w chwili wszczęcia postępowania.

37      Rozporządzenie nr 1259/2010 nie zawiera definicji pojęcia „zwykłego pobytu” i nie odsyła w żaden sposób do prawa państw członkowskich w celu określenia znaczenia i zakresu tego pojęcia.

38      Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem względy zarówno jednolitego stosowania prawa Unii, jak i zasady równości wskazują na to, że treści przepisu prawa Unii, który nie zawiera wyraźnego odesłania do prawa państw członkowskich dla określenia swego znaczenia i zakresu, należy zwykle nadać w całej Unii autonomiczną i jednolitą wykładnię, którą należy ustalić, uwzględniając brzmienie tego przepisu, kontekst, w jaki się on wpisuje, oraz cele realizowane przez uregulowanie, którego część on stanowi (zob. podobnie wyroki: z dnia 22 grudnia 2010 r., Mercredi, C‑497/10 PPU, EU:C:2010:829, pkt 45; z dnia 24 października 2024 r., Kwantum Nederland i Kwantum België, C‑227/23, EU:C:2024:914, pkt 56 i przytoczone tam orzecznictwo).

39      Co się tyczy przede wszystkim wykładni literalnej, należy zauważyć, że w swoim potocznym znaczeniu wyrażenie „zwykły pobyt” oznacza miejsce, w którym osoba fizyczna przebywa na stałe.

40      Co się tyczy następnie kontekstu, w jaki wpisuje się art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010, z motywu 10 tego rozporządzenia wynika, że jego przedmiotowy zakres stosowania oraz jego przepisy powinny być spójne z przepisami rozporządzenia nr 2201/2003 przewidującymi w szczególności ogólne kryteria jurysdykcji w sprawach dotyczących rozwodu, separacji i unieważnienia małżeństwa.

41      Artykuł 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003, który zawiera pojęcie „zwykłego pobytu”, przyznaje jurysdykcję do orzekania w kwestiach dotyczących rozwiązania związku małżeńskiego sądom państwa członkowskiego, na którego terytorium znajduje się, w zależności od przypadku, aktualne lub wcześniejsze miejsce zwykłego pobytu małżonków lub jednego z nich.

42      Trybunał orzekł, że pojęcie „zwykłego pobytu” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003 charakteryzuje się co do zasady dwoma elementami, a mianowicie z jednej strony zamiarem zainteresowanego ustanowienia zwykłego ośrodka swoich interesów życiowych w określonym miejscu, a z drugiej strony obecnością przejawiającą się wystarczająco stabilnym charakterem na terytorium danego państwa członkowskiego [wyrok z dnia 1 sierpnia 2022 r., MPA (Zwykły pobyt – Państwo trzecie), C‑501/20, EU:C:2022:619, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo].

43      Ze względu na przypomnianą w pkt 40 niniejszego wyroku konieczność spójności między przepisami rozporządzeń nr 1259/2010 i nr 2201/2003 te same elementy są wymagane do scharakteryzowania pojęcia „zwykłego pobytu” w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010. Taka jednolita koncepcja odzwierciedla ścisły związek między tymi dwoma rozporządzeniami regulującymi w szczególności rozwód i separację prawną. Rozporządzenie nr 1259/2010 wskazuje prawo, jakie sąd, którego jurysdykcja opiera się na przepisach rozporządzenia nr 2201/2003, powinien stosować, na wypadek braku wyboru takiego prawa przez małżonków, zgodnie z art. 5 ust. 1 rozporządzenia nr 1259/2010.

44      Ta jednolita koncepcja pojęcia „zwykłego pobytu” jest zgodna z orzecznictwem Trybunału dotyczącym innych instrumentów prawa prywatnego międzynarodowego, które, podobnie jak rozporządzenia nr 1259/2010 i nr 2201/2003, opierają się na wspólnym łączniku, jakim jest „zwykły pobyt”, i pozostają w ścisłym związku. W tym względzie Trybunał orzekł, że definicja tego łącznika zawarta w rozporządzeniu Rady (WE) nr 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych (Dz.U. 2009, L 7, s. 1; sprostowania: Dz.U. 2011, L 131, s. 26; Dz.U. 2013, L 8, s. 19; Dz.U. 2013, L 281, s. 29) i w Protokole haskim z dnia 23 listopada 2007 r. o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych, zatwierdzonym w imieniu Wspólnoty Europejskiej decyzją Rady 2009/941/WE z dnia 30 listopada 2009 r. (Dz.U. 2009, L 331, s. 17) musi kierować się tymi samymi zasadami i charakteryzować się tymi samymi elementami, nawet jeśli faktyczna ocena zwykłego pobytu zależy od okoliczności każdego indywidualnego przypadku [zob. podobnie wyrok z dnia 1 sierpnia 2022 r., MPA (Zwykły pobyt –Państwo trzecie), C‑501/20, EU:C:2022:619, pkt 53].

45      Wreszcie wykładnia pojęcia „zwykłego pobytu” dokonana w pkt 43 niniejszego wyroku odpowiada celom realizowanym przez rozporządzenie nr 1259/2010.

46      Z motywów 9, 21 i 29 tego rozporządzenia wynika bowiem, że zmierza ono do utworzenia w uczestniczących państwach członkowskich jasnych i kompletnych ram prawnych w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej, zapewnienia pewności prawa, jego przewidywalności i elastyczności w postępowaniach dotyczących międzynarodowych spraw małżeńskich, a tym samym ułatwienia swobodnego przepływu osób na terytorium Unii, oraz eliminowania sytuacji, w których jedno z małżonków wnosi pozew o rozwód, ubiegając współmałżonka, aby zagwarantować sobie tym samym zastosowanie w postępowaniu określonego systemu prawa, który uznaje za korzystniejszy z punktu widzenia własnych interesów [wyrok z dnia 16 lipca 2020 r., JE (Prawo właściwe dla rozwodu), C‑249/19, EU:C:2020:570, pkt 30].

47      Tymczasem definicja pojęcia „zwykłego pobytu” małżonków w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010, która co do zasady charakteryzuje się dwoma elementami, a mianowicie, po pierwsze, wolą zainteresowanych osób, aby ustanowić zwykły ośrodek ich interesów życiowych w określonym miejscu, a po drugie, obecnością o wystarczająco stabilnym charakterze na terytorium danego państwa, pozwala zagwarantować zarówno ów cel pewności prawa i przewidywalności, jak i niezbędną elastyczność w postępowaniach małżeńskich, zapobiegając jednocześnie ewentualnym nadużyciom w wyborze prawa właściwego.

48      W drugiej kolejności kwestia, czy status przedstawiciela dyplomatycznego jednego z małżonków w państwie przyjmującym, czas fizycznej obecności małżonków w tym państwie oraz stopień integracji społecznej i rodzinnej w tym państwie stanowią istotne, a nawet decydujące elementy dla celów ustalenia ich „zwykłego pobytu” w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010, jest zasadniczo kwestią faktyczną [zob. analogicznie wyrok z dnia 25 listopada 2021 r., IB (Zwykły pobyt małżonka – Rozwód), C‑289/20, EU:C:2021:955, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo]. Do sądu odsyłającego należy zatem zbadanie wszystkich okoliczności faktycznych danej sprawy w celu ustalenia, czy oba elementy wymienione w poprzednim punkcie, które charakteryzują pojęcie „zwykłego pobytu”, są spełnione w sprawie w postępowaniu głównym.

49      Niemniej jednak, aby udzielić sądowi odsyłającemu użytecznej odpowiedzi, należy zwrócić uwagę na następujące zagadnienia.

50      Co się tyczy, po pierwsze, posiadania przez jedno z małżonków statusu przedstawiciela dyplomatycznego, należy zauważyć, że sąd odsyłający ma wątpliwości w zakresie ustalenia miejsca zwykłego pobytu małżonków, ponieważ, jak podniosły strony w postępowaniu głównym, para, którą tworzyli, została zmuszona na mocy właściwych przepisów ustawowych i statutowych do osiedlenia się w mieszkaniu przynależącym do kompleksu nieruchomości ambasady Niemiec w Moskwie. Zdaniem PQ przedstawiciel dyplomatyczny nie może podlegać prawu państwa przyjmującego ze względu na immunitety i przywileje, z których korzysta zgodnie z konwencją wiedeńską.

51      Rządy niemiecki, grecki i fiński podnoszą zasadniczo, że pobyt dyplomatów za granicą ma charakter tymczasowy i przypadkowy, co wyklucza jakąkolwiek wolę stałego osiedlenia się w państwie przyjmującym.

52      W tym względzie należy zauważyć, że pobyt przedstawiciela dyplomatycznego na terytorium państwa przyjmującego służy co do zasady wyłącznie celom zawodowym, ponieważ pobyt ten pozostaje w bezpośrednim związku z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych. Jak wskazał rząd niemiecki w swoich uwagach na piśmie, zatrudnienie w państwie przyjmującym jest co do zasady determinowane przede wszystkim potrzebami służby państwa wysyłającego, a nie uwzględnianiem woli i osobistych preferencji przedstawiciela dyplomatycznego zatrudnionego w państwie przyjmującym.

53      Taka sytuacja różni się od sytuacji rozpatrywanej w wyroku z dnia 1 sierpnia 2022 r., MPA (Zwykły pobyt – Państwo trzecie) (C‑501/20, EU:C:2022:619). O ile wprawdzie w pkt 58 tego wyroku Trybunał orzekł, że okoliczność, iż pobyt małżonków w państwie trzecim ma bezpośredni związek z pełnionymi przez nich obowiązkami, sama w sobie nie stoi na przeszkodzie temu, by pobyt ten miał wystarczająco stabilny do ustalenia miejsca zwykłego pobytu małżonków w tym państwie, o tyle jednak Trybunał stwierdził to w kontekście, w którym chodziło o pracowników kontraktowych Unii zatrudnionych na czas nieokreślony w delegaturze Unii w państwie trzecim, zgodnie z mającymi zastosowanie przepisami Regulaminu pracowniczego urzędników Unii Europejskiej do personelu kontraktowego niepodlegającego rotacji w siedzibie w Brukseli.

54      Tymczasem, jak twierdzili w istocie PQ oraz wszystkie rządy będące interwenientami w sprawie, charakter i specyfika działalności zawodowej przedstawiciela dyplomatycznego zatrudnionego w przedstawicielstwie zewnętrznym w państwie przyjmującym przemawiają co do zasady, ze względu na okoliczności związane z tą funkcją, za tym, że ów przedstawiciel i jego małżonka nie mają zwykłego pobytu w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010 w tym państwie.

55      Ponadto, jak wynika z art. 31 ust. 1 konwencji wiedeńskiej, przedstawiciele dyplomatyczni korzystają z immunitetu od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej państwa przyjmującego, z zastrzeżeniem wyjątków, o których mowa w lit. a)–c) tego postanowienia, w szczególności gdy chodzi o powództwa z zakresu prawa rzeczowego dotyczące prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium tego państwa, chyba że przedstawiciel dyplomatyczny posiada je w imieniu państwa wysyłającego dla celów misji.

56      Należy zatem zauważyć, że nie jest wykluczone, iż w szczególnych okolicznościach faktycznych państwo przyjmujące może zostać uznane za państwo, w którym zainteresowani małżonkowie chcieli ustanowić miejsce zwykłego pobytu w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010. Może tak być w szczególności, jak zauważyła Komisja, gdy przedstawiciel dyplomatyczny i jego małżonek nabywają mieszkanie w państwie przyjmującym w celu wspólnego osiedlenia się w tym państwie po zakończeniu swego zatrudnienia.

57      W konsekwencji, o ile status przedstawiciela dyplomatycznego jednego z małżonków stanowi istotny element w ramach badania zwykłego charakteru pobytu małżonków na terytorium państwa przyjmującego, w odniesieniu do oceny powodów ich obecności w tym państwie i warunków ich pobytu, o tyle okoliczność ta nie jest sama w sobie decydująca dla wykluczenia uznania miejsca zwykłego pobytu zainteresowanego i członków jego rodziny w tym państwie. Ustalenia „zwykłego pobytu” małżonków należy, nawet w obliczu takiej okoliczności, dokonać na podstawie wszystkich okoliczności faktycznych właściwych dla każdego przypadku.

58      Co się tyczy, po drugie, okresu fizycznej obecności małżonków na terytorium danego państwa, element ten stanowi wskazówkę co do „stabilności” pobytu, która charakteryzuje pojęcie „zwykłego pobytu”. Jak bowiem wskazano w pkt 39 niniejszego wyroku, aby pobyt mógł zostać uznany za „zwykły”, musi on mieć stabilny lub regularny charakter, w przeciwieństwie do obecności tymczasowej lub okazjonalnej.

59      Ocena tego kryterium pojęcia „zwykłego pobytu” wymaga uwzględnienia szczególnej sytuacji przedstawicieli dyplomatycznych i członków ich rodzin ze względu na charakter ich obowiązków. Z jednej strony osoby te często pozostają bowiem w ścisłym związku z państwem wysyłającym, do którego regularnie podróżują, a z drugiej strony, ponieważ przedstawiciele dyplomatyczni podlegają co do zasady zasadzie rotacji, okres ich pobytu w państwie przyjmującym może być postrzegany a priori jako tymczasowy, podczas gdy w praktyce czasami może być dość długi. W tych szczególnych okolicznościach okres fizycznej obecności małżonków na terytorium państwa przyjmującego nie jest sam w sobie elementem decydującym o zwykłym charakterze ich pobytu w tym państwie. Nie można wykluczyć w tym względzie, że małżonkowie będą obecni na tym terytorium przez dość długi okres, zachowując jednocześnie centrum swoich interesów życiowych w państwie wysyłającym, do którego regularnie się udają.

60      Co się tyczy, po trzecie, znaczenia stopnia integracji społecznej i rodzinnej w danym państwie dla ustalenia miejsca zwykłego pobytu małżonków w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010, należy zauważyć, że w ramach wykładni przepisów rozporządzenia nr 2201/2003 dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej Trybunał przyjął środowisko społeczne i rodzinne rodziców dziecka, w szczególności małych dzieci, jako zasadnicze kryterium określenia miejsca zwykłego pobytu tego dziecka [zob. analogicznie wyrok z dnia 25 listopada 2021 r., IB (Zwykły pobyt małżonka – Rozwód), C‑289/20, EU:C:2021:955, pkt 53 i przytoczone tam orzecznictwo].

61      O ile wprawdzie szczególne okoliczności charakteryzujące zwykły pobyt dziecka nie są identyczne z okolicznościami pozwalającymi na ustalenie zwykłego pobytu małżonków, o tyle jednak integracja społeczna w państwie, niezależnie od tego, czy jest ono państwem przyjmującym, czy państwem wysyłającym, stanowi istotny element przy ustalaniu tego pobytu, ponieważ może ona konkretyzować jego element subiektywny związany z wolą ustanowienia przez zainteresowanych zwykłego ośrodka ich interesów życiowych w określonym miejscu.

62      Więzi rodzinne zachowane w państwie wysyłającym lub, przeciwnie, więzi utworzone w państwie przyjmującym mogą być również istotne w ramach analizy wszystkich okoliczności faktycznych danego przypadku, której przeprowadzenie należy do sądu odsyłającego.

63      Poza tym należy przypomnieć, że tak jak Trybunał orzekł już w odniesieniu do rozporządzenia nr 2201/2003, które to orzecznictwo można zastosować do wykładni pojęcia „zwykłego pobytu” w rozumieniu art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010, małżonek, który dzieli swoje życie między dwa państwa, może mieć miejsce zwykłego pobytu tylko w jednym z tych państw [wyrok z dnia 25 listopada 2021 r., IB (Zwykły pobyt małżonka – Rozwód), C‑289/20, EU:C:2021:955, pkt 62].

64      W niniejszej sprawie z postanowienia odsyłającego wynika, że od września 2019 r. strony w postępowaniu głównym zamieszkiwały w Rosji, w siedzibie ambasady Niemiec w Moskwie. DL wróciła do Niemiec w dniu 23 maja 2021 r. W uwagach na piśmie przedłożonych Trybunałowi PQ podniósł, że w dniu 1 listopada 2023 r. został on przeniesiony na inne stanowisko w Niemczech. Wydaje się zatem, że ich pobyt w państwie przyjmującym został ograniczony do ram ustanowionych przez tę ambasadę.

65      Z informacji, którymi dysponuje Trybunał, wynika również, że przez cały okres pobytu w państwie przyjmującym małżonkowie nadal pozostawali w ścisłym związku z państwem wysyłającym, bowiem zachowali tam interesy majątkowe, a także więzi społeczne i rodzinne. W ten sposób zachowali oni swoje mieszkanie w Berlinie w perspektywie powrotu do Niemiec po zakończeniu przez PQ służby w państwie przyjmującym, w którym to mieszkaniu mieszkała ich pełnoletnia córka i w którym zdawali się przebywać podczas podróży do Niemiec.

66      Tymczasem, z zastrzeżeniem dokonania dalszych ustaleń przez sąd odsyłający na podstawie wszystkich okoliczności faktycznych danego przypadku, okoliczności te pozwalają sądzić, że małżonkowie, pomimo okresu ich pobytu w Rosji, nie mieli zamiaru ustanowienia tam zwykłego ośrodka swoich interesów życiowych, ponieważ ośrodek ten pozostał w państwie wysyłającym, z którego wyjechali jedynie czasowo, w związku z czym prawo niemieckie jawi się jako prawo państwa zwykłego pobytu małżonków.

67      W świetle powyższych rozważań na postawione pytanie należy odpowiedzieć następująco: art. 8 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1259/2010 należy interpretować w ten sposób, że status przedstawiciela dyplomatycznego jednego z małżonków oraz jego zatrudnienie na stanowisku w państwie przyjmującym stoją co do zasady na przeszkodzie temu, by przyjąć, że w tym państwie został ustalony „zwykły pobyt” małżonków, chyba że w wyniku całościowej oceny wszystkich okoliczności danego przypadku, w tym w szczególności okresu fizycznej obecności małżonków oraz ich integracji społecznej i rodzinnej w tym państwie, po pierwsze, zostanie wykazany zamiar ustanowienia przez małżonków w tym państwie zwykłego ośrodka ich interesów życiowych, a po drugie, zostanie wykazane, że ich obecność na terytorium tego państwa miała wystarczająco stabilny charakter.

 W przedmiocie kosztów

68      Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:

Artykuł 8 lit. a) i b) rozporządzenia Rady (UE) nr 1259/2010 z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie wprowadzenia w życie wzmocnionej współpracy w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej

należy interpretować w ten sposób, że:

status przedstawiciela dyplomatycznego jednego z małżonków oraz jego zatrudnienie na stanowisku w państwie przyjmującym stoją co do zasady na przeszkodzie temu, by przyjąć, że w tym państwie został ustalony „zwykły pobyt” małżonków, chyba że w wyniku całościowej oceny wszystkich okoliczności danego przypadku, w tym w szczególności okresu fizycznej obecności małżonków oraz ich integracji społecznej i rodzinnej w tym państwie, po pierwsze, zostanie wykazany zamiar ustanowienia przez małżonków w tym państwie zwykłego ośrodka ich interesów życiowych, a po drugie, zostanie wykazane, że ich obecność na terytorium tego państwa miała wystarczająco stabilny charakter.