Wyrok z dnia 2000-06-28 sygn. IV CKN 71/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CKN 71/00

W Y R O K

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 czerwca 2000 r.

Sąd Najwyższy Izba Cywilna

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSN – Tadeusz Domińczyk

Sędziowie: SN – Barbara Myszka (spraw.)

SN – Tadeusz Żyznowski

Protokolant: Anna Grabowska

po rozpoznaniu w dniu 28 czerwca 2000 r.

na rozprawie sprawy z powództwa Gminy Miasta […]

przeciwko Cechowi Rzemiosł [...] w G.

o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym

na skutek kasacji powódki

od wyroku Sądu Apelacyjnego w [...]

z dnia 8 stycznia 1998 r., sygn. akt I Ca [...]

oddala kasację.

U Z A S A D N I E N I E

Wyrokiem z dnia 8 stycznia 1998 r. Sąd Apelacyjny w [...] oddalił apelację powodowej Gminy Miasto […] od wyroku Sądu Wojewódzkiego w [...] z 28 kwietnia 1997 r. oddalającego jej powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej Kw Nr […], prowadzonej dla nieruchomości o obszarze 0.02.50 ha położonej w G., a rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie figurującego w dziele II tej księgi Cechu [...]1 w G. i wpisanie jako właściciela Gminy Miasto […]. Za podstawę orzeczenia Sąd Apelacyjny przyjął następujące okoliczności faktyczne:

Nieruchomość o obszarze 0.02.50 ha położona przy ul. […] w G. miała urządzoną księgę wieczystą […] - wykaz 34, która zaginęła. W dniu 30 czerwca 1948 r. Cech [...]1 w G. wystąpił z wnioskiem do Sądu Grodzkiego w G. o założenie dla tej nieruchomości nowej księgi wieczystej i wpisanie go jako właściciela. Powołał się przy tym na zaświadczenie Okręgowego Urzędu Likwidacyjnego w G. z dnia 15 kwietnia 1948 r., stwierdzające przejście prawa własności opisanej nieruchomości na jego rzecz, z mocy samego prawa, na podstawie art. 2 ust. 4 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.). Postanowieniem z 25 października 1948 r. Sąd Grodzki w G., w uwzględnieniu wniosku, o którym mowa, założył, w miejsce zaginionej księgi, księgę wieczystą Kw Nr […] i w dziale II tej księgi wpisał jako właściciela Cech [...]1 w G.. Protokołem z dnia 20 czerwca 1952 r. Cech [...]2 w G., jako następca prawny zlikwidowanego zarządzeniem Wojewody […] z 13 lutego 1950 r. Cechu [...]1 w G., przekazał nieruchomość objętą księgą wieczystą Kw Nr […] Ministrowi Gospodarki Komunalnej. W protokole, o którym mowa, powołano się na pisma: Ministra Przemysłu Drobnego i Rzemiosł z 22 sierpnia 1951 r. oraz Ministra Gospodarki Komunalnej z 19 kwietnia 1952 r. w sprawie ustalenia trybu przekazania parceli przejętej po b. Cechu [...]1 w G., a nadto stwierdzono, że przekazywana nieruchomość jest w użytkowaniu Centrali Handlowej Przemysłu Skórzanego. Wykonanie przejęcia nieruchomości powierzono w omawianym protokole Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w G.. W czasie od 24 lutego 1955 r. do lipca 1959 r. przedmiotowa nieruchomość pozostawała w zarządzie Ministerstwa Obrony Narodowej, a od lipca 1959 r. - w zarządzie organów do spraw mieszkaniowych Urzędu Miasta w G.. W marcu 1994 r. powodowa Gmina złożyła do Sądu Rejonowego w G. wniosek o wpis w dziale II księgi wieczystej Kw Nr […] prawa własności na jej rzecz, powołując się na protokół przekazania z dnia 20 czerwca 1952 r. oraz nabycie z mocy prawa przewidziane w art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 32, poz. 191 ze zm.). Postępowanie wieczystoksięgowe zostało postanowieniem z dnia 12 września 1994 r. Sądu Rejonowego w G. zawieszone z uwagi na nieusunięcie przeszkody do wpisu, jaką stanowi brak decyzji komunalizacyjnej. Również w 1994 r. z wnioskiem o wpis prawa własności w księdze wieczystej Kw Nr […] wystąpił Kierownik Urzędu Rejonowego w G., który domagał się ujawnienia prawa własności na rzecz Skarbu Państwa na podstawie protokołu z dnia 20 czerwca 1952 r. Postanowieniem z dnia 26 czerwca 1995 r. Sąd Rejonowy w G. odmówił dokonania wpisu, stwierdzając, że powołany protokół nie stanowi dostatecznego dowodu przeniesienia prawa własności na rzecz Skarbu Państwa.

Sąd Apelacyjny - oddalając apelację strony powodowej - stwierdził, że w sprawie nie zachodzi potrzeba dokonywania oceny prawidłowości wpisu prawa własności na rzecz poprzednika prawnego strony pozwanej, a mianowicie Cechu [...]1 w G., skuteczności protokołu przekazania z dnia 20 czerwca 1952 r., ani trafności zarzutu, według którego z mocy samego prawa doszło do nabycia własności przedmiotowej nieruchomości przez Skarb Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.), gdyż bez względu na wyniki tej oceny powództwo nie może być uwzględnione. Powódka bowiem powołuje się na nabycie przedmiotowej nieruchomości z mocy prawa, na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 32, poz. 191 ze zm.), mimo niewydania przez wojewodę decyzji komunalizacyjnej przewidzianej w art. 18 ust. 1 tej ustawy. Natomiast z ostatnio powołanego przepisu wynika, że możliwość ustalania w postępowaniu toczącym się przed sądem powszechnym faktu nabycia przez gminę z mocy prawa własności nieruchomości, jako przesłanki orzeczenia w toczącym się procesie między gminą a innym podmiotem, została wyłączona. Gdyby nawet powódka wykazała, że przed dniem 27 maja 1990 r. prawo własności przedmiotowej nieruchomości przysługiwało Skarbowi Państwa, to wobec braku decyzji komunalizacyjnej - jak stwierdził Sąd Apelacyjny - niedopuszczalne byłoby samodzielne ustalenie w postępowaniu sądowym nabycia własności przez powodową Gminę i wpisania jej w dziale II księgi wieczystej, prowadzonej dla tej nieruchomości. W postępowaniu sądowym możliwe byłoby jedynie zdaniem Sądu Apelacyjnego ustalenie, że prawo własności przedmiotowej nieruchomości przed komunalizacją przysługiwało Skarbowi Państwa, oczywiście w razie wykazania tego faktu, lecz ustalenie takie również nie mogłoby prowadzić do uwzględnienia powództwa. W razie ustalenia w procesie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, że właścicielem nieruchomości jest kto inny niż powód, sąd bowiem nie może nakazać ujawnienia osoby nie będącej stroną; w takim wypadku powództwo podlega oddaleniu.

Powodowa Gmina zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego kasacją, w której - powołując się na obydwie podstawy z art. 393¹ kpc - wnosiła o jego uchylenie oraz o uchylenie wyroku Sądu Wojewódzkiego z 28 kwietnia 1997 r. i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazała na naruszenie przepisów art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) i art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 32, poz. 191 ze zm.). Natomiast w ramach drugiej podstawy zarzuciła naruszenie przepisu art. 189 kpc. W uzasadnieniu kasacji skarżąca zarzuciła, że z powodu błędnej wykładni wskazanych przepisów uregulowanie stanu prawnego spornej nieruchomości okazuje się niemożliwe, gdyż pozwany Cech Rzemiosł [...] w G., który nigdy nie władał tą nieruchomością, nie może wejść w jej posiadanie, a wojewoda nie może wydać decyzji komunalizacyjnej z tej przyczyny, że w dziale II księgi wieczystej figuruje jako właściciel Cech [...]1 w G.. Skarb Państwa natomiast nie ma interesu prawnego do wystąpienia z powództwem z art. 10 ust. 1 powołanej ustawy o księgach wieczystych i hipotece.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rozważania trzeba rozpocząć od stwierdzenia, że w istocie kasacja powódki oparta została na podstawie przewidzianej w art. 393¹ pkt 1 kpc, gdyż art. 189 kpc, choć zamieszczony w kodeksie postępowania cywilnego, ma w swej podstawowej treści sens materialnoprawny. Interes prawny w rozumieniu tego przepisu bowiem stanowi przesłankę merytoryczną powództwa o ustalenie (por. np. uzasadnienie orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1996 r. III CZP 115/96, OSNC 1997 z. 4, poz. 35).

Przechodząc do oceny trafności podniesionego przez skarżącą zarzutu naruszenia przepisu art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 32, poz. 191 ze zm.), mającego polegać na błędnym przyjęciu, iż sąd nie może samodzielnie ustalić faktu nabycia przez gminę z mocy prawa własności nieruchomości jako przesłanki orzeczenia, trzeba zauważyć, że kwestia ta była już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu uchwały z dnia 30 grudnia 1992 r., III CZP 157/92 (OSNCP 1993, z. 5, poz. 84) Sąd Najwyższy podkreślił, że nabycie własności na podstawie art. 5 ust. 1 powołanej ustawy następuje wprawdzie z mocy prawa, niemniej w obrocie prawnym gmina w celu wykazania swojego tytułu do nieruchomości nie może skutecznie powoływać się jedynie na brzmienie wymienionego przepisu. Do tego celu niezbędne jest - jak stwierdził dalej Sąd Najwyższy - uzyskanie odpowiedniej decyzji wojewody. Także sąd nie mógłby ustalić faktu nabycia przez gminę, z mocy prawa, własności nieruchomości jako przesłanki orzeczenia w toczącym się procesie o własność pomiędzy gminą a innym podmiotem. Z kolei w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 29 lipca 1993 r. III CZP 64/93 (OSNCP 1993 z. 12, poz. 209) Sąd Najwyższy - podzielając przytoczone wyżej stanowisko - podkreślił, że aczkolwiek przepis art. 5 ust. 1 powoływanej ustawy wywołuje skutki cywilnoprawne (przejście prawa własności), następujące z mocy samego prawa z chwilą wejścia w życie ustawy, to z faktu, że stwierdzenie nabycia własności należy do wyłącznej kompetencji organu administracji wynika, iż do wylegitymowania się przez osobę, która powołuje się na takie nabycie własności nieruchomości, konieczne jest okazanie decyzji komunalizacyjnej. Decyzja ta jest aktem deklaratoryjnym, w którym tkwi sui generis element konstytutywny, gdyż dopiero od chwili wydania takiej decyzji gmina może skutecznie powołać się na swoje prawo. Wydanie decyzji następuje przy tym - jak stwierdził dalej Sąd Najwyższy - w postępowaniu administracyjnym, uregulowanym w art. 18 omawianej ustawy. Toczy się ono zgodnie z przepisami kodeksu postępowania administracyjnego i kończy wydaniem decyzji, podlegającej zaskarżeniu w administracyjnym toku instancji oraz do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Skład orzekający Sądu Najwyższego w pełni podziela stanowisko wyrażone w dotychczasowym orzecznictwie, przyjęte także przez Sąd Apelacyjny za podstawę zaskarżonego wyroku. Konkludując, trzeba stwierdzić, że dopóki nie zostanie wydana ostateczna decyzja przewidziana w art. 18 ust. 1 powoływanej ustawy, dopóty w procesie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym sąd nie może ustalić faktu nabycia nieruchomości przez gminę na podstawie art. 5 ust. 1 tej ustawy.

Co się tyczy wykładni przepisu art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm.), to zgodnie z utrwalonym orzecznictwem legitymację czynną w procesie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym na ten, w czyim to leży interesie. Interes prawny w zgłoszeniu żądania przewidzianego w omawianym przepisie ma ten podmiot, któremu przysługuje prawo w ogóle nie wpisane do księgi wieczystej lub błędnie wpisane albo dotknięte wpisem nie istniejącego obciążenia lub ograniczenia. Poza tym, gdy żądającym jest osoba zainteresowana w usunięciu niezgodności, powinna ona wykazać, że ma interes prawny uzasadniający dokonanie wpisu przysługującego osobie uprawnionej (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 10 października 1985 r. II CR 281/85, OSNCP 1986 z. 7-8, poz. 125; z dnia 30 listopada 1971 r. II CR 525/71, OSNCP 1972 z. 5, poz. 96 oraz z dnia 23 grudnia 1988 r. III CRN 434/88, OSNCP 1991 z. 1, poz. 12). Zawsze jednak usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym musi polegać na doprowadzeniu tej księgi do jej rzeczywistego - a więc aktualnego w dacie orzekania - stanu prawnego (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 30 listopada 1971 r. II CR 525/71, OSNCP 1972 z. 5, poz. 96; z dnia 23 grudnia 1988 r. III CRN 434/88, OSNCP 1991 z. 1, poz. 12 oraz z dnia 18 grudnia 1996 r. I CKU 43/96 nie publ.). Z tej przyczyny uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wymaga wzięcia udziału w sprawie przez osoby wpisane w dziale drugim księgi wieczystej, jak i osoby, których uprawnienia z tytułem własności nie zostały - bez względu na przyczynę - dotychczas ujawnione. Zachodzi tu więc współuczestnictwo konieczne przewidziane w art. 72 § 2 kpc (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 23 grudnia 1998 r. III CRN 434/88, OSNCP 1991 z. 1, poz. 12). Trafnie uznał więc Sąd Apelacyjny, że niedopuszczalne jest nakazanie ujawnienia w dziale II księgi wieczystej, jako właściciela nieruchomości, osoby trzeciej, nie będącej stroną w procesie. Stanowisko tego Sądu, że powództwo Gminy nie mogło być uwzględnione -nawet w razie wykazania, że przed dniem 27 maja 1990 r. prawo własności przedmiotowej nieruchomości przysługiwało Skarbowi Państwa - trzeba uznać za trafne. Nie oznacza to jednak - wbrew odmiennemu poglądowi wyrażonemu w kasacji, że uregulowanie stanu prawnego przedmiotowej nieruchomości jest niemożliwe.

Jak była już o tym mowa, dopóki nie zostanie wydana ostateczna decyzja przewidziana w art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 32, poz. 191 ze zm.), dopóty właścicielem mienia, o którym mowa w art. 5 ust. 1 tej ustawy, pozostaje w obrocie cywilnoprawnym Skarb Państwa. Skoro zdaniem skarżącej własność przedmiotowej nieruchomości już przed dniem 27 maja 1990 r. przysługiwała Skarbowi Państwa, a skarżąca uważa, że nieruchomość podlega komunalizacji, to skarżąca ma interes prawny uzasadniający zgłoszenie żądania z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) i domaganie się ujawnienia jako właściciela Skarbu Państwa. Wystąpienie z takim żądaniem wymagałoby wzięcia udziału w sprawie przez Skarb Państwa. Natomiast żądanie ujawnienia w księdze wieczystej prawa własności na rzecz skarżącej - z przyczyn, o których była już wyżej mowa - nie mogło podlegać uwzględnieniu.

Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹² kpc oddalił kasację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.