Wyrok z dnia 2002-10-10 sygn. I PKN 560/01

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I PKN 560/01

Wyrok

z dnia 10 października 2002 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Barbara Wagner (spr.). Sędziowie SN: Roman Kuczyński, Herbert Szurgacz. Protokolant: Ewa Wolna.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa G. L. przeciwko "P." Spółce z o.o. o odszkodowanie, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w dniu 10 października 2002 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 10 kwietnia 2001 r.,

1) oddala kasację,

2) zasądza od strony pozwanej na rzecz powoda 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2001 r., oddalił apelację "P." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 22 sierpnia 2000 r., zasądzającego od strony apelującej na rzecz G. L. kwotę 14.895,83 zł - z odsetkami - tytułem odszkodowania z umowy o zakazie konkurencji i oddalającego powództwo dalej idące.

Sąd ustalił, że strony zawarły umowy o pracę: na okres próbny od 1 czerwca do 25 sierpnia 1999 r. oraz na czas określony od 26 sierpnia do 30 września 1999 r. i od 1 października 1999 r. do 31 grudnia 2001 r. Ostatnia umowa uległa rozwiązaniu dnia 1 stycznia 2000 r. wskutek jej wypowiedzenia przez powoda. G. L. był zatrudniony na stanowisku dyrektora do spraw handlu hurtowego. Od czerwca do września otrzymywał wynagrodzenie za pracę w wysokości 3.000 zł, w październiku - 2.860 zł, w listopadzie - 3.500 zł, a w grudniu - 3.591,79 zł. W dniu 1 czerwca 1999 r. strony podpisały umowę "o zakresie działalności w trakcie pracy oraz po ustaniu zatrudnienia". Powód zobowiązał się w niej do niepodejmowania określonych działań w okresie zatrudnienia i w ciągu roku od jego ustania, zaś strona pozwana do miesięcznej wypłaty odszkodowania doliczanego do bieżącego wynagrodzenia za pracę. Strony nie uzgodniły wysokości odszkodowania. W pozwanej Spółce od dnia 1 października 1998 r. obowiązywał regulamin wynagradzania pracowników, w którym nie przewidziano stanowiska pracy zajmowanego przez powoda. Wprowadzono je do schematu organizacyjnego uchwałą z dnia 1 czerwca 1999 r. Powód został zaszeregowany do 18 grupy, w której stawka wynagrodzenia zasadniczego wynosiła od 2.000 zł do 4.500 zł.

W ocenie Sądu, strona pozwana nie wypłacała powodowi umówionego odszkodowania. G. L. otrzymywał wynagrodzenie za pracę według najniższej stawki przewidzianej dla jego stanowiska pracy, a w dowodach wypłaty wynagrodzenia (listy płac) ujmowana była wyłącznie stawka wynagrodzenia zasadniczego. Zdaniem Sądu, skoro w umowie "o zakresie działalności w trakcie pracy oraz po ustaniu zatrudnienia" nie określono wysokości odszkodowania, to przysługuje ono powodowi z mocy art. 101² k.p. w najniższej ustawowej wysokości, tj. w wysokości 25% wynagrodzenia za pracę.

Pozwana Spółka zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując, jako jej podstawę naruszenie prawa materialnego, a to art. 101¹ § 1 k.p. przez błędną jego wykładnię "przez przyjęcie przez Sąd Okręgowy, iż powód powinien otrzymać odszkodowanie w wysokości nie mniejszej niż 25% wynagrodzenia otrzymywanego przed ustaniem stosunku pracy za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej w trakcie zatrudnienia", art. 101² § 1 i 3 k.p. przez jego niewłaściwe zastosowanie "do postanowień umowy o zakazie konkurencji w trakcie zatrudnienia" oraz art. 101² § 3 k.p. przez jego błędną wykładnię i przyjęcie, iż "nie jest możliwe ustalenie przez strony odszkodowania za powstrzymanie się od świadczenia pracy na rzecz podmiotu konkurencyjnego w trakcie zatrudnienia i po jego ustaniu przez doliczenie go do comiesięcznego wynagrodzenia wypłacanego pracownikowi", pełnomocnik strony skarżącej wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji "przy uwzględnieniu kosztów postępowania wg norm przepisanych". Wywodził, że skoro art. 101² § 3 k.p. wprowadza obligatoryjne odszkodowanie za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej po ustaniu zatrudnienia, to "strony stosunku pracy mogą zawrzeć umowę zobowiązującą pracownika do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy w trakcie trwania zatrudnienia - bez jakichkolwiek świadczeń ekwiwalentnych ze strony pracodawcy w zamian za to powstrzymanie się". Przepis ten reguluje warunki zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy i jego zastosowanie do umów wprowadzających zakaz konkurencji w czasie trwania zatrudnienia jest błędne. Pozostawia on sposób wypłaty odszkodowania swobodzie stron. "Brak jest, zatem przeszkód do ustalenia przez strony, iż odszkodowanie wypłacone będzie łącznie z wynagrodzeniem za pracę i będzie ujęte w tym wynagrodzeniu". Powołując pogląd wyrażony przez S. Płażka i A. Sobczyka oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2000 r., I PKN 556/99, twierdził, że skoro strony nie określiły wysokości odszkodowania - elementu przedmiotowo istotnego klauzuli konkurencyjnej - to taka umowa dotknięta jest nieważnością. Przyjęcie kasacji do rozpoznania uzasadnia potrzeba wyjaśnienia "wątpliwości związanych z ustaleniem wysokości odszkodowania przez ujęcie go w wynagrodzeniu za pracę bez podania jego wysokości".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W sprawie występuje kilka kwestii, które powinny być rozważone odrębnie w odniesieniu do skutków zawartej przez strony umowy o zakazie konkurencji przypadających na czas trwania stosunku pracy i na czas po ustaniu zatrudnienia.

I. Nie jest trafny wywód pełnomocnika strony skarżącej zmierzający do wykazania, że umowa "o zakresie działalności w trakcie pracy oraz po ustaniu zatrudnienia" w części dotyczącej zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy - wobec braku określenia wysokości odszkodowania - jest nieważna. Powołany w tym fragmencie kasacji wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2000 r., I PKN 556/99, dotyczy wprawdzie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, ale zawartej w stanie prawnym obowiązującym przed nowelizacją Kodeksu pracy ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 24, poz. 110). Sąd Najwyższy wykluczył nim możliwość jednostronnego zobowiązania się pracownika do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej po ustaniu zatrudnienia z powodu jego sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.) oraz z art. 10 k.p. "statuującym zasadę wolności pracy". Podobny pogląd został wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 stycznia 1999 r., I PKN 540/98 (OSNAPiUS 2000 r. nr 6, poz. 218). Intencją obu tych wyroków, jak wynika z ich motywów, była potrzeba ochrony pracownika. Pod rządem obowiązujących przepisów Sąd Najwyższy wyraził w odniesieniu do umowy przewidującej nieodpłatny zakaz działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy pogląd odmienny - umowa taka "nie jest nieważna, tylko klauzula o nieodpłatności zostaje automatycznie zastąpiona przez odszkodowanie gwarantowane w art. 101² § 3 k.p." (wyrok z dnia 17 grudnia 2001 r., I PKN 742/00). Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w rozpoznawanej sprawie pogląd ten podziela. Umowa o zakazie konkurencji - ze względu na treść art. 101² § 1 i 3 k.p. - jest umową wzajemną. Strony nie mogą jej skutecznie ukształtować, jako zobowiązującą pracownika do powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy bez stosownej rekompensaty pieniężnej ze strony pracodawcy.

Rzecz w tym, że problem, którym zajmował się Sąd Najwyższy w powołanych wyrokach, nie występuje w rozpoznawanej sprawie. G. L. i pozwana Spółka wyraźnie, bowiem przewidzieli w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy obowiązek odszkodowawczy. Nie uzgodnili jednak wysokości odszkodowania. Według art. 101² § 3 k.p. odszkodowanie nie może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymywanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. Ustalenie w tych okolicznościach, że powodowi przysługuje od strony skarżącej odszkodowanie w najniższej ustawowej wysokości nie uchybia prawu.

II. Innym problemem prawnym występującym w sprawie jest zagadnienie skuteczności prawnej zawartej przez strony umowy o zakazie konkurencji w części dotyczącej trwania zatrudnienia. Art. 101¹ k.p. nie wskazuje elementów treści umowy określającej zakres, w jakim "pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność". W związku z tym rozważenia wymaga kwestia dopuszczalności jednostronnego (nieodpłatnego) zobowiązania się pracownika do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy w okresie pozostawania w stosunku pracy. Sytuacje faktyczne (i w konsekwencji ich prawna ocena) mogą być w tym zakresie rozmaite.

Obowiązujące przepisy nie wprowadzają, co do zasady, zakazu podejmowania przez pracownika dodatkowego zatrudnienia, prowadzenia działalności gospodarczej czy świadczenia usług, wykonywania dzieł lub dokonywania czynności prawnych na rzecz podmiotów trzecich. Tym samym "zakazu konkurencji" nie można domniemywać, lecz musi być on wyraźny. Zakaz prowadzenia działalności konkurencyjnej, czy zajmowania się interesami konkurencyjnymi, jako element treści stosunku pracy (obowiązek pracowniczy) może wynikać z ustawy. (Tak został ukształtowany np. w art. 211 § 1 i art. 380 § 1 Kodeksu spółek handlowych w odniesieniu do pracowników będących członkami zarządu spółek kapitałowych). Obowiązek tej treści może wynikać bezpośrednio z umowy o pracę, jako obowiązek objęty treścią stosunku pracy ex voluntate. Wówczas skuteczność postanowień umowy o pracę w tym przedmiocie podlegać będzie ocenie na podstawie art. 18 k.p. Podstawę obowiązku pracownika powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej może też stanowić odrębna umowa - unormowana w art. 101¹ k.p. Umowa o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy wprowadza dodatkowe zobowiązanie podmiotów stosunku pracy (lub jednego z nich) nieobjęte treścią stosunku pracy. Uwzględniając cel i tożsamość podmiotową stron należy ją zakwalifikować, jako umowę prawa pracy. Do zakresu swobody kształtowania jej treści trzeba będzie wobec tego stosować odpowiednio art. 353¹ k.c. O tym czy nieodpłatne zobowiązanie się będącej pracownikiem strony umowy o zakazie konkurencji do nieprowadzenia działalności konkurencyjnej i nieświadczenia pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność jest prawnie skuteczne rozstrzygać będą zgodność treści lub celu stosunku prawnego, który ma podstawę w umowie o zakazie konkurencji, z ustawą, z zasadami współżycia społecznego i z naturą tego stosunku. Uzgodnienie odszkodowania ani nie jest prawem nakazane, ani zabronione. W przeciwieństwie do klauzuli konkurencyjnej (umowy przewidującej zakaz działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy), umowa o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy może, więc być zarówno umową dwustronnie, jak i jednostronnie zobowiązującą.

G. L. i Spółka "P." ukształtowali umowę zawartą dnia 1 czerwca 1999 r., jako wzajemnie zobowiązującą. Zobowiązanie się strony skarżącej do wypłaty powodowi odszkodowania w zamian za jego zobowiązanie się do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej wobec niej w czasie łączącego ich stosunku pracy nie uchybia ani prawu, ani zasadom współżycia społecznego. Jest prawnie skuteczne. Strony w umowie przewidziały wprawdzie obowiązek odszkodowawczy pracodawcy z tytułu powstrzymania się pracownika od podejmowania działalności konkurencyjnej w czasie trwania stosunku pracy, jednak nie określiły jego wysokości. Rację ma pełnomocnik pozwanej Spółki, że podstawy do ustalenia wysokości odszkodowania z tytułu zakazu konkurencji w czasie trwania zatrudnienia nie może stanowić ani wprost, ani odpowiednio art. 101² § 3 k.p. Art. 101¹ k.p. nie zawiera, bowiem odesłania do tego przepisu. W takiej sytuacji Sąd, stosownie do art. 322 k.p.c., mógł i powinien był "w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy". Odwołanie się do art. 101² § 3 k.p. i ustalenie, że powodowi przysługuje odszkodowanie w wysokości 25% pobieranego wynagrodzenia za pracę jest uprawnione.

III. Dowolne jest twierdzenie strony skarżącej jakoby Sąd odmówił skuteczności prawnej takiemu ustaleniu wysokości odszkodowania, które stanowiłoby część wynagrodzenia za pracę i sposobowi jego wypłaty miesięcznie, w terminach wypłaty wynagrodzenia. Sąd ustalił tyle tylko, że w okolicznościach rozpoznawanej sprawy umówione i wypłacane powodowi wynagrodzenie za pracę według stawki osobistego zaszeregowania nie obejmowało odszkodowania z tytułu umowy o zakazie konkurencji. Skoro jednak skarżąca Spółka podniosła kwestię dopuszczalności włączenia kwoty odszkodowania do stawki osobistego zaszeregowania, a nawet przedstawiła ją, jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie kasacji, należy się do niej odnieść.

Wynagrodzenie zasadnicze jest jedynym powszechnym i koniecznym składnikiem wynagrodzenia za pracę. Powinno być tak ustalone, aby odpowiadało rodzajowi pracy i kwalifikacjom wymaganym do jej wykonywania oraz ilości i jakości pracy (art. 78 k.p.). Jest ono obowiązkowym, okresowym świadczeniem ze stosunku pracy, odwzajemniającym pracę i - jak się niekiedy twierdzi - ekwiwalentnym względem pracy. Zobowiązanie wynikające z umowy o zakazie konkurencji nie jest zobowiązaniem ze stosunku pracy, pomimo, że jest ze stosunkiem pracy ściśle -podmiotowo i funkcjonalnie - związane. Odszkodowanie nie jest, przeto i być nie może składnikiem wynagrodzenia za pracę. Nie może nim być także, dlatego, że ma charakter kompensacyjny, gdy tymczasem wynagrodzenie za pracę jest należnością majątkowo przysparzającą. Odszkodowanie należne pracownikowi na podstawie umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy nie może zawierać się w stawce zasadniczego wynagrodzenia za pracę przysługującego pracownikowi ze stosunku pracy.

Zrekompensowanie pracownikowi ograniczeń wynikających z zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy lub świadczenia pracy na rzecz podmiotów taką działalność prowadzących zwiększoną stawką wynagrodzenia zasadniczego lub dodatkiem do wynagrodzenia zasadniczego nie jest wykluczone, ale tylko wtedy, gdy zakaz ów ma podstawę ustawową lub należy do obowiązków pracownika uzgodnionych w umowie o pracę. Wówczas wynagrodzenie nie obejmuje jednak kwot z tytułu stosunku prawnego innego niż stosunek pracy, lecz po prostu odpowiada rodzajowi świadczonej przez pracownika pracy.

To, że odszkodowanie przysługujące pracownikowi, jako świadczenie z umowy o zakazie konkurencji zawartej na podstawie art. 101¹ k.p. nie stanowi i nie może stanowić części wynagrodzenia za pracę nie jest przeszkodą do jego wypłaty przy wypłacie wynagrodzenia za pracę. Przeciwnie, jest nawet ze względów organizacyjnych uzasadnione. Kwota odszkodowania musi być jednak wyodrębniona z ogólnej kwoty wypłaconej pracownikowi należności w sposób umożliwiający kontrolę zarówno samego faktu jego wypłaty jak i wypłaconej jego wysokości.

IV. Dla oceny zasadności rozpoznawanej kasacji istotne jest przede wszystkim to, że strona skarżąca kwestionując ustalenia stanowiące faktyczną podstawę rozstrzygnięcia zawartego w zaskarżonym wyroku, nie wskazała, jako jej podstawy naruszenia przepisów postępowania. Wobec tego ustalenia te należy uznać za prawidłowe. Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu sprawy jest nimi związany. Ustalenia, że umowa z dnia 1 czerwca 1999 r. "o zakresie działalności w trakcie pracy oraz po ustaniu zatrudnienia" przewidywała obowiązek wypłaty G. L. w zamian za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej odszkodowania w wysokości 25% wynagrodzenia i że odszkodowanie to nie zostało mu przez "P." wypłacone, uzasadniają ich kwalifikację i ocenę prawną, jakich dokonały Sądy.

Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 393¹² k.p.c., orzekł jak w sentencji.