Uchwała z dnia 1998-11-24 sygn. III CZP 44/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 44/98

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 24 listopada 1998 r.

Przewodniczący: Prezes SN T. Ereciński.

Sędziowie SN: J. Gudowski, K. Kołakowski, H. Pietrzkowski (sprawozdawca), Z. Świeboda, T. Wiśniewski, A. Wypiórkiewicz.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej P. Wiśniewskiego, po rozpoznaniu wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1998 r. (...) o rozstrzygnięcie następującego zagadnienia prawnego:

"Czy sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu postanowienia nie kończące postępowania w sprawie?"

podjął następującą uchwałę:

W postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu postanowienia kończące to postępowanie.

Uzasadnienie

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego - działając na podstawie art. 16 ust. 2 w związku z art. 13 pkt 3 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz. U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48) - złożył wniosek o podjęcie przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego uchwały rozstrzygającej następujące zagadnienie prawne: Czy sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu postanowienia nie kończące postępowania w sprawie?

Z uzasadnienia wniosku wynika, że dokonana dnia 1 marca 1996 r. zmiana kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 189) - polegająca na tym, że dawny art. 392 § 1 k.p.c., który stanowił: "sąd rewizyjny uzasadnia wszelkie orzeczenia kończące postępowanie w drugiej instancji", zastąpiony został przez art. 387 § 1 k.p.c. w brzmieniu: "sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu wyrok oraz postanowienie kończące postępowanie w sprawie" - stała się źródłem wątpliwości i zarazem rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych. Stanowisko Sądu Najwyższego w przedmiocie interpretacji art. 387 § 1 k.p.c., wyrażone w uchwale z dnia 9 kwietnia 1997 r. III CZP 10/97 (OSNC 1997, z. 8, poz. 100) - stwierdzające, że "wydane na posiedzeniu niejawnym postanowienie sądu drugiej instancji nie kończące postępowania w sprawie doręcza się z urzędu obu stronom wraz z uzasadnieniem" - nie usunęło tych wątpliwości i rozbieżności, a wręcz je spotęgowało. Znajduje to wyraz w orzeczeniach sądów apelacyjnych, a także sądów wojewódzkich w sprawach rozpoznawanych w drugiej instancji, które stosując rozbieżną interpretację art. 387 § 1 k.p.c. doręczają lub odmawiają doręczenia uzasadnienia postanowień nie kończących postępowania w sprawie, wydanych najczęściej w następstwie rozpoznania zażalenia.

I. Na tle tego orzecznictwa oraz wypowiedzi w piśmiennictwie zaznaczyły się dwa odmienne stanowiska w przedmiocie interpretacji art. 387 § 1 k.p.c.

1. Według pierwszego stanowiska, sąd drugiej instancji sporządza z urzędu uzasadnienia nie tylko wyroków i postanowień kończących postępowanie w sprawie, ale także postanowień nie kończących postępowania w sprawie.

Argumentacja na rzecz tego stanowiska wiąże się z kwestionowaniem istnienia logicznego powiązania między poszczególnymi paragrafami art. 387 k.p.c. Wskazuje się na konieczność traktowania § 3 tego artykułu jako regulującego jedynie kwestię doręczeń, a już nie zakres obowiązku uzasadniania orzeczeń przez sąd drugiej instancji. Zamiast więc interpretować zdanie trzecie § 3 w kontekście § 1 tego samego artykułu i określonego tam zakresu obowiązku uzasadniania orzeczeń, pogląd ten traktuje powołany § 3 jako normę całkowicie samoistną, a zawartą w nim wzmiankę o doręczeniu orzeczenia z uzasadnieniem - za rozszerzenie obowiązku uzasadniania na wszystkie orzeczenia sądu drugiej instancji. Według tej koncepcji, do odrzucenia logicznego powiązania między § 3 i § 1 art. 387 k.p.c. upoważnia wadliwa budowa tego artykułu, dopuszczająca rozbieżność poglądów co do wzajemnego związku poszczególnych paragrafów.

Kolejny argument ma charakter celowościowy. Podkreśla się mianowicie przydatność uzasadnień orzeczeń sądów drugiej instancji typu kasatoryjnego ze względu na zawarty w nich element wytycznych dla dalszego postępowania. Przyjęcie odmiennego poglądu, zdaniem zwolenników tego stanowiska, stałoby w sprzeczności nie tylko z art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c., ale także z zasadą ujawnienia stronom motywów, jakimi kierował się sąd dokonując - z reguły na posiedzeniu niejawnym - oceny legalności i zasadności zaskarżonego orzeczenia, a poza tym uniemożliwiałoby sądowi drugiej instancji realizowanie w sposób właściwy nadzoru judykacyjnego.

Ostatni wreszcie argument zwolenników pierwszego stanowiska sprowadza się do twierdzenia, że mimo istotnej przebudowy procesu cywilnego, dokonanej nowelą z dnia 1 marca 1996 r., intencją ustawodawcy nie było odstąpienie od poprzednio obowiązującej zasady uzasadniania orzeczeń sądu drugiej instancji z urzędu.

2. Według drugiego stanowiska, art. 387 § 1 k.p.c. daje podstawę do wnioskowania z przeciwieństwa (argumentum a contrario) i w efekcie stwierdzenia, że sąd odwoławczy nie uzasadnia postanowień nie kończących postępowania w sprawie.

Zwolennicy tego poglądu - krytykując uchwałę z dnia 9 kwietnia 1997 r. - podnoszą, że literalne brzmienie art. 387 § 1 k.p.c. nie tyle "mogłoby przemawiać" - jak to określił Sąd Najwyższy - ile przemawia za stanowiskiem, że oprócz wyroków sądu drugiej instancji podlegają z urzędu uzasadnieniu jedynie postanowienia tegoż sądu kończące postępowanie w sprawie.

W krytyce tej zaznacza się ponadto, że inne niż literalna metody wykładni mogą być zastosowane dopiero wówczas, gdy ta pierwsza zawodzi (clara non sunt interpretanda).

Podnosi się ponadto, że zastosowanie wykładni systemowej potwierdza rezultat uzyskany dzięki wykładni gramatycznej, a to ze względu na konieczność uwzględnienia korelacji między art. 392 § 1 k.p.c. in fine i art. 387 § 1 k.p.c. Kolejny zarzut dotyczy zanegowania w uchwale z dnia 9 kwietnia 1997 r. logicznej i treściowej spójności poszczególnych paragrafów art. 387 k.p.c., a także zignorowanie zmiany treści art. 387 § 1 k.p.c. - w porównaniu z d. art. 392 k.p.c. - polegającej na zastąpieniu zwrotu "wszelkie orzeczenia kończące sprawę w drugiej instancji" słowami "wyrok oraz postanowienie kończące postępowanie w sprawie".

Odnosząc się do kwestii uzasadniania postanowień kasatoryjnych sądu drugiej instancji, zwolennicy drugiego stanowiska dostrzegają wprawdzie potrzebę uzasadniania tego rodzaju postanowień, ale lege non distinguente nie widzą dostatecznych podstaw do obrony tego zapatrywania w istniejącym stanie prawnym.

II. Przed przystąpieniem do zasadniczych rozważań nad przedstawionym do rozstrzygnięcia zagadnieniem prawnym, warto poświęcić kilka uwag pojęciu: "postanowienia nie kończące postępowania w sprawie" i wyjaśnić, jakie znaczenie mają te postanowienia w postępowaniu apelacyjnym i zażaleniowym. Pozwoli to na zobrazowanie skali problemów, jakie mogą występować w praktyce sądowej na tle rozbieżnej interpretacji art. 387 § 1 k.p.c.

W literaturze prawa postępowania cywilnego przyjmuje się, że postanowienia rozstrzygające kwestie dotyczące postępowania, czyli kwestie proceduralne, różnią się między sobą: 1) co do znaczenia, jakie mają dla postępowania, 2) co do zaskarżalności, 3) co do sposobu wydania, uzasadnienia i doręczenia, 4) co do wykonalności.

Przyjmując kryterium znaczenia postanowień dla postępowania sądowego, wyróżnić należy: a) postanowienia kończące postępowanie w sprawie (art. 392 § 1 i art. 394 § 1 k.p.c.), b) postanowienia nie kończące postępowania w sprawie (art. 356 i 359 k.p.c.).

Postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie są postanowienia zamykające drogę do wydania orzeczenia sądu danej instancji, rozstrzygającego istotę sprawy w procesie (wyrokiem) lub w postępowaniu nieprocesowym (postanowieniem), a ponadto postanowienia, które kończą sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd, a więc dotyczące całości sprawy, a będące ostatnimi orzeczeniami wydanymi w postępowaniu.

Wszystkie pozostałe postanowienia są postanowieniami nie kończącymi postępowania w sprawie; kończą one bowiem jedynie pewien fragment sprawy, ale nie sprawę.

Do wydania przez sąd drugiej instancji postanowień nie kończących postępowania w sprawie może dojść zarówno w postępowaniu zażaleniowym, jak i w postępowaniu apelacyjnym.

Przykładem postanowień nie kończących postępowania w sprawie, wydanych przez sąd drugiej instancji w następstwie rozpoznania zażalenia, są postanowienia wymienione w części enumeratywnej art. 394 § 1 k.p.c., postanowienie w sprawie zarządzenia tymczasowego (art. 741 k.p.c.), a także postanowienia wydane na skutek zażalenia przewidzianego w przepisach szczególnych o postępowaniu nieprocesowym (np. art. 551 § 2, art. 635 § 6, art. 648 § 2 k.p.c.), o postępowaniu egzekucyjnym (np. art. 768, art. 839 § 2, art. 997, 1028 § 3, art. 1055 k.p.c.), jak również o innych postępowaniach (np. art. 704 § 1, art. 713 § 3, art. 727, 1151 § 2 k.p.c.). Już z tego przykładowego wyliczenia wynika, że dotyczą ważnej materii procesowej i mają istotne znaczenie dla przebiegu postępowania sądowego na różnym jego etapie. Postanowienia te zawierają w swej treści wynik - przeprowadzanej z reguły na posiedzeniu niejawnym - kontroli istotnych rozstrzygnięć proceduralnych, ważnych nie tylko z punktu widzenia gwarancji procesowych, ale także praw podmiotowych uczestników postępowania.

Do drugiej grupy postanowień sądu drugiej instancji nie kończących postępowania w sprawie (wydanych w postępowaniu apelacyjnym), należą: postanowienia dotyczące materii określonej w enumeratywnej części art. 394 § 1 k.p.c., a ponadto takie postanowienia, jak np. postanowienia dowodowe (art. 236 k.p.c.), postanowienie o odroczeniu rozprawy, postanowienie o odroczeniu ogłoszenia wyroku (art. 326 § 1 k.p.c.), postanowienie dotyczące wniosku o posiedzenie przy drzwiach zamkniętych (art. 153 § 2 k.p.c.).

III. Pełnej odpowiedzi na pytanie, czy sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu postanowienia nie kończące postępowania w sprawie, a zatem zarówno te z pierwszej, jak i z drugiej grupy - nie należy poszukiwać wyłącznie w treści art. 387 k.p.c. Do zawodnych wniosków może doprowadzić zwłaszcza analiza w zakresie powiązań poszczególnych paragrafów tego artykułu.

Dla podjętych rozważań znaczenie podstawowe ma natomiast usytuowanie art. 387 k.p.c. oraz - zważywszy na unormowanie art. 397 § 2 k.p.c. - kwestia "odpowiedniego stosowania" tego przepisu w postępowaniu zażaleniowym.

Artykuł 387 k.p.c. zlokalizowany został w rozdziale 1 działu V k.p.c., poświęconym apelacji. Skoro więc dotyczy postępowania apelacyjnego, to stanowisko - oparte na zasadzie clara non sunt interpretanda - według którego w przypadku art. 387 § 1 k.p.c. wystarczające jest tzw. bezpośrednie rozumienie jego tekstu, zasługuje na aprobatę, ale tylko w odniesieniu do postanowień wydawanych w tym (apelacyjnym) postępowaniu. Kierując się tym rozumowaniem, przyjąć należy, że zawarte w art. 387 § 1 k.p.c. sformułowanie: "postanowienie kończące postępowanie w sprawie" odnosi się wyłącznie do postanowień wydanych w postępowaniu apelacyjnym. Prowadzi to do wniosku, iż w postępowaniu apelacyjnym sąd uzasadnia z urzędu - co wynika expressis verbis z art. 387 § 1 k.p.c. - wyrok oraz postanowienie kończące postępowanie w sprawie. Nie uzasadnia natomiast postanowień nie kończących postępowania w sprawie. Unormowanie przyjęte w omawianym przepisie jest adekwatne do charakteru postępowania apelacyjnego, w którym sąd drugiej instancji, rozpoznając sprawę merytorycznie, wydaje - z reguły na posiedzeniu jawnym - szereg postanowień nie kończących postępowania w sprawie. Postanowienia te na etapie postępowania apelacyjnego - mimo że w większości wypadków dotyczą tej samej materii, co postanowienia wydane w postępowaniu zażaleniowym (enumeratywna część art. 394 § 1 k.p.c.) - nie spełniają w postępowaniu apelacyjnym już tak istotnej funkcji procesowej, a w niektórych wypadkach nawet tracą rację bytu (zwrot pozwu, rygor natychmiastowej wykonalności, koszty w nakazie zapłaty). Z tych względów nie zachodzi konieczność ich uzasadniania z urzędu. Ratio legis unormowania zawartego w art. 387 § 1 k.p.c. staje się zatem w pełni zrozumiałe.

Pamiętać ponadto należy, że postanowienia sądu pierwszej instancji w tych kwestiach podlegają uzasadnieniu na żądanie stron, a jeżeli były wydane na posiedzeniu niejawnym - z urzędu, co jednak wynika z zaskarżalności tych postanowień zażaleniem. Ten ostatni moment jest w wypadku wydania któregokolwiek z rzeczonych postanowień przez sąd drugiej instancji nieaktualny, co dodatkowo przemawia przeciwko potrzebie uzasadniania tych postanowień w postępowaniu apelacyjnym.

IV. W najnowszej teorii prawa prezentowany jest pogląd, który odrzuca konstrukcję "bezpośredniego rozumienia" i odnosi pojęcie wykładni do wszystkich wypadków ustalenia znaczenia oraz zakresu interpretowanych tekstów prawnych. Uwzględnienie tego poglądu staje się nieodzowne w wypadku ustalania znaczenia treści art. 387 § 1 k.p.c. także w postępowaniu zażaleniowym poprzez odpowiednie stosowanie tego przepisu.

Jak już zaznaczono, art. 397 § 2 k.p.c. nakazuje, aby przepisy o postępowaniu apelacyjnym "stosować odpowiednio" do postępowania toczącego się na skutek zażalenia. Zawarta w nim dyrektywa "odpowiedniego stosowania" przepisów o postępowaniu apelacyjnym oznacza, że przepis art. 387 § 1 k.p.c. stosować należy w postępowaniu zażaleniowym przy pełnym uwzględnieniu charakteru i celu tego postępowania oraz wynikających stąd różnic w stosunku do postępowania apelacyjnego. Nie budzi wątpliwości, że w obowiązującym aktualnie systemie odwoławczym postępowanie apelacyjne i zażaleniowe nie wykazują tak daleko idących różnic, jakie występowały w poprzednio obowiązującym postępowaniu rewizyjnym i zażaleniowym. Jest to zrozumiałe, skoro instytucja apelacji (odmiennie niż poprzednio rewizja) oparta jest na zasadach zbliżonych do tych, jakie poprzednio istniały właśnie w postępowaniu zażaleniowym. Spostrzeżenie to pozwala na przyjęcie tezy, że tylko w kwestiach odmiennie uregulowanych w postępowaniu zażaleniowym przepisy o postępowaniu apelacyjnym nie znajdą zastosowania w postępowaniu wywołanym wniesieniem zażalenia. Wobec tego, iż w przepisach tego postępowania brak jest unormowania co do kwestii sporządzania uzasadnień postanowień, wydanych w następstwie rozpoznania zażalenia, nie ma przeszkód do odpowiedniego zastosowania art. 387 § 1 k.p.c.

Wyrażona w art. 387 § 1 k.p.c. zasada uzasadniania z urzędu wyroku sądu drugiej instancji dotyczy każdego wyroku tego sądu, nie wyłączając wyroku uchylającego zaskarżony apelacją wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania, a zatem wyroku nie kończącego postępowania w sprawie. Oznacza to, że sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu każde orzeczenie kończące postępowanie apelacyjne.

Reguła ta - stosownie do przedstawionego wywodu - będzie miała odpowiednie zastosowanie do postępowania zażaleniowego. Prowadzi to do wniosku, że sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu każde postanowienie kończące postępowanie zażaleniowe. Wśród nich będą - co jest oczywiste i nie wymaga bliższego uzasadnienia - postanowienia rozstrzygające zażalenie na postanowienia sądu pierwszej instancji nie kończące postępowania w sprawie. W tym wypadku wydane przez sąd drugiej instancji postanowienie jest postanowieniem nie kończącym postępowania w sprawie.

Dodatkowym argumentem na rzecz przedstawionego kierunku wykładni jest art. 386 § 6 k.p.c. W myśl tego przepisu, który w związku z art. 397 § 2 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie do postanowień kasatoryjnych, ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu tego orzeczenia wiążą zarówno sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji, przy ponownym rozpoznaniu przekazanego zagadnienia. Stosownie do przytoczonych przepisów, to właśnie uzasadnienie orzeczenia kasatoryjnego zawiera niezbędny jego element, jakim są wytyczne co do dalszego postępowania. Przepisy zaś takich orzeczeń w odniesieniu do postanowień nie kończących postępowania w sprawie - na co już wskazano - nie wykluczają. Przyjęcie zatem poglądu odmiennego od wyrażonego w dotychczasowych rozważaniach, stałoby w sprzeczności z powołanym § 6 art. 386 k.p.c. w związku z art. 397 § 2 k.p.c., a ponadto uniemożliwiałoby sądowi drugiej instancji realizowanie we właściwy sposób nadzoru judykacyjnego nad orzecznictwem sądów pierwszej instancji.

Tłumaczenie obecnego art. 387 § 1 k.p.c. opierając się na racjach historycznych daje ten sam rezultat. Już na tle wykładni przepisów art. 379 w zw. z art. 417 kodeksu postępowania cywilnego z dnia 29 listopada 1930 r. (jedn. tekst: Dz. U. R.P. z 1932 r. Nr 112, poz. 934) wyrażono w piśmiennictwie pogląd, według którego postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie zażaleniowe podlegają uzasadnieniu z urzędu.

Zaprezentowane stanowisko jest uzasadnione - co próbowano wykazać - nie tylko w świetle dyrektyw wykładni systemowej, teleologicznej i historycznej, ale także przy uwzględnieniu dyrektyw wykładni funkcjonalnej. Jak wiadomo, w wypadku tego rodzaju wykładni, ustalając znaczenie przepisu, bierze się pod uwagę różnorodne skutki jego zastosowania. Powstaje zatem pytanie, czy rozumienie art. 387 § 1 k.p.c. w sposób zmierzający do zanegowania obowiązku sporządzania uzasadnień przez sąd drugiej instancji nawet postanowień kończących postępowanie zażaleniowe, prowadzi do skutków pożądanych z punktu widzenia funkcji i zadań wymiaru sprawiedliwości. Odpowiedź na tak postawione pytanie może być tylko negatywna. Ustawodawca zmieniając postępowanie odwoławcze zapewne nie chciał naruszyć jednej z podstawowych zasad orzekania, jaką jest zasada ujawniania motywów rozstrzygnięć, wydawanych w następstwie rozpoznania środka odwoławczego od orzeczenia sądowego, kwestionowanego przez strony. Konieczność uzasadniania takich orzeczeń wynika nie tylko z potrzeby wyjaśniania stronom procesowym motywów orzeczenia sądu drugiej instancji, lecz także wskazania - co już podkreślano, z powołaniem się na niezmienione unormowanie w art. 386 § 6 k.p.c. - sądowi pierwszej instancji powodów, dla których jego orzeczenie spotkało się z aprobatą lub dezaprobatą sądu odwoławczego oraz wytycznych do dalszego postępowania w wypadku uchylenia zaskarżonego orzeczenia. Wykładnia negująca tę ważną potrzebę przeczy funkcjonowaniu zasady racjonalnego ustawodawcy, według której zmiany w treści przepisów prawa dokonywane są w sposób rozsądny, świadomy i celowy. Uwagi te stają się nieaktualne w odniesieniu do postanowień nie kończących postępowania w sprawie, wydanych w postępowaniu apelacyjnym. Potwierdza to zasadność przedstawionego kierunku interpretacji art. 387 § 1 k.p.c. Zwrócić też trzeba uwagę na to, że relacje zachodzące pomiędzy postępowaniem apelacyjnym i zażaleniowym (art. 397 § 2 k.p.c.) oraz pomiędzy wyrokami i postanowieniami (art. 361 k.p.c.), dają podstawę do stwierdzenia, że rozpatrywany wypadek jest unormowany. Stosowanie zatem wnioskowania per argumentum a contrario, do którego odwołują się zwolennicy poglądu, że sąd drugiej instancji sporządza uzasadnienia tylko postanowień kończących postępowanie w sprawie, nie znajduje żadnej podstawy. Tego rodzaju wnioskowanie - podobnie jak wnioskowanie per analogiam oraz wnioskowanie a fortiori - stosuje się bowiem tylko w wypadkach nie unormowanych.

Konkludując, stwierdzić należy, że w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu postanowienia kończące to postępowanie. Okoliczność zaś, czy zarazem kończą one postępowanie w samej sprawie, jest tu całkowicie obojętna.

Z przytoczonych względów i na podstawie art. 390 k.p.c. Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści jak w sentencji.

OSNC 1999 r., Nr 5, poz. 87